81 Batalion WOP

81 Batalion Wojsk Ochrony Pogranicza

81 Batalion Wojsk Ochrony Pogranicza, znany również jako Batalion Graniczny Łużyckiej Brygady WOP w Szklarskiej Porębie, był samodzielnym pododdziałem Wojsk Ochrony Pogranicza, który pełnił służbę na granicy polsko-czechosłowackiej.

Formowanie i zmiany organizacyjne

Na podstawie rozkazu MBP nr 043/org z dnia 3 czerwca 1950 roku, z 6 Brygady Ochrony Pogranicza utworzono 8 Brygadę Wojsk Pogranicza. Z dniem 1 stycznia 1951 roku, 12 batalion Ochrony Pogranicza przekształcono w 81 batalion WOP JW 1160.

1 czerwca 1957 roku rozwiązano strażnicę nr 2 w Karpaczu oraz strażnicę nr 3 w Śnieżce, tworząc w ich miejsce dwie nowe placówki: Śnieżka i Śnieżne Kotły.

1 stycznia 1960 roku rozformowano placówki Śnieżne Kotły i Śnieżka, a na ich podstawie zorganizowano strażnicę IV kategorii Śnieżka, która liczyła 31 żołnierzy.

W 1963 roku nadano imię Sandora Petofiego strażnicy Kamieńczyk 81 batalionu WOP.

W 1976 roku, w wyniku reformy administracyjnej kraju oraz utworzenia nowych województw, do batalionu włączono strażnice WOP w Niedamirów, Lubawce i Chełmsko Śląskim, a strażnicę WOP w Świeradowie podporządkowano bezpośrednio sztabowi Łużyckiej Brygady WOP w Lubaniu.

W latach 1966–1976 batalion nosił w nazwie słowo „górski”, natomiast od 1984 roku do swojego rozformowania nosił nazwę „graniczny”.

Kompania górska była odpowiedzialna za neutralizację grup dywersyjnych przeciwnika, które według ówczesnych założeń mogły zostać zrzucone z powietrza na początku konfliktu. Akcje likwidacyjne odbywały się wspólnie z 62 kompanią specjalną z Bolesławca, co wymagało współpracy i szkolenia w terenie górskim. Dwa razy organizowano marsze z Szklarskiej Poręby na poligon przy ulicy Sudeckiej w Jeleniej Górze, gdzie ćwiczono rzuty granatem. Zajęcia taktyczne z wykorzystaniem amunicji bojowej odbywały się na poligonie w Kliczkowie. Do Kliczkowa dotarcie wymagało przejścia pieszo do Olszyny, następnie koleją do Lubania i ponownie pieszo do Kliczkowa, co zajmowało około 10 godzin przy tempie marszu 6 km/h.

W koszarach stacjonowali żołnierze z plutonu zaopatrzenia oraz kompanii odwodowej. Pluton liczył od 50 do 60 osób, w tym żołnierzy odpowiedzialnych za kuchnię i Wojskową Administrację Koszar. Kompania z kolei liczyła od 80 do 100 żołnierzy, zapewniając obsadę wartowniczą. Żołnierze byli zakwaterowani w wieloosobowych salach, w niektórych znajdowały się piętrowe łóżka, a także wspólne łazienki.

Kantyna znajdowała się na terenie koszar, a w mieście, w drewnianym domu przy ul. 1-go Maja, działało kasyno. W sekcji żywnościowej pracowali kierownik, szef kuchni, magazynier, dwie księgowe oraz sześciu kucharzy, z których po dwóch gotowało na strażnicach. W posiadaniu jednostki były również dwie kuchnie polowe.

Na każdej strażnicy hodowano świnie, karmione resztkami jedzenia, a w batalionie znajdowało się ich około 30 sztuk. Funkcjonował także ogródek warzywny, jednak strażnice WOP w Przesiece i Śnieżce z powodu położenia i klimatu nie mogły prowadzić takiej działalności. Taka gospodarka trwała do 1989 roku, kiedy to liczba żołnierzy zaczęła maleć, co skutkowało zaprzestaniem hodowli. Żołnierze otrzymywali dziennie 4400 kalorii, w tym dodatek górski.

Materiały pędne pozyskiwano ze składów cywilnych w Jerzmanek, a doraźnie z ul. Pola w Jeleniej Górze. Zdarzały się także dostawy ze specjalnego wagonu transportującego 64 tony paliwa do Lubania. W latach 70. wykorzystywano samochody GAZ-69 oraz Star 266, które spalały 200 litrów paliwa na 100 kilometrów, szczególnie podczas transportu węgla do strażnic. Dowódca batalionu dysponował czarną Wołgą, a w latach 80. jednostka została wyposażona w samochody UAZ 469, które choć toporne, dobrze sprawdzały się w terenie górskim. Uzbrojenie obejmowało głównie kbk AK, będący podstawową bronią, a także granaty i ręczne karabiny maszynowe. Wcześniej jednostka posiadała także ciężki karabin maszynowy.

W 1976 roku batalion odpowiadał za łączność telefoniczną od Świeradowa do Chełmska Śląskiego. Linie telefoniczne były zamontowane na słupach między batalionem a strażnicami. Jedna z linii prowadziła do Jakuszyc przez miasto, a druga w stronę schroniska pod Śnieżką. Na ostatnim odcinku, z powodu odkrytego terenu i silnych wiatrów, linia biegła na słupach o wysokości trzech metrów, podczas gdy w innych miejscach miała siedem metrów. Żołnierze łącząc się ze strażnicą musieli rozkręcić złączki na drutach, przymocować krokodylki, a następnie kręcić korbką telefonu, który nosili przy sobie. W tym czasie dyżurny w strażnicy podłączał sznur do gniazdka centrali telefonicznej CB-20. Po wykonaniu tych czynności mogli rozpocząć rozmowę. Chociaż batalion miał radiotelefony, były one zbyt duże i ciężkie, aby żołnierze patrolujący góry mogli je nosić. Dyżurni operacyjni dysponowali radiostacjami, które również były dużych rozmiarów. Oprócz sieci łączności batalionu z strażnicami istniała sieć łącząca strażnice z terenami podległymi. Na głównym grzbiecie Karkonoszy, od strony strażnicy Kamieńczyk, linia rozciągała się na trzymetrowych słupach aż do Łabskiego Szczytu. W rejonie między Śnieżnymi Kotłami a Twarożnikiem linia często się rwała, co zmusiło do ukrycia jej pod ziemią na głębokości dwudziestu centymetrów, pozostawiając jedynie pojedyncze słupy ze skrzynkami telefonicznymi, umożliwiającymi żołnierzom meldowanie się podczas patrolowania granicy. Takie słupy znajdowały się na rozwidleniu ścieżek w pobliżu źródeł Łaby. W kierunku Jakuszyc sieć przeprowadzona była pasem drogi granicznej. Strażnica Przesieka na Przełęczy Karkonoskiej miała swoją łączność, która sięgała do Wielkiego Szyszaka. Między Wielkim Szyszakiem a Śnieżnymi Kotłami istniał brak łączności, a żołnierze sprawdzali ten odcinek, ale nie mogli się skontaktować. W latach 80. słupy telefoniczne zostały zdemontowane, a wojsko zaczęło dzierżawić łącza telefoniczne od Telekomunikacji Polskiej, co zlikwidowało potrzebę utrzymywania własnej łączności.

Opis koszar z lat 1965 oraz 1975–1980 autorstwa chor. Zbigniewa Peitera:

[…] Koszary wyglądały skromnie: blisko bramy głównej znajdował się drewniany barak na podbudowie kamienno-ceglanej. W dolnej części zlokalizowana była wartownia, a na piętrze izby żołnierskie, które mogły pomieścić pluton. Od północy przylegał do baraku dwupiętrowy ceglany budynek, w którym znajdowały się izby żołnierskie kompanii górskiej. Od strony wschodniej stał budynek sztabu batalionu o wysokości dwóch pięter z kancelariami sekcji, który łączył się z budynkiem kompanii górskiej, ale miał osobne wejście. Na drugim piętrze mieściła się izba chorych z gabinetem lekarskim, sanitariuszem i pielęgniarką, panią Banachową, później panią Katarzyną Brajczewską. Pod sztabem, w piwnicy, znajdowała się kuchnia, w której przygotowywano posiłki dla żołnierzy. Królowała tam pani Franciszka Filipczuk. Z prawej strony, za budynkiem sztabu, znajdowała się dwuizbowa stołówka żołnierska. W kierunku północnym funkcjonowała pralnia z panią Lidią Bąkową, a dalej, w stronę rzeki, za ogrodzeniem, na zboczu w wysokiej trawie i krzakach, można było znaleźć resztki… mogił. Za budynkiem sztabu i kompanią górską, idąc w lewo, znajdował się park samochodowy, warsztaty naprawcze oraz magazyny. Plac apelowy zorganizowano na lewo od bramy głównej, na wzniesieniu terenu. Druga brama znajdowała się około 50 metrów niżej, również przy ulicy 1 Maja. W kierunku zachodnim, za ogrodzeniem, ulokowano strzelnicę. …W latach 1975–1980 koszary oraz siedziba sztabu batalionu zostały przebudowane, znacznie podnosząc ich standard. Powstały nowa stołówka, kuchnia, magazyny, unowocześniono pralnię, warsztaty naprawcze oraz stację materiałów pędnych i smarów oraz magazyn części samochodowych.

Zarządzeniem nr 012 Komendanta Głównego Straży Granicznej z dnia 7 maja 1991 roku, w związku z rozwiązaniem jednostek WOP oraz utworzeniem jednostek organizacyjnych Straży Granicznej, Minister Spraw Wewnętrznych polecił z dniem 16 maja 1991 roku rozwiązanie Batalionu Granicznego Łużyckiej Brygady WOP w Szklarskiej Porębie, który według etatu nr 44/097 liczył 648 żołnierzy i 8 pracowników cywilnych na okres „W” oraz 534 żołnierzy i 8 pracowników cywilnych na okres „P”.

Zarządzeniem nr 012 Komendanta Głównego Straży Granicznej z dnia 7 maja 1991 roku, w związku z rozwiązaniem jednostek WOP oraz utworzeniem jednostek organizacyjnych Straży Granicznej, Minister Spraw Wewnętrznych polecił z dniem 16 maja 1991 roku rozwiązanie Ośrodka Szkolenia Sportowego WOP w Szklarskiej Porębie, który według etatu nr 44/078 liczył 15 żołnierzy. Na jego bazie powstał ośrodek Straży Granicznej: Ośrodek Szkolenia Sportowego SG w Szklarskiej Porębie według etatu nr 44/023, który liczył 8 funkcjonariuszy i 3 pracowników urzędów państwowych.

Struktura organizacyjna

W 1956 roku batalionowi podlegały:

  • 8 strażnica I kategorii – Świeradów
  • 7 strażnica III kategorii – Orle
  • 6 strażnica II kategorii – Jakuszec
  • 5 strażnica II kategorii – Kamieńczyk
  • 4 strażnica I kategorii – Przesieka
  • 3 strażnica III kategorii – Schronisko pod Śnieżką
  • 2 strażnica I kategorii – Karpacz
  • 1 strażnica III kategorii – Graniczne Budy

Struktura batalionu i numeracja strażnic na dzień 31.12.1959:

  • sztab batalionu WOP – Szklarska Poręba
  • 22 strażnica IV kategorii – Świeradów
  • 23 strażnica IV kategorii – Orle
  • 24 strażnica IV kategorii – Jakuszec
  • 25 strażnica III kategorii – Kamieńczyk
  • 26 strażnica II kategorii – Przesieka
  • 27 strażnica IV kategorii – Schronisko pod Śnieżką
  • 28 strażnica III kategorii – Graniczne Budy

Struktura batalionu i numeracja strażnic na dzień 1.01.1964:

  • 21 strażnica WOP lądowa IV kategorii – Świeradów-Zdrój
  • 22 strażnica WOP lądowa IV kategorii – Orle
  • 23 strażnica WOP lądowa IV kategorii – Jakuszyce
  • 24 strażnica WOP lądowa III kategorii – Kamieńczyk
  • 25 strażnica WOP lądowa III kategorii – Przesieka
  • Placówka Kontroli Ruchu Turystycznego – Przesieka
  • 26 strażnica WOP lądowa III kategorii – Schronisko pod Śnieżką
  • 27 strażnica WOP lądowa III kategorii – Graniczne Budy
  • Placówka Kontroli Ruchu Turystycznego – Przełęcz Okraj

Struktura batalionu granicznego w 1985 roku:

  • Dowództwo i sztab
  • Pluton dowodzenia
  • Kompania odwodowa
  • Sekcja polityczna
  • Sekcja szkolenia
  • Sekcja kwatermistrzowska
  • Sekcja Zwiadu
  • Strażnica WOP – Chełmsko Śląskie
  • Strażnica WOP – Lubawka
  • Strażnica WOP – Niedamirów
  • Strażnica WOP – Graniczne Budy
  • Strażnica WOP – Śnieżka
  • Strażnica WOP – Przesieka
  • Strażnica WOP – Kamieńczyk (do 15.12.1989)
  • Strażnica WOP – Jakuszyce
  • Strażnica WOP – Orle (ćwiczebna)

Wydarzenia

1970 – z okazji 25-lecia PRL żołnierze batalionu uczestniczyli w otwarciu kina „Walter”, które przez 15 lat było nieczynne.

1972 – żołnierze batalionu zbudowali skwer przy ul. Turystycznej, gdzie umieszczono rzeźby pana Frączkieicza. Wcześniej znajdowało się tam gruzowisko.

1976 – batalion przejął książki z zakładowej biblioteki w Wałbrzychu, co doprowadziło do powstania biblioteki na terenie jednostki.

1976 – chętni żołnierze z batalionu po przeszkoleniu stali się instruktorami harcerskimi, współpracując z hufcem ZHP w Szklarskiej Porębie. Uczestniczyli w zbiórkach, alertach, obozach i biwakach, pomagając harcerzom zdobywać sprawności, takie jak wopisty czy sportowca. Plany współpracy ustalano na spotkaniach z komendantem, a instruktorzy z WOP-u, po przeszkoleniu pedagogicznym, byli przydzielani do konkretnych drużyn harcerskich, jednak nie mogli prowadzić zajęć samodzielnie bez opiekuna pedagoga. Pomagali także w organizacji biwaków i zimowisk dla dzieci z Szkoły Podstawowej nr 1.

1976 – przy jednostce działał klub sportowy „Gwardia”. Zawodnicy klubu byli przypisani do kompanii, lecz spędzali całe dni na treningach, a posiłki spożywali w kompanii.

1979 – w sierpniu zakończono remont ośrodka szkolno-sportowego Krasnoludki w Szklarskiej Porębie, którego kierownikiem został mjr Krzysztof Jarmuszewski. Oddano do użytku halę sportową i hotel, a ośrodek stał się bazą szkoleniową dla klubów gwardyjskich i wojskowych, a także miejscem wypoczynku dla kadr WOP i ich rodzin. Ośrodek dysponował około stoma parami nart średniej klasy oraz ocieplanymi ubraniami dla sportowców. W latach 1984–1990, od 2 stycznia do połowy marca, podchorążowie drugiego i trzeciego roku WSOWZ Filia w Kętrzynie przyjeżdżali na dwutygodniowe obozy narciarskie. Wówczas ośrodek Krasnoludki podlegał Orle. W latach 1982 zastępcą kierownika ośrodka był st. chor. sztab. Julian Naumowicz, a w latach 2006–2015 kierownikiem ośrodka był Jan Czyżykiewicz.

Lata 80. – żołnierz batalionu ukradł wołgę dowódcy, zabierając kbk AK oraz trzy magazynki z po 30 nabojami każdy i uciekł z koszar. Był ścigany przez WSW i zatrzymany w okolicach Wałbrzycha.

1986 – po katastrofie w Czarnobylu, na polecenie przełożonych, lekarz batalionu przeprowadził akcję polegającą na odwiedzeniu domów wopistów i podawaniu ich dzieciom płynu Lugola, który miał zapobiegać wchłanianiu radioaktywnego jodu przez tarczycę.

Dowódcy batalionu

  • mjr Eugeniusz Dostojewski (01.01.1951–02.07.1952)
  • kpt./płk Marian Krzyżosiak (1955–po 1961)
  • ppłk Stanisław Fornal (do 31.05.1976)
  • ppłk Władysław Juchniewicz (od 01.06.1976)
  • ppłk/płk Zbigniew Skoczylas (od 01.1984–do rozformowania 13.01.1985)

Upamiętnienie

W dniach 29–30 maja 2015 roku odbyły się uroczystości rocznicowe związane z objęciem ochroną granicy przez Wojsko Polskie oraz utworzeniem garnizonu WOP w Szklarskiej Porębie. Celem tych działań było przypomnienie ważnych wydarzeń dla kraju i Szklarskiej Poręby, ich upamiętnienie poprzez ustawienie obelisku, a także upowszechnienie wiedzy w szczególności wśród młodszego pokolenia oraz podziękowanie osobom dbającym o bezpieczeństwo w tamtych trudnych latach.

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

Henryk Dominiczak: Zarys historii Wojsk Ochrony Pogranicza 1945–1985. Warszawa: Wojskowa Drukarnia w Łodzi, 1985.

Zenon Jackiewicz: Wojska Ochrony Pogranicza (1945–1991). Krótki informator historyczny. Kętrzyn: Centrum Szkolenia Straży Granicznej, 1998. ISBN 83-909304-3-9.

Zygmunt Pieter: W batalionie i na Orlu. W: Leszek Kosiorowski (informacje zebrał): Tam za górą jest granica… 70 lat WOP, Wspomnienia o Wojskach Ochrony Pogranicza z okazji 70-lecia powstania. Szklarska Poręba: Wydawnictwo AD REM, 2015, s. 15–17. ISBN 978-83-64313-90-5.

Zygmunt Pieter: Szkic historyczny. W: Leszek Kosiorowski (informacje zebrał): Tam za górą jest granica… 70 lat WOP, Wspomnienia o Wojskach Ochrony Pogranicza z okazji 70-lecia powstania. Szklarska Poręba: Wydawnictwo AD REM, 2015, s. 123–125. ISBN 978-83-64313-90-5.

Wanda Kasperczak: O ojcu Marianie Krzyżosiaku. W: Leszek Kosiorowski (informacje zebrał): Tam za górą jest granica… 70 lat WOP, Wspomnienia o Wojskach Ochrony Pogranicza z okazji 70-lecia powstania. Szklarska Poręba: Wydawnictwo AD REM, 2015, s. 91–93. ISBN 978-83-64313-90-5.

Józef Pawlikowski: Pieszo z Karkonoszy do Kliczkowa. W: Leszek Kosiorowski (informacje zebrał): Tam za górą jest granica… 70 lat WOP, Wspomnienia o Wojskach Ochrony Pogranicza z okazji 70-lecia powstania. Szklarska Poręba: Wydawnictwo AD REM, 2015, s. 37–40. ISBN 978-83-64313-90-5.

Daniel Kurowski: Starem z węglem w Karkonosze. W: Leszek Kosiorowski (informacje zebrał): Tam za górą jest granica… 70 lat WOP, Wspomnienia o Wojskach Ochrony Pogranicza z okazji 70-lecia powstania. Szklarska Poręba: Wydawnictwo AD REM, 2015, s. 41–42. ISBN 978-83-64313-90-5.

Bogdan Zygnerski: Jedzenie bez reklamacji. W: Leszek Kosiorowski (informacje zebrał): Tam za górą jest granica… 70 lat WOP, Wspomnienia o Wojskach Ochrony Pogranicza z okazji 70-lecia powstania. Szklarska Poręba: Wydawnictwo AD REM, 2015, s. 52–53. ISBN 978-83-64313-90-5.

Henryk Pytel: Korbki, klapki, krokodylki, czyli łączność. W: Leszek Kosiorowski (informacje zebrał): Tam za górą jest granica… 70 lat WOP, Wspomnienia o Wojskach Ochrony Pogranicza z okazji 70-lecia powstania. Szklarska Poręba: Wydawnictwo AD REM, 2015, s. 43–46. ISBN 978-83-64313-90-5.

Janusz Ziarnik: Kapelusz z piórkiem. W: Leszek Kosiorowski (informacje zebrał): Tam za górą jest granica… 70 lat WOP, Wspomnienia o Wojskach Ochrony Pogranicza z okazji 70-lecia powstania. Szklarska Poręba: Wydawnictwo AD REM, 2015, s. 73–75. ISBN 978-83-64313-90-5.

Gabriela Orłowska: Na WOP zawsze można było liczyć. W: Leszek Kosiorowski (informacje zebrał): Tam za górą jest granica… 70 lat WOP, Wspomnienia o Wojskach Ochrony Pogranicza z okazji 70-lecia powstania. Irena Kubera, Janina Gerczak. Szklarska Poręba: Wydawnictwo AD REM, 2015, s. 76–80. ISBN 978-83-64313-90-5.

Krzysztof Jarmuszewski: Żołnierze pora na narty. W: Leszek Kosiorowski (informacje zebrał): Tam za górą jest granica… 70 lat WOP, Wspomnienia o Wojskach Ochrony Pogranicza z okazji 70-lecia powstania. Szklarska Poręba: Wydawnictwo AD REM, 2015, s. 47–49. ISBN 978-83-64313-90-5.

Krzysztof Jarmuszewski: O Juliuszu Naumowiczu. W: Leszek Kosiorowski (informacje zebrał): Tam za górą jest granica… 70 lat WOP, Wspomnienia o Wojskach Ochrony Pogranicza z okazji 70-lecia powstania. Szklarska Poręba: Wydawnictwo AD REM, 2015, s. 97–98. ISBN 978-83-64313-90-5.

Jan Czyżykiewicz: Do sądu za czeskie piwo. W: Leszek Kosiorowski (informacje zebrał): Tam za górą jest granica… 70 lat WOP, Wspomnienia o Wojskach Ochrony Pogranicza z okazji 70-lecia powstania. Szklarska Poręba: Wydawnictwo AD REM, 2015, s. 108–111. ISBN 978-83-64313-90-5.

Zbigniew Gliszczyński: O tym nie wolno było mówić. W: Leszek Kosiorowski (informacje zebrał): Tam za górą jest granica… 70 lat WOP, Wspomnienia o Wojskach Ochrony Pogranicza z okazji 70-lecia powstania. Szklarska Poręba: Wydawnictwo AD REM, 2015, s. 112–113. ISBN 978-83-64313-90-5.

Grzegorz Goryński: Trudne początki – nieznane dokumenty dotyczące narodzin Straży Granicznej i ruchu związkowego. W: Biuletyn 1–2/2012. T. Z historii ochrony granic. Koszalin: Centralny Ośrodek Szkolenia Straży Granicznej, 2012, s. 153–204. (pol.).

Archiwum Straży Granicznej, D WOP sygn. 2825/1. Rejestr główny jednostek WOP.

Archiwum Straży Granicznej, zespół arch. ŁB WOP, sygn. 3035/20. Historia Łużyckiej Brygady WOP 1945–1991.