8. Regiment Pieszy Buławy Polnej Koronnej – jednostka piechoty w armii koronnej I Rzeczypospolitej.
Formowanie i zmiany organizacyjne
Na sejmie w 1717 roku uchwalono komput wojska koronnego, który przewidywał utworzenie regimentu buławy polnej koronnej o sile 850 żołnierzy. W rzeczywistości, w 1719 roku regiment liczył 620 żołnierzy, w tym 132 oficerów i podoficerów oraz 488 szeregowców. Najlepsi żołnierze byli przydzielani do kompanii grenadierskiej, a spośród dziesięciu żołnierzy wybierano starszego szeregowego (gefrajtera). Podoficerów mianował szef regimentu, wybierając spośród wyróżniających się i piśmiennych żołnierzy proponowanych przez kapitanów, natomiast oficerów mianował hetman na wniosek szefa jednostki.
W roku 1755 regiment liczył 454 żołnierzy, w tym 320 szeregowców.
Sejm w 1776 roku ustalił nowy etat wojska, znacząco zmieniając jego strukturę. Regiment miał składać się z 8 kompanii, a etatowo liczyć 467 żołnierzy, jednak w praktyce w 1778 roku liczba ta wyniosła 344. Poprawa sytuacji finansowej w latach osiemdziesiątych umożliwiła zwiększenie armii, przez co regiment zwiększył się do 695 żołnierzy. Wchodził on w skład Dywizji Ukraińsko-Podolskiej.
W 1786 roku wprowadzono numerację regimentów piechoty od 1 do 14, przy czym regiment gwardii pozostał bez numeru.
Od 12 października 1726 roku regiment nosił nazwę Regiment Buławy Polnej Koronnej, a od 1789 roku był znany jako 8. Regiment Pieszy, biorąc udział w wojnie polsko-rosyjskiej w 1792 roku w obronie Konstytucji 3 Maja.
Nazwa regimentu podkreślała, że jego szefem był zazwyczaj hetman polny koronny. W latach 1774–1794 funkcję tę pełnił Seweryn Rzewuski, który 27 stycznia 1792 roku został pozbawiony urzędu w wyniku sejmowej konstytucji znoszącej urząd hetmanów polnych, ale po zwycięstwie konfederacji targowickiej, której był jednym z liderów, nadal sprawował tę funkcję.
W 1786 roku regiment miał etatowo 695 żołnierzy.
Początkowo regiment nosił numer 3, a później numer 5, po awansie Regimentu Czapskiego na miejsce 3. Po zniesieniu buław polnych 13 stycznia 1792 roku, regiment spadł do numeru 8, mimo protestów kadry, i odtąd oficjalnie nazywano go „Regimentem Pieszym nr 8”.
Po reaktywacji buławy polnej przez konfederację targowicką w sierpniu 1792 roku, regiment powrócił do poprzedniej nazwy, jednak nie odzyskał numeru 4.
Reformy Sejmu Wielkiego zwiększyły liczebność polskiej piechoty w poszczególnych regimentach. Etaty z października 1789 i maja 1792 roku przewidywały istnienie regimentu składającego się z dwunastu kompanii, zorganizowanych w trzy bataliony (jeden grenadierski i dwa fizylierskie). W praktyce jednak nigdy nie osiągnięto takiej organizacji. W przededniu wojny w obronie Konstytucji 3 Maja, 4. regiment piechoty buławy polnej koronnej pod dowództwem Seweryna Rzewuskiego liczył 1383 żołnierzy.
Regiment przestał istnieć 2 maja 1793 roku, kiedy to po poddaniu Rosji Kamieńca Podolskiego, w którym stacjonował, został włączony do armii rosyjskiej jako Kamieniecki Pułk Muszkieterów.
Barwa regimentu
W okresie panowania Sasów, w porównaniu do wcześniejszych lat, znacznie zmieniło się umundurowanie piechoty polskiej. Zrezygnowano z niebieskich mundurów w kroju polskim, a strój żołnierzy upodobniono do saskiego.
Mundur oficerów regimentu składał się z pąsowej sukni wierzchniej, wykonanej z wysokiej jakości sukna, podszytej szalonem lub rasą, kamizelki i pludrów sukiennych w kolorze szafirowym. Dodatkowymi elementami, które wskazywały na ich rangę, były portepee oraz siateczkowa szarfa oficerska z karmazynowego jedwabiu i srebrnych metalizowanych nici. Na piersi noszono ryngraf, a na rękach rękawiczki skórzane. Andrzej Grotowski, kwatermistrz regimentowy w randze kapitańskiej, pozostawił po sobie m.in. kolet z szafirowymi obszlegami (mankietami) oraz wełniane kamasze.
Mundury podoficerów i szeregowych składały się z tzw. „munduru wielkiego” i „munduru małego”. Mundur wielki obejmował suknię wierzchnią w kolorze kraprotowym (uzyskanym z farbowania krapem, czyli marzanną barwierską), podszytą bają w kolorze oddziału (szafirowym) i z takimiż wyłogami. Co najmniej od 1750 roku regiment zrezygnował z noszenia klap przy sukni wierzchniej, a od 1755 roku sukienka miała także szafirowy kołnierz. Guziki były wykonywane z cyny. Kamizelka miała kolor szafirowy, a na zimę doszywano do niej rękawy. Spodnie, co najmniej do 1753 roku, szyto ze skóry cielęcej, zamszu, a później zastąpiono je spodniami sukiennymi w barwie oddziału. W okresie letnim spodnie sukienne wymieniano na pludry płócienne, które wydawano co roku, zaś pludry sukienne przechowywano w komorze kompanijnej. Żołnierze nosili czarne filcowe kapelusze z białą wełnianą tasiemką, a podoficerowie mieli taśmę srebrną. W ramach oszczędności farbowano zniszczone kapelusze na czarno. Oprócz taśmy, kapelusze ozdabiano wełnianymi kordonami z małymi kutasikami. Znany jest przykład kontraktu z 1753 roku, zawartego między majorem Hanickim a Samuelem Gottlibem Jaekielem, dotyczącego wykonania chwostów do kapeluszy w różnych kolorach dla poszczególnych kompanii. Po zniesieniu w 1751 roku kompanii grenadierskiej, niektórzy żołnierze otrzymali wyposażenie grenadierskie, które obejmowało kaszkiet grenadierski wykonany ze srebrzonej blachy, sukna szafirowego i kraprotowego, a także ładownicę grenadierską (większą od muszkieterskiej, przeznaczoną do noszenia granatów ręcznych), kartusz noszony na pendencie oraz brandrurk. Żołnierze ci pełnili służbę „po grenadiersku” jedynie w wyjątkowych okolicznościach (np. warty przy Grobie Pańskim, wizyty Radziwiłła itp.). W latach 50. XVIII wieku regiment używał halsztuków wykonanych z czarnej krepy lub etaminu, zamykanych na mosiężne klamry. Podoficerowie i szeregowi nosili kamasze płócienne: czarne od 1 października do 30 kwietnia oraz białe od 1 maja do 30 września oraz na Kirchparady i inne uroczystości. Kamasze zapinano na mosiężne lub pewterowe guziki (zazwyczaj 18 sztuk), a z powodu niedoborów spowodowanych dezercjami używano także guzików cynowych. Kamasze przewiązywano rzemiennymi lub skórzanymi podwiązkami. Pod kamaszami wszyscy żołnierze i oficerowie nosili białe, wełniane pończochy. Regulaminowo żołnierze mieli otrzymywać nową parę trzewików (niskiego obuwia piechoty) co 8 miesięcy, jednak jak pokazuje książeczka szewca kompanijnego, okres wydawania trzewików oraz ich ilość dla poszczególnych żołnierzy były bardzo nieregularne i zależały od stopnia ich zużycia. Niektórzy żołnierze w ciągu dwóch lat otrzymywali 2 lub nawet 4 pary trzewików. Elementami bielizny były półkoszulki i koszule; z tych pierwszych zrezygnowano około 1753 roku, zastępując je trzecią koszulą. Regiment Pieszy Rzewuskiego był zresztą jedynym oddziałem, który w tych czasach wydawał żołnierzowi 6 koszul w ciągu dwóch lat. Dodatkowymi elementami umundurowania, które nie były przewidziane żadnym przepisem, były kitle wykonane z grubego surowego lnu lub cwelichu, noszone latem zamiast sukni skarbowych. Sprawdzały się one doskonale i były szyte niemal w każdej kompanii przez jej dowódców. W Leibkompanii stacjonującej od 1752 roku w Podhorcach dla żołnierzy szyto także koce oraz szlafmyce, zwane czapkami nocnymi, obozowymi. Ostatnie wykonano z czerwonego sukna pod dzwon i niebieskiego pod wyłóg, a płótno stanowiło podszewkę. Za czasów Józefa Potockiego muzycy kompani byli wyróżniani mundurem w odwróconych barwach, tj. niebieską suknią wierzchnią z czerwonymi wyłogami, czerwoną kamizelką i spodniami oraz białymi bortami i obszyciami. Nowy szef regiment, Wacław Rzewuski, zrezygnował z takiego wyróżniania muzyków, ujednolicając ich mundur z pozostałymi szeregowymi, ale pozostawiając borty doboskie i obszycia z białej wełny. W regimencie funkcjonowała także kapela złożona z 6 hoboistów. Od maja 1751 roku do stycznia 1753 roku rezydowali oni u księcia Lubomirskiego w Lublinie, pełniąc bardziej rolę orkiestry nadwornej niż regimentowej. W lutym 1753 roku przeniesiono ich do Podhorec, aby służyli u boku hetmana polnego.
Zgodnie z regulaminem, płaszcze sukienne w kolorze czerwonym wydawano tylko po dwa dla kompanii na sześć lat, przeznaczone wyłącznie dla wartowników w okresie od 15 października do 30 kwietnia. W praktyce jednak Leibkompania stacjonująca w Podhorcach dysponowała 4 surdutami, które szybko się niszczyły, a brak funduszy na nowe (w regulaminie płacy z 1717 roku nie było osobnej pozycji na zakup płaszczy czy surdutów, więc finansowane były one doraźnie z oszczędności dowódców kompanii lub innych funduszy, takich jak kasa na inwalidów, mundurowa czy na broń) wymuszał częste naprawy. W 1759 roku doszyto czwarty surdut z zielonego sukna.
Na wyposażenie skórzane, zwane „ledewerk”, składały się pendenty skórzane z mosiężnymi klamrami. W 1753 roku zakupiono ich 403 sztuki, które, zdaje się, do 1775 roku nie uległy wymianie na nowe, a jedynie były doraźnie uzupełniane. Ich stan już po kilku latach wymagał wymiany, jednak z powodu braku funduszy zaniechano jej. Starano się, aby każdy żołnierz miał tornister i patrontasz. Te ostatnie zakupiono prawdopodobnie w tym samym czasie co pendenty, natomiast tornistry szyto doraźnie w każdej kompanii. Kilkukrotne rewizje rekwizytów żołnierskich wskazują, iż tornistry szybko się niszczyły i nie każdy żołnierz je posiadał.
Regiment nigdy nie otrzymał namiotów ani znaczków furierskich, prawdopodobnie nie miał także sprzętu polowego, takiego jak kociołki, toporki czy feldflasz, mimo że w innych regimentach były one dostępne. Źródłowo potwierdzone jest występowanie wozu jedynie w Leibkompanii; w innych pododdziałach fundusze przeznaczone na ich utrzymanie były dysponowane przez szefów kompanii na własne cele.
Zarówno oficerowie, jak i podoficerowie oraz szeregowi nosili harcapy przewiązane czarną wstążką. W Regimencie Buławy Polnej za Rzewuskiego praktykowano wykonywanie sztucznych harcapów z pakuł konopnych.
W 1767 roku, w wyniku zmiany regulaminu płacy, Komisja Wojskowa wprowadziła szereg zmian, podnosząc m.in. trakament (żołd) żołnierski oraz wprowadzając obowiązkowe potrącenia na zakup broni, amunicji, sprzętu polowego i namiotów. Ujednolicono wówczas kolor umundurowania, wprowadzając biały kolor kamizelek i pludrów w wszystkich regimentach. Kolor oddziału pozostał jedynie na sukni wierzchniej, która została nieco skrócona. W drugiej połowie XVIII wieku w stroju zaszły pewne zmiany; wzorem innych armii, zamiast długich kurtek wprowadzono krótkie z rabatami, a kapelusze zastąpiono sztywnymi kaszkietami z mosiężną blaszką zawierającą inicjały monarchy.
Po 1776 roku wyłogi stały się jasnoniebieskie, a guziki srebrne.
W 1789 roku wprowadzono poważne zmiany w kroju i kolorze mundurów piechoty. Mundur składał się z granatowej kurtki zimowej z wyłogami w kolorze łosim, srebrnymi naramiennikami, białego lejbika ze stojącym kołnierzem, a latem z białego koletu sukiennego z wykładkami podobnymi do wyłogów, zapinanego na białe guziki od dołu do góry, długich białych spodni wkładanych do butów kroju węgierskiego (wysokich do kolan i wyciętych z tyłu), a także okrągłego filcowego kołpaka, wysokiego na około 30 cm, z pąsowym sukiennym wierzchem, daszkiem i mosiężną blaszką z orłem. Żołnierze nosili także halsztuki oraz naramiennik z czarnej szmelcowanej blachy z nicianym kutasem, a jako strój koszarowy – kitle i furażerki. Mundury były znacznie wygodniejsze i pozwalały na większą swobodę ruchów. Strój oficerów różnił się czarnym barankowym obszyciem czapek oraz galonami. Roczny koszt umundurowania piechura (wraz z przymunderunkiem) wynosił 111 zł.
Podczas insurekcji kościuszkowskiej wyłogi były niebieskie, a guziki srebrne.
Uzbrojenie
Uzbrojenie żołnierza piechoty składało się z karabinu skałkowego z bagnetem noszonego na czerwonym rzemieniu juchtowym (tzw. flintpasie) oraz pałasza (w XVIII wieku tak nazywano każdy rodzaj broni białej o zamkniętej rękojeści) z mosiężnym gifesem. Podoficerowie dysponowali: pistoletem, pałaszem lub szpadą oraz tzw. kurcgewery, halabardami dla sierżantów i partyzanami dla kaprali i podchorążych, którzy nosili je w ramach zwykłych obowiązków, np. podczas wart. Regulaminy przewidywały dla furierów, oprócz broni bocznej, parę pistoletów noszonych w olstrach konia furiera oraz krótki karabin. Oficerowie posiadali szpontony i szpady, a oficerowie przydzieleni do pododdziałów grenadierskich mieli krótki karabinek z bagnetem. Oficerowie jeżdżący konno prywatnie zaopatrywali się także w pistolety, które jednak nie były uzbrojeniem regimentu. Cała broń palna i częściowo biała pochodziła z Saksonii. Uzbrojenie zakupowano na dziesięć lat. W każdej kompanii znajdowały się dwa karabiny zapasowe. Broń dla regimentu zakupiono na pewno 3 maja 1741 roku, kiedy karabiny określano jako „2 łutowe z żelaznymi pobojczykami”. W 1750 roku uzbrojenie uzupełniono o 45 karabinów skałkowych w mosiężnym garniturze okuć, z bagnetami, grajcarami oraz żelaznymi pobojczykami. Broń ta służyła co najmniej do 1775 roku i była wielokrotnie reperowana. W 1775 roku ujednolicono uzbrojenie podoficerów i szeregowych, odbierając tym pierwszym broń krótką i pozostawiając oficerom jedynie szpady.
Żołnierze regimentu
Regiment dowodził zazwyczaj pułkownik, pełniący funkcję „komendanta” oddziału. Stanowisko szefa regimentu, związane z dużymi poborami, często uważano za synekurę. Szefowie mieli prawo do fortragowania (przedstawiania do awansu) oficerów. Zazwyczaj jednak szefowie regimentów, będący hetmanami, dokładając z własnej kieszeni do niedofinansowanych budżetów regimentów.
W 1777 roku kadra oficerska regimentu składała się etatowo z dziewięciu oficerów w sztabie: szefa, pułkownika, podpułkownika, majora, regimentskwatermistrza, adiutanta, audytora i regimentsfelczera. W dowodzeniu kompanią szefa zastępował kapitan sztabowy. W kompaniach było: trzech kapitanów z kompanią, sześciu poruczników i sześciu chorążych, co dawało razem 24 oficerów, zgodnie z normą dla regimentu sześciokompanijnego, będącą wynikiem przeprowadzonej w końcu 1772 roku redukcji. W 1777 roku, w wyniku decyzji Departamentu Wojskowego o rozbudowie regimentu, zredukowane etaty ponownie zostały uzupełnione. Doszedł jeden kapitan z kompanią, jeden kapitan sztabowy, dwóch poruczników i dwóch chorążych, co dało wymaganą dla ośmiokompanijnego regimentu liczbę 30 oficerów. W 1790 roku pojawił się drugi major, trzeci kapitan sztabowy oraz ośmiu podporuczników i drugi adiutant, co podniosło liczbę oficerów do 40 osób.
Szefem regimentu powinien być hetman polny koronny. Po śmierci hetmana wielkiego koronnego Adama Mikołaja Sieniawskiego w 1726 roku, jego następca, Stanisław Rzewuski, zabrał ze sobą regiment buławy polnej, któremu dotychczas szefował jako hetman polny koronny. W rezultacie regiment buławy wielkiej koronnej spadł w hierarchii na miejsce regimentu buławy polnej. Sytuacja zmieniła się dzięki Janowi Klemensowi Branickiemu, który po śmierci Józefa Potockiego w 1751 roku został hetmanem wielkim koronnym, a regiment buławy polnej podniósł z powrotem do rangi regimentu buławy wielkiej, przywracając dawny regiment buławy polnej na swoje miejsce. Nowym szefem został hetman polny koronny Wacław Rzewuski; po nim na krótko (1773–1774) Franciszek Ksawery Branicki, a następnie Seweryn Rzewuski z przerwą od 13 stycznia 1792 roku (zniesienie buławy polnej) do sierpnia 1792 roku, kiedy to buława polna została reaktywowana przez konfederację targowicką. Tuż przed powrotem na stanowisko Seweryna Rzewuskiego, formalnym szefem przez kilka dni był Tadeusz Kościuszko (4-10 VIII 1792).
Szefowie regimentu
Stanisław Rzewuski (hetman polny koronny) (od 30 kwietnia 1706 do 12 października 1726)
Stanisław Chomętowski (hetman polny koronny) (11 października 1726 – zm. 2 września 1728)
Jan Jerzy Ożarowski (oboźny koronny) (1728–1733)
Józef Potocki (wojewoda kijowski) (1733–1746)
Jan Klemens Branicki (1746 – 5 czerwca 1752)
Wacław Rzewuski (hetman 1752, wielki koronny 9 kwietnia 1773)
Franciszek Ksawery Branicki (1773, hetman wielki 8 lutego 1774)
Seweryn Rzewuski (16 lutego 1774)
Tadeusz Kościuszko (6 sierpnia 1792)
Pułkownicy
gen. Ripp (1717)
gen. mjr Kamphausen (1737)
gen. mjr Kamiński (1750)
książę Antoni Benedykt Lubomirski (gen. mjr 1752, gen. lejtn. 1755–1761)
Michał Kuczyński (13 czerwca 1761, gen. mjr 20 listopada 1762, zm. 6 marca 1778)
Marcin Hanicki (1778)
Hierarchia regimentu
Do 1789 roku regiment zajmował czwarte miejsce w hierarchii po regimentach: im. Królowej, im. Królewicza oraz Buławy Wielkiej Koronnej. W wyniku przeniesienia regimentu Czapskich na trzecie miejsce, regiment buławy polnej został zdegradowany do nr 5. Po likwidacji buław polnych spadł do nr 8 i oficjalnie nazywano go regimentem pieszym nr 8. Po reaktywacji przez konfederację targowicką wrócił do poprzedniej nazwy, jednak już bez powrotu do numeru. 2 maja 1793 roku Rosjanie włączyli oddział do swojej armii, nadając mu nazwę Kamienieckiego Pułku Muszkieterów.
Schemat
regiment pieszy buławy polnej koronnej (… 1717-1726) → regiment pieszy buławy wielkiej koronnej (1726-1751) → regiment pieszy buławy polnej koronnej (1751-1786) → regiment 4 pieszy buławy polnej koronnej (1786-1789) → regiment 5 pieszy buławy polnej koronnej (1790-1792) → regiment 8 pieszy koronny (1792) → regiment 8 pieszy buławy polnej koronnej (1792-1793) ↘ od maja 1793 wcielony do wojsk rosyjskich jako Kamieniecki Pułk Muszkieterów
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Bronisław Gembarzewski: Rodowody pułków polskich i oddziałów równorzędnych od r. 1717 do r. 1831. Warszawa: Towarzystwo Wiedzy Wojskowej, 1925.
Bronisław Gembarzewski: Żołnierz polski. Ubiór, uzbrojenie i oporządzenie od wieku XI do roku 1960, T. 3 od 1797 do 1814 roku. Warszawa: 1964.
Konstanty Górski: Historya piechoty polskiej. Kraków: Spółka Wydawnicza Polska, 1893.
Mariusz Machynia, Czesław Srzednicki: Oficerowie Rzeczypospolitej Obojga Narodów 1717-1794. T.1: Oficerowie wojska koronnego, cz.1: Piechota. Kraków: Księgarnia Akademicka. Wydawnictwo Naukowe, 1998. ISBN 83-7188-186-X.
Tadeusz Nowak, Jan Wimmer: Dzieje oręża polskiego do roku 1793. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1968.
Karol Linder: Dawne Wojsko Polskie. Ubiór i uzbrojenie. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1960.
Bolesław Twardowski: Wojsko Polskie Kościuszki w roku 1794. Poznań: Księgarnia Katolicka, 1894.
Jan Wimmer: Historia piechoty polskiej do roku 1864. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1978.
Samuel Orgelbrand: Encyklopedyja powszechna, Volume 6. 1861, s. 867.