81 Dywizjon Pancerny to pododdział rozpoznawczy Wojska Polskiego w okresie II Rzeczypospolitej.
81 dpanc w kampanii wrześniowej
Mobilizacja
Dywizjon nie był częścią organizacji pokojowej wojska. Został utworzony w sierpniu 1939 roku w Bydgoszczy dla Pomorskiej Brygady Kawalerii, w grupie jednostek oznaczonych na niebiesko. Mobilizującą jednostką był 8 batalion pancerny.
W dniach 24-26 sierpnia 1939 roku, w ramach mobilizacji alarmowej, powstał 81 dywizjon pancerny. W jego skład weszły dwa szwadrony: samochodów pancernych, czołgów rozpoznawczych oraz pluton techniczno-gospodarczy. Pierwszy szwadron był uzbrojony w siedem samochodów pancernych wzór 1934-II, a drugi w dziesięć czołgów rozpoznawczych TK-3 oraz trzy TKS, które były wyposażone w 20 mm najcięższe karabiny maszynowe wzór 1938 (czwarty TKS został uszkodzony podczas transportu i odesłany do naprawy we Włocławku). Pojazdy pancerne, poza TKS, były w złym stanie technicznym, a brakowało także części zamiennych. Amunicja kal. 20 mm do nkm wz. 38 FK była w ograniczonej ilości. 26 sierpnia dywizjon wyruszył marszem kołowym do Gotelbu, oddalonego o 6 km na północ od Czerska. Tam włączono go do Pomorskiej Brygady Kawalerii, która należała do Grupy Osłonowej „Czersk” Armii „Pomorze”.
Działania bojowe
1 września szwadron samochodów pancernych został przydzielony do 16 pułku ułanów, z którym zabezpieczał mosty na Brdzie w okolicy Męcikała, stawiając opór niemieckim patrolom, co zaowocowało utratą motocykla z obsadą oraz wzięciem jeńców. O godzinie 17.00 szwadron czołgów dotarł do Sternowa i przeprowadził wypadową akcję w kierunku Białej Cerkwi na rzecz 18 pułku ułanów, ostrzeliwując niemiecki oddział piechoty na ciężarówkach, zadając mu znaczne straty. Wieczorem szwadron czołgów wrócił bez strat do Czerska. Nocą z 1 na 2 września 81 dywizjon wycofał się w stronę Wierzchucina. Po nocnym marszu dotarł do dworu w Lniano, gdzie jeden z nowych TKS uległ awarii. 2 września szwadron czołgów pod dowództwem por. Czerniewskiego zabezpieczał przeprawy przez Brdę, wspierając odwrót Pomorskiej BK. Szwadron samochodów pancernych udał się w stronę Błądzimia, rozpoznając drogi odwrotu w kierunku Wisły oraz Bydgoszczy, tracąc kolejny motocykl z obsadą. 81 dpanc, na rozkaz gen. Skotnickiego, podjął nocny marsz z rejonu Błądzimia i Lniano w kierunku wsi Kusowo, położonej na północ od Bydgoszczy. Tego dnia miała miejsce potyczka pod Topolinkiem. 81 dywizjon pancerny przebił się do Bydgoszczy wraz z resztkami Pomorskiej BK, w trakcie walki tracąc jeden czołg TK-3, jeden samochód pancerny, a także trzy czołgi i jeden samochód pancerny z powodu awarii. Rannych zostało dwóch czołgistów, w tym por. Welke. Utracono także kilka pojazdów taborowych dywizjonu. 3 września dywizjon odpoczywał i prowadził naprawy sprzętu. Nocą z 3 na 4 września wycofał się przez most na Brdzie w Lęgnowie, gdzie był atakowany przez niemieckich dywersantów. 4 września dywizjon przemieścił się do rejonu Cierpic i zajął się naprawami oraz przeglądami sprzętu pancernego. Od 5 września dywizjon patrolował i rozpoznawał teren na północ od Torunia w kierunku Chełmży. 6 września ponowne rozpoznanie zakończyło się walką szwadronu samochodów pancernych w Wypcznej, w wyniku której zniszczono gniazdo km, zdobyto rkm, a także utracono dwa samochody pancerne oraz motocykl, w wyniku czego czterech żołnierzy zostało rannych. Wieczorem 6 września 81 dpanc, na rozkaz gen. bryg. Stanisława Grzmot-Skotnickiego, wyruszył do Ośrodka Zapasowego. Czołgi TK-3 załadowano na ciężarówki, a pozostałe samochody pancerne holowano. Przez Konecko, Piotrków Kujawski i Kutno dywizjon 8 września dotarł do Warszawy. Po odpoczynku i uzupełnieniu paliwa w koszarach 3 batalionu pancernego, 9 września dywizjon przemieścił się przez Garwolin i Stoczek do Turowa 10 września rano, gdzie odpoczywał i usuwał usterki w pojazdach. 11 września do dywizjonu dołączyła z Brześcia zagubiona część plutonu techniczno-gospodarczego pod dowództwem kpt. Karakiewicza, przynosząc zapasy paliwa oraz wyposażenie. Od 12 do 14 września dywizjon dotarł do Łucka, gdzie włączono go do Ośrodka Zapasowego Broni Pancernych nr 1. Z 81 dywizjonu wyodrębniono pluton pancerny, składający się z czołgu TKS z 20 mm nkm wz. 38 FK i dwóch samochodów pancernych wz. 34, wspieranych przez pojazdy pomocnicze, pod dowództwem por. Chachaja. Pluton ten został podporządkowany mjr. Stanisławowi Glińskiemu, który organizował zmotoryzowany „Oddział Rozpoznawczy”. Pozostałość dywizjonu dotarła przez Nadwórną 16 września do Strusowa koło Trembowli. 17 września resztki 81 dywizjonu, liczące 120 żołnierzy na 16 samochodach ciężarowych oraz kilku terenowych i osobowych, kierowały się w stronę Buczacza oraz granicy rumuńskiej, gdzie zostały zaskoczone i częściowo okrążone przez sowieckie czołówki pancerne, co spowodowało, że część żołnierzy trafiła do niewoli. Grupa pojazdów z mjr. Szystowskim na czele zdołała przejechać przez zamknięcie okrążenia. 18 września mjr Szystowski, wraz z por. Czerniewskim, ppor. Hillerem i Chromińskim oraz resztkami dywizjonu, przekroczył granicę rumuńską, a pluton pancerny por. Chachaja przedarł się z oddziałem mjr. Glińskiego na Węgry.
Struktura i obsada personalna batalionu
Obsada personalna we wrześniu 1939 roku:
dowódca – mjr br. panc. Franciszek Szystowski
adiutant – por. br. panc. Otton Jerzy Duchiewicz
dowódca szwadronu czołgów – por. br. panc. Witold Anatoliusz Czerniewski
dowódca I plutonu – por. piech. Jan Welke (ranny 3 IX 1939)
dowódca II plutonu – ppor. br. panc. rez. Janusz Paweł Martyszewski (†1940 Katyń)
dowódca szwadronu samochodów pancernych – kpt. br. panc. Mieczysław Brzozowski (†1940 Charków)
dowódca I plutonu – por. br. panc. Włodzimierz Antoni Chachaj
dowódca II plutonu – sierż. pchor. rez. Zygmunt Chromiński
dowódca plutonu techniczno–gospodarczego – kpt. br. panc. Tadeusz Karakiewicz (†1940 Katyń)
Struktura organizacyjna:
Dowództwo (poczet dowódcy 1 samochód pancerny wzór 34II)
szwadron samochodów pancernych (7 wozów bojowych wzór 34-II)
szwadron czołgów rozpoznawczych – (13 czołgów TK)
pluton techniczno – gospodarczy
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Jerzy Ciesielski, Zuzanna Gajowniczek, Grażyna Przytulska, Wanda Krystyna Roman, Zdzisław Sawicki, Robert Szczerkowski, Wanda Szumińska: Charków. Księga Cmentarna Polskiego Cmentarza Wojennego. Jędrzej Tucholski (red.). Warszawa: Oficyna Wydawnicza RYTM, 2003. ISBN 83-916663-5-2.
Krzysztof M. Gaj: Polska broń pancerna w 1939 roku – organizacja wojenna i pokojowa jednostek. Oświęcim: NapoleonV, 2014. ISBN 978-83-7889-122-2.
Adam Jońca: Wrzesień 1939: pojazdy Wojska Polskiego: barwa i broń. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1990.
Jan Kiński, Helena Malanowska, Urszula Olech, Wacław Ryżewski, Janina Snitko-Rzeszut, Teresa Żach: Katyń. Księga Cmentarna Polskiego Cmentarza Wojennego. Marek Tarczyński (red.). Warszawa: Oficyna Wydawnicza RYTM, 2000. ISBN 83-905590-7-2.
Jędrzej J. Korbal: Wojsko Polskie 1918-1939. Enkaem 20 mm – śladami legendy, „Technika Wojskowa Historia. Wydanie Specjalne” (4/2023), Warszawa: Magnum X, 2023, ISSN 2080-9743.
Rajmund Szubański: Polska broń pancerna w 1939 roku. Warszawa: Bellona Spółka Akcyjna, 2011. ISBN 978-83-11-12106-5.
Jan Tarczyński, Krzysztof Barbarski, Adam Jońca: Pojazdy w Wojsku Polskim = Polish Army vehicles: 1918–1939. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”; Londyn: Komisja Historyczna b. Sztabu Głównego PSZ, 1995. ISBN 83-85621-57-1.
Marian Żebrowski: Zarys historii polskiej broni pancernej 1918 – 1947. Londyn: Zarząd Zrzeszenia Kół Oddziałowych Broni Pancernych, 1971.
Kazimierz Sławiński: W pomorskiej gardzieli. Warszawa: Żółty Tygrys, 1976, s. 133.
Jan Tarczyński: 8 Batalion Pancerny. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 1996, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. Zeszyt 74. ISBN 83-87103-03-9.