8 Pułk Ułanów Księcia Józefa Poniatowskiego (8 puł) to jednostka kawalerii Wojska Polskiego II Rzeczypospolitej.
Tradycje pułku
W grudniu 1784 roku, pod dowództwem księcia Józefa Poniatowskiego, w Lwowie powstał pułk kawalerii. W okresie zaborów był jedną z nielicznych formacji wojskowych, które miały polskie dowództwo oraz tradycje. W czasach panowania cesarza Franciszka Józefa I pułk był znany jako 1 pułk ułanów austriackich. Po przejęciu pod dowództwo Niepodległego Państwa Polskiego w 1918 roku, zmienił nazwę na 1 pułk ułanów Ziemi Krakowskiej, a następnie przyjął numer 8 i został nazwany na cześć swojego twórcy oraz pierwszego dowódcy: 8 pułk ułanów Księcia Józefa Poniatowskiego.
Pułk w walce o granice
Pułk odegrał znaczącą rolę w wojnie polsko-bolszewickiej, szczególnie podczas ofensywy kijowskiej, a następnie w bitwie pod Komarowem, gdzie przyczynił się do rozgromienia bolszewickiej Armii Konnej dowodzonej przez Siemiona Budionnego, co było największą bitwą kawaleryjską XX wieku.
27 lipca pułki 4 Brygady Jazdy, pod dowództwem płk. Gustawa Orlicz-Dreszera, zajęły odcinek od Merwy do Stanisławczyk. 1 szwadron 8 pułku ułanów zabezpieczał odcinek Merwa-Strzemilcze, a 16 pułk ułanów Smarzów-Szczurowice. 2 pułk szwoleżerów znajdował się w rejonie Laszków-Hrycowola, a główne siły 8 pułku, pod dowództwem ppłk. Henryka Brzezowskiego, zgromadziły się w rejonie Stanisławczyk-Monastyrek. W odwodzie brygady stacjonował 1 pułk szwoleżerów w Zawidczu. Brygada miała za zadanie zabezpieczyć przeprawy przez Styr oraz obronę przyczółków w Szczurowicach i Monastyrku.
29 lipca, w pierwszym dniu bitwy pod Beresteczkiem i Brodami, oddziały 11 Dywizji Kawalerii zaatakowały polską 4 Brygadę Jazdy, zmuszając 8 pułk ułanów do odwrotu spod Stanisławczyka i nacierając w kierunku miasteczka. Dowódca 4 Brygady wprowadził do walki 2 pułk szwoleżerów, który zaatakował Kozaków w momencie, gdy ci wjeżdżali na most na Styrze. Pierwszy do ataku ruszył 4 szwadron por. Andrzeja Kunachowicza, który zatrzymał nieprzyjaciela, umożliwiając pododdziałom 8 pułku ułanów bezpieczny odwrót. Następnie oba pułki przystąpiły do obrony linii Styru. Z powodu braku amunicji, wspierająca bateria 4 dywizjonu artylerii konnej musiała przerwać ogień, a wkrótce potem polski samolot omyłkowo zbombardował pozycje koniowodnych 8 pułku ułanów. W obliczu forsowania rzeki przez kawalerię sowiecką w Monastyrku, dowódca 8 pułku ułanów zarządził odwrót przez Laszków i Zawidcze do Mikołajowa, osłanianego przez 2 szwadron 2 pułku szwoleżerów.
Mapy walk pułku
Kawalerowie Virtuti Militari
Pułk w okresie pokoju
Pułk stacjonował w Rakowicach koło Krakowa. W listopadzie 1923 roku brał udział w pacyfikacji tzw. powstania krakowskiego.
W 1925 roku do Kapituły Orderu Virtuti Militari wpłynął wniosek o przyznanie sztandarowi 8 pułku krzyża VM za udział w bitwie pod Komarowem. Wniosek miał być rozpatrzony w kolejnych miesiącach, jednak po zamachu majowym prawdopodobnie zaprzestano jego rozpatrywania.
Zgodnie z rozkazem ministra spraw wojskowych O.V. L 33035 E z 1925 roku, przy pułku stacjonował 5 szwadron samochodów pancernych.
10 grudnia 1928 roku korpus oficerski wręczył Zdzisławowi Tarnowskiemu odznakę pamiątkową w uznaniu jego zasług dla pułku w 1920 roku, kiedy to na własny koszt sformował pluton konnych ochotników.
W kampanii wrześniowej 1939
W 1939 roku 8 pułk wchodził w skład Krakowskiej Brygady Kawalerii, dowodzonej przez gen. bryg. Zygmunta Piaseckiego, która należała do Armii „Kraków”. Dowództwo pułku sprawował ppłk dypl. Włodzimierz Dunin-Żuchowski.
3 września pułk został odcięty od reszty brygady przez pododdziały XV Korpusu i w trakcie ciężkich walk odwrotowych został częściowo rozbity pod Szczekocinami. 4 września pułk znajdował się w Jędrzejowie, a 6 września w rejonie miejscowości Brody koło Starachowic, skąd wieczorem wyruszył w kierunku Wisły. Następnie przyłączył się do Armii „Lublin”. Mimo kilku odniesionych zwycięstw, pułk poniósł znaczne straty i ostatecznie został rozbity podczas prób przedostania się do Rumunii. Tylko I szwadronowi udało się dotrzeć na Węgry.
Pułk w Polskich Siłach Zbrojnych i w Armii Krajowej
W 1940 roku pułk został odtworzony jako 1 oddział rozpoznawczy im. Księcia Józefa Poniatowskiego. W kampanii francuskiej walczył w składzie 1 Dywizji Grenadierów.
W czasie II wojny światowej tradycje pułku były kontynuowane przez oddziały partyzanckie Armii Krajowej oraz Polskich Sił Zbrojnych.
Symbole pułkowe
Sztandar
Sztandar został ofiarowany przez matki, żony i siostry oficerów pułku. Poświęcił go w katedrze lwowskiej w kwietniu 1920 roku ks. prałat Bedeni, a następnie wręczył 2 szwadronowi por. Adamowi Sokołowijowi, który przejeżdżał przez miasto w drodze na front. Sztandar został przetransportowany na front na Ukrainie. Znak był nieprzepisowy, a orzeł na drzewcu był osadzony na kuli. W 1935 roku orła zastąpiono przepisowym, z rozpostartymi skrzydłami.
Odznaka pamiątkowa
21 kwietnia 1920 roku Minister Spraw Wojskowych zatwierdził odznakę pamiątkową 8 pułku ułanów ks. Józefa Poniatowskiego. Odznaka ma wymiary 50×50 mm i ma kształt krzyża z ramionami emaliowanymi na ciemnoniebiesko. Na poziomych ramionach krzyża umieszczono daty „1791” i „1918”, a na dolnym ramieniu numer oraz inicjał „8 U”. Na środku krzyża znajduje się okrągła tarcza w kolorze czerwonym z inicjałami patrona „JP”, otoczona wieńcem laurowym zwieńczonym złoconą mitrą książęcą z napisem „PIERWSZY PUŁK”. Między ramionami krzyża znajdują się cztery herby ziem: krakowskiej, zatorskiej, oświęcimskiej i cieszyńskiej. Odznaka oficerska jest dwuczęściowa, wykonana w tombaku srebrzonym, łączona dwoma nitami. Projektantem odznaki był Józef Brunicki, a jej wykonawcą Franciszek Malina z Krakowa.
Na naramiennikach, poniżej oznaczeń stopni wojskowych, widniał monogram JP pod książęcą mitrą, na pamiątkę pierwszego dowódcy i patrona pułku.
Barwy
Żurawiejki
Marsz 8 pułku ułanów:
Pod miasteczkiem Komarowem batalija wielka,
Ruskich było na tysiące a ułanów trzysta.
Hej wy lekkie szwoleżery, nie róbcie nam wstydu,
Zaczekajcie pół godziny, aż ułani przyjdą.
Bo ułani dobrze biją, dobrze atakują,
A jak pójdą na bij-zabij, ruskie zrezygnują.
Tam na wzgórzu, na dereszu, Krzeczunowicz leci,
Wymachuje, rozkazuje: „Trzymajcie się dzieci!”
A ułani dobrze biją, dobrze atakują,
Jak ruszyli na bij-zabij, ruskie zrezygnują.
A z krwawego pola bitwy krwawo słońce schodzi,
I Budionny z Kozakami hen za Dniepr uchodzi.
Ułani księcia Józefa
Dowódcy i zastępcy dowódcy pułku
Korpus oficerski
Wysoka profesjonalizacja oraz arystokratyczne pochodzenie to cechy charakterystyczne kadry oficerskiej 8 pułku ułanów. O wysokich kwalifikacjach ułanów ks. Poniatowskiego świadczy fakt, że w 1924 roku 5 oficerów było przydzielonych do Centralnej Szkoły Kawalerii, 4 do Ministerstwa Spraw Wojskowych, 1 do Inspektoratu Armii IV, 1 do Oficerskiej Szkoły dla Podchorążych, 1 do Wyższej Szkoły Wojennej oraz 1 do Sztabu Generalnego WP. Ponadto mjr Witold Morawski pełnił służbę jako attaché wojskowy w Rumunii, a Jan Władysław Rozwadowski, późniejszy wybitny teoretyk wojskowości, został odkomenderowany na studia do Wyższej Szkoły Wojennej w Paryżu. O arystokratycznym pochodzeniu pułku świadczyły również nazwiska oficerów rezerwy, wśród których znajdowali się: Potoccy, Sapiehowie, Pinińscy oraz Dzieduszyccy. W czasie wojny polsko-bolszewickiej w pułku służył także Amerykanin – rtm. William S. Mitchell.
Żołnierze 8 pułku ułanów – ofiary zbrodni katyńskiej
Biogramy ofiar zbrodni katyńskiej można znaleźć w bazach udostępnionych przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Muzeum Katyńskie.
Tradycje pułku
W czasach współczesnych, Stowarzyszenie Szwadron Niepołomice w barwach 8 Pułku Ułanów Księcia Józefa Poniatowskiego kontynuuje tradycje pułku. Jego członkowie noszą mundury i używają wyposażenia zgodnego z tym, co obowiązywało ułanom pułku w 1939 roku. Stowarzyszenie uczestniczy w różnych wydarzeniach, takich jak parady z okazji świąt narodowych, np. 3 maja lub 11 listopada.
Do tradycji pułku nawiązał również Andrzej Wajda, w filmie „Katyń”, gdzie bohaterowie, rtm. Andrzej (w tej roli Artur Żmijewski) oraz por. Jerzy (Andrzej Chyra), służą w 8 Pułku Ułanów Księcia Józefa Poniatowskiego.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Rozkazy Dowództwa Okręgu Generalnego „Kielce”. [dostęp 2018-05-08].
Jerzy Ciesielski, Zuzanna Gajowniczek, Grażyna Przytulska, Wanda Krystyna Roman, Zdzisław Sawicki, Robert Szczerkowski, Wanda Szumińska: Charków. Księga Cmentarna Polskiego Cmentarza Wojennego. Jędrzej Tucholski (red.). Warszawa: Oficyna Wydawnicza RYTM, 2003. ISBN 83-916663-5-2.
Adam Mniszek, Klemens Rudnicki: Zarys historii wojennej 2-go Pułku Szwoleżerów Rokitniańskich. Warszawa: Zakłady Graficzne „Polska Zjednoczona”, 1929, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918-1920.
Krzysztof Filipow, Bohdan Wróblewski: Odznaki pamiątkowe Wojska Polskiego 1921–1939. Kawaleria. Warszawa: Feniks editions, 1992. ISBN 83-900217-3-0.
Kornel Krzeczunowicz: Ułani księcia Józefa. Historia 8 Pułku Ułanów ks. Józefa Poniatowskiego 1784-1945. Londyn: Świderski, 1960. OCLC 255962057.
Kornel Krzeczunowicz, Uzupełnienia do Ułanów księcia Józefa, Londyn 1962,
Rodowody pułków jazdy polskiej 1914 – 1947, pod red. Kornela Krzeczunowicza, Londyn 1983,
Kornel Krzeczunowicz, Księgę 200-lecia ułanów ks. Józefa, Londyn 1984.
Włodzimierz Nowak: Samhorodek – Komarów 1920. Walki jazdy polskiej z konnicą Budionnego, maj – wrzesień 1920. Warszawa: Bellona SA, 2010. ISBN 978-83-11-11897-3.
Janusz Odziemkowski: Leksykon wojny polsko – rosyjskiej 1919 – 1920. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2004. ISBN 83-7399-096-8.
Jan Przemsza-Zieliński: Wrześniowa Księga Chwały Kawalerii Polskiej. Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 1995. ISBN 83-11-08380-0.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. Kraków: Fundacja CDCN, 2006. ISBN 978-83-7188-899-1.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Awanse oficerskie w Wojsku Polskim 1935–1939. Wyd. 2 poszerzone. Warszawa: Wydawnictwo Tetragon Sp. z o.o., 2021. ISBN 978-83-66687-09-7.
Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax, 1990. ISBN 83-211-1104-1. OCLC 26852901.
Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918-1945. Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918-1939: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-2043299-2. OCLC 148041596.
Henryk Smaczny: Księga kawalerii polskiej 1914-1947: rodowody, barwa, broń. Warszawa: TESCO, 1989. ISBN 83-00-02555-3. OCLC 23219760.
Władysław Steblik: Armia „Kraków” 1939. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1989. ISBN 83-11-07434-8.
Tadeusz Śmigielski: Zarys historji wojennej 8-go Pułku Ułanów ks. Józefa Poniatowskiego. Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne, 1929, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
Stowarzyszenie Szwadron Niepołomice w barwach 8 Pułku Ułanów Księcia Józefa Poniatowskiego
Arkadiusz Tuliński: 6 Armia Wojska Polskiego w wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 r. T. 1 i 2. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2020. ISBN 978-83-8229-062-2.
Program „Straty osobowe i ofiary represji pod okupacją niemiecką”. Fundacja „Polsko-Niemieckie Pojednanie”. [dostęp 2019-04-11].
Jerzy Wojciechowski: Kawaleria w planie mobilizacyjnym „S”. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 2010. ISBN 978-83-62046-24-9.
Maciej Wyrwa: Nieodnalezione ofiary Katynia? : lista osób zaginionych na obszarze północno-wschodnich województw II RP od 17 września 1939 do czerwca 1940. Pruszków: Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia, 2015. ISBN 978-83-64486-31-9.
Zdzisław Żygulski (jun.), Henryk Wielecki: Polski mundur wojskowy. Kraków: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1988. ISBN 83-03-01483-8.
Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2016-02-15].