8 Pułk Strzelców Konnych (8 psk) – jednostka kawalerii Wojska Polskiego w okresie II Rzeczypospolitej.
Pułk został utworzony w 1921 roku w garnizonie Włocławek. W listopadzie 1922 przeniesiono go do Chełmna, gdzie stacjonował aż do września 1939 roku. W latach 1921–1924 pełnił funkcję dywizyjnej jazdy, podlegając dowódcy Okręgu Korpusu Nr VIII w Toruniu oraz dowódcy VII Brygady Jazdy. W kwietniu 1924 przekształcono go w samodzielny oddział kawalerii, który został podporządkowany brygadzie kawalerii. Od 1 kwietnia 1937 wchodził w skład Pomorskiej Brygady Kawalerii.
Bojowe tradycje pułku
Tradycje pułku sięgają bojowej działalności V dywizjonu 4 pułku strzelców konnych Brygady Syberyjskiej oraz II dywizjonu 5 pułku strzelców konnych.
V/4 psk został utworzony w Hrubieszowie w lipcu 1920 roku z rezerwistów byłej armii austriackiej i przydzielony jako kawaleria dywizyjna dla Ochotniczej Brygady Syberyjskiej płk. Kazimierza Rumszy z 5 Armii. 31 lipca dywizjon został przewieziony transportem kolejowym do Zegrza, licząc wówczas 490 żołnierzy i 340 koni. 13 sierpnia wszedł do walki na froncie północnym, biorąc udział w działaniach na rzece Wkrze w rejonie Borkowa, Nasielska, Przewodowa, Makowa oraz nad rzeką Orzyc. Od 21 sierpnia oskrzydlał oddziały III Korpusu Kawalerii Gaja w rejonie Chorzeli i Myszyńca. 24 sierpnia dywizjon działał w lasach pod Flammbergiem w Prusach Wschodnich.
II dywizjon 5 pułku strzelców konnych został sformowany latem 1920 roku w Grudziądzu przez szwadron zapasowy pułku. Do dywizjonu wcielono rekrutów z okręgów Kielce i Lublin oraz lokalnych ochotników. 9 września dywizjon wszedł w skład Pomorskiej Dywizji Rezerwowej płk. Jarosława Aleksandrowicza, pełniąc funkcję kawalerii dywizyjnej. Składał się z trzech szwadronów i plutonu ckm, licząc 7 oficerów, 2 podchorążych, 50 podoficerów oraz 260 strzelców. Posiadał 284 konie wierzchowe i 47 koni taborowych. Od 21 października do grudnia dywizjon przebywał na linii demarkacyjnej w rejonie Słonimia. 12 listopada wydzielono szwadron, który przeszedł do Baranowicz, gdzie pełnił służbę do 26 października 1921 roku.
Pułk w okresie pokoju
Formowanie i zmiany organizacyjne
Zgodnie z rozkazem I Sztabu Generalnego L. 76001 z 25 września 1921 roku, w Włocławku powstał 8 pułk strzelców konnych, który stał się jednostką jazdy dywizyjnej VIII DOK. 1 szwadron utworzono na bazie 4 szwadronu 4 pułku strzelców konnych, a jego dowódcą został por. Kotoński. 2 szwadron formował się z wykorzystaniem sił szwadronu wydzielonego z 7 pułku strzelców konnych. 3 szwadron oraz szkoła podoficerska zostały zorganizowane przez Dowództwo OK IV. W grudniu 1921 roku do pułku wcielono 180 rekrutów, a w styczniu 1922 zorganizowano szkołę podoficerską oraz sekcję łączności. W maju pułk liczył już około 1000 żołnierzy.
25 kwietnia 1924 rozpoczęto reorganizację pułków strzelców konnych w Wojsku Polskim. W maju pułk sformował 4 szwadron oraz szwadron zapasowy, a w lipcu utworzono szwadron karabinów maszynowych. Jako samodzielny pułk jazdy wszedł w skład XV Brygady Kawalerii płk. Erazma Stablewskiego. W 1926 roku zmienił podporządkowanie i podlegał dowódcy 8 Samodzielnej Brygady Kawalerii, a w kolejnych reorganizacjach wchodził w skład Brygady Kawalerii „Toruń”, Brygady Kawalerii „Bydgoszcz” oraz Pomorskiej Brygady Kawalerii.
Zakwaterowanie
Zgodnie z rozkazem organizacyjnym, nowo formowany pułk miał być zakwaterowany w koszarach kawaleryjskich na przedmieściu Kokoszka we Włocławku. Gdyż były one zajęte przez 4 pułk artylerii polowej, zawiązki pułku: 3/7 psk oraz 4/4 psk zakwaterowano w różnych częściach Włocławka. Po ustabilizowaniu spraw związanych z zakwaterowaniem, rozpoczęto typową działalność wojskową w okresie pokoju, zakładając kasyno oficerskie oraz utworzenie koła sportowego. W listopadzie 1922 pułk przeniósł się do Chełmna, gdzie warunki zakwaterowania znacznie się poprawiły, co pozytywnie wpłynęło na dyscyplinę oraz porządek wojskowy. W Włocławku pozostała jedynie kadra szwadronu zapasowego. W 1923 roku rozpoczęła działalność spółdzielnia pułkowa, która wydawała własne zastępcze znaki pieniężne o nominałach 10, 20, 50 gr i 1 zł.
Szkolenie
Sprawy związane z wyszkoleniem regulował rozkaz Oddziału I Sztabu Generalnego, opublikowany w Dzienniku Rozkazów MSWojsk. nr 3 z 24 stycznia 1922 roku, który podporządkował 8 psk pod względem wyszkolenia zasadniczego dowódcy VII Brygady Jazdy w Poznaniu. Przeszkolenie trzech oficerów pułku na kursach instruktorów jazdy konnej w Centrum Wyszkolenia Kawalerii miało duży wpływ na podniesienie sprawności jeździeckiej kadry oraz uzyskanie lepszych wyników w nauce jazdy konnej. Instruktorami jazdy zostali: por. Rybicki, por. Stanisław Siedlecki oraz por. Władysław Piszczkowski. W 1938 roku pułk zajął pierwsze miejsce w brygadzie pod względem wyszkolenia, stanu koni, dyscypliny oraz „wartości” kadry oficerskiej i podoficerskiej. Od 1924 roku prowadzono w pułku nauczanie analfabetów, obejmując rocznie około 150–200 żołnierzy, z których około 75–80% zdawało egzaminy, uzyskując świadectwa ukończenia 2–4 klas szkoły powszechnej.
Święta w pułku
19 maja 1927 roku minister spraw wojskowych, marszałek Polski Józef Piłsudski, ustalił i zatwierdził dzień 29 września jako datę święta pułkowego, upamiętniając rocznicę sformowania pułku. 6 czerwca 1928 roku zmieniono datę święta pułkowego z 29 września na 12 czerwca – w rocznicę ufundowania sztandaru.
16 lutego 1930 roku pułk uczestniczył w obchodach 10-lecia oswobodzenia Chełmna. Defiladę 8 psk przyjmowali: burmistrz Stanisław Zawacki, starosta Leon Ossowski, pierwszy starosta chełmiński, senator dr Paweł Ossowski, ks. proboszcz Bączkowski oraz dowódca pułku płk dypl. Bronisław Wzacny.
8 psk w kampanii wrześniowej
Mobilizacja
8 pułk strzelców konnych w Chełmnie, w ramach mobilizacji alarmowej w grupie żółtej, w okresie od A+24 do A+50, rozpoczął mobilizację stanu osobowego pułku na etaty wojenne. Dodatkowo:
- samodzielny pluton km nr 8,
- kolumna taborowa kawaleryjska typ I nr 843,
- kolumna taborowa kawaleryjska typ I nr 844,
- warsztat taborowy nr 841.
W szwadronie zapasowym pułku we Włocławku zmobilizowano w mobilizacji alarmowej w grupie żółtej do A+48:
- kolumnę taborową kawaleryjską typ I nr 845,
- kolumnę taborową kawaleryjską typ I nr 846,
- oraz w I rzucie mobilizacji powszechnej do 4 dnia szwadron marszowy nr 4 Pomorskiej BK (8 psk).
Działania bojowe
W kampanii wrześniowej 1939 roku pułk walczył w składzie Pomorskiej Brygady Kawalerii (Armii „Pomorze”).
Bój w korytarzu pomorskim
W dniach 1–3 września pułk brał udział w walkach w „Korytarzu pomorskim”. 1 września osłaniał kierunek Łubna-Czersk. Po przerwaniu frontu obronnego 9 DP przez niemiecki XIX Korpus Armijny, pułk wraz z dowództwem Pomorskiej BK wycofywał się w kierunku Wisły i Bydgoszczy. Nocą 1/2 września dotarli do Czerska, a następnie zajęli obronę nad Brdą w rejonie Tucholi, na linii Zalesie-Cekcyn-Kruszka, osłaniając prawe skrzydło 9 DP. 2 września, w godzinach popołudniowych, 8 psk na rozkaz dowódcy brygady skoncentrował się w rejonie Bramka-Bukowiec, mając za zadanie wsparcie piechoty 9 i 27 DP, które przebijały się w kierunku „Przedmościa bydgoskiego”. W godzinach wieczornych 4 szwadron, wspierany przez 3 szwadron 16 pułku ułanów, w rejonie Bukowca, powstrzymał natarcie czołgów. 1 i 2 września tabory pułku były atakowane przez niemieckie lotnictwo. Od godzin porannych 3 września 8 psk, jako główna grupa bojowa Pomorskiej BK, prowadził rozpoznanie, a następnie natarcie w celu otwarcia drogi odwrotu dla okrążonych jednostek Armii Pomorze. W rejonie folwarku Poledno 1 i 3 szwadrony pułku, przy wsparciu 1 i 4 baterii 11 dywizjonu artylerii konnej, prowadziły walkę z okopaną piechotą niemiecką oraz czołgami. Pozostała część pułku obeszła miejsce walki i kontynuowała marsz w kierunku Gruczna. 3 września został okrążony i zniszczony 3 szwadron oraz część 1 szwadronu, a podjazd szwadronu kolarzy pułku wpadł w zasadzkę i dostał się do niewoli.
8 psk, wraz z częścią 2 pułku szwoleżerów, kierował się w stronę Bydgoszczy, otwierając w walce drogę przez wieś Luszkowo. Następnie, w ciężkiej walce, 8 psk i część 2 pułku szwoleżerów, przy wsparciu dwóch baterii 11 dak oraz 81 dywizjonu pancernego, zdobyli miejscowości Topolinek i Topolno. Wieczorem 3 września zgrupowanie Pomorskiej BK, wraz z częścią 8 psk, dotarło do Bydgoszczy. W dniach 4–5 września resztki Pomorskiej BK osłaniały odcinek Wisły od Torunia do Solca Kujawskiego. W tym czasie dołączyli żołnierze, którzy wydostali się z okrążenia w „kotle pomorskim”, w tym część 1 szwadronu. Nastąpiła reorganizacja – na bazie 8 psk utworzono pod dowództwem płk. dypl. Jerzego Jastrzębskiego Pułk Zbiorczy Pomorskiej BK. W trakcie walk brał udział w bitwie nad Bzurą, walcząc pod Ozorkowem 12 września. Jeden ze szwadronów przebił się do Warszawy, broniąc stolicy w rejonie Dolnego Mokotowa. Dalsze działania Zbiorowego Pułku Kawalerii Pomorskiej BK opisane są w osobnym artykule.
Działania bojowe jednostek II rzutu mobilizacyjnego 8 psk
Oprócz zmobilizowanego 8 psk w kampanii wrześniowej walczyły inne jednostki wywodzące się z kadry i rezerwistów pułku.
Szwadron marszowy 8 psk
Szwadron zapasowy 8 psk stacjonujący we Włocławku sformował do 2 września 4 szwadron marszowy pod dowództwem por. rez. Jerzego Około-Kułaka. Szwadron prowadził rozpoznanie na zachód i północ od Włocławka w ramach Oddziału Wydzielonego 5 Dywizji Piechoty ppłk. Stanisława Sadowskiego. Od 8 września szwadron podjął marsz wzdłuż Wisły, osiągając Duninów i Radziwie w pobliżu Płocka 10 września. Zajął obronę przeprawy przez Wisłę w rejonie Tokary Młyny, a w dniach 11–13 września prowadził rozpoznanie zachodniego brzegu rzeki oraz potyczki z patrolami wroga. W dniach 14–16 września, tocząc potyczki w rejonie Gąbin-Wymyśle-Polskie Świniary, osłaniał 19 pułk piechoty ppłk. Sadowskiego, który walczył w rejonie Płocka. Od 16 września współdziałał z 35 pułkiem piechoty oraz Grupą gen. Juliusza Drapelli. W okresie od 17 do 20 września większość 4 szwadronu marszowego przedarła się przez Puszczę Kampinoską, Kazuń, Palmiry i Łomianki do Warszawy. Od 25 września w składzie dywizjonu zbiorczego rtm. Antoniego Wieniawskiego szwadron walczył z piechotą niemiecką w pobliżu fortu Dąbrowskiego.
Dywizjon marszowy 8 psk
Szwadron zapasowy 8 psk we Włocławku sformował w okresie 2–6 września dwa szwadrony marszowe, tworząc dywizjon marszowy 8 psk pod dowództwem por. Henryka Brzezińskiego. 16 września dywizjon dotarł do Warszawy i wszedł w skład improwizowanego pułku kawalerii mjr. Józefa Juniewicza. W dniach 17–21 września dywizjon osłaniał wschodni skraj Puszczy Kampinoskiej oraz magazyny amunicji w Palmirach. 22 września, podczas próby przebicia się do Warszawy przez Łomianki w grupie gen. Mikołaja Bołtucia, dywizjon został zniszczony.
Oddział Zbierania Nadwyżek 8 psk
Reszta szwadronu zapasowego 8 psk, pod dowództwem rtm. Edmunda Nieszkowskiego, ewakuowała się 7 września z Włocławka do Garwolina; w związku z sytuacją, nadwyżki dotarły do Warszawy, biorąc udział w jej obronie. Rtm. Nieszkowski 24/25 września, na czele grupy ochotników, dokonał wypadu przez Wisłę na tyły niemieckie w rejonie Gocławia.
Po klęsce w „kotle pomorskim” Pomorskiej BK, szwadron gospodarczy i tabor bojowy 8 psk oraz dwa plutony (konny i pieszy) zebranych kawalerzystów Pomorskiej BK pod dowództwem rtm. E. Radajewskiego stoczyły 10 września walkę z oddziałem niemieckiej 4 DPanc. pod Ożarowem. Następnie oficer broni i pgaz. pułku por. Emila Rosyvaća poprowadził część oddziału oraz taborów do Garwolina. W rejonie Mistkowa 12 września stoczył potyczkę, tracąc pluton kawalerzystów, a z resztą oddziału i dołączonymi rozbitkami stoczył kolejny starcie z niemieckim podjazdem pancernym w Żelechowie. Po przejściu na Lubelszczyznę dołączył do Zbiorczej Brygady Kawalerii płk. Adama Zakrzewskiego.
Dywizjon 8 psk w OZ Pomorskiej BK
W ramach Ośrodka Zapasowego Pomorskiej BK, w rejonie Garwolina od 30 sierpnia 1939 roku, rozpoczęto organizację pododdziałów marszowych 8 psk z rezerwistów pod dowództwem początkowo por. Emiliana Thiela, a od 9 września przez rtm. Czesława Mrówczyńskiego. Zorganizowano dwa piesze szwadrony (posiadające konie, ale bez rzędów i siodeł) pod dowództwem rtm. Mrówczyńskiego i rtm. Sozerko Malsagowa. Oba szwadrony weszły w skład Oddziału Wydzielonego „Maciejowice-Most” pod dowództwem rtm. Jana Tyblewskiego, oficera CWKaw., z zadaniem obrony mostu i przeprawy w Maciejowicach. Szwadrony zajęły stanowiska 4 września na wale wiślanym po obu stronach mostu, wzmocnione dwoma ckm. Po zbombardowaniu jednostek OW „Maciejowice-Most” 4 i 5 września przez niemieckie lotnictwo, oba szwadrony samowolnie wycofały się ze stanowisk obronnych do Rębkowa pod Garwolinem. Po sforsowaniu Wisły przez oddziały niemieckie 10 września szwadrony odeszły w kierunku Radzynia Podlaskiego, gdzie weszły w skład Grupy Kawalerii Spieszonej ppłk. Edwarda Wani. W dniach 17 i 18 września jeden z plutonów strzelców konnych ppor. Henryka Dzianotta stoczył ciężką walkę w obronie przeprawy mostowej na rzece Wieprz, gdzie został częściowo zniszczony. Dywizjon strzelców konnych brał udział w walkach pod Cześnikami 22 września, a 23–24 września atakował na Suchowolę i Krasnobród. W trakcie tych zmagań strzelcy konni ulegli rozproszeniu, a pozostali zakończyli walki 27 września razem z resztą Grupy Kawalerii ppłk. Wani.
Ponadto, na bazie kadry i rezerwistów pułku, utworzono szwadron kawalerii dywizyjnej nr 4 we Włocławku, dla 4 Dywizji Piechoty.
Symbole pułkowe
Sztandar
Sztandar dla pułku ufundowało społeczeństwo powiatu chełmińskiego, a wręczył go prezydent RP Stanisław Wojciechowski w Chełmnie 4 sierpnia 1924 roku.
Na prawej stronie płata znajdował się amarantowy krzyż, w którym wyhaftowano orła w wieńcu laurowym. Na białych polach, pomiędzy ramionami krzyża, widniały cyfry 8 w wieńcach laurowych.
Na lewej stronie płatu sztandarowego, pośrodku krzyża kawaleryjskiego, znajdował się wieniec podobny do tego z prawej strony, a w wieńcu widniał trzywierszowy napis „HONOR I OJCZYZNA”. W czterech rogach, na czerwonych tarczach, umieszczony był herb województwa chełmińskiego sprzed 1795 roku – orzeł ze wzniesioną szablą, mający złoty dziób i szpony, czarne oko oraz złotą koronę na szyi.
Sztandar towarzyszył pułkowi na polu walki. 6 września porucznik Romanowski odtransportował go do Michalina. Dowódca pułku polecił rtm. Radajewskiemu przewieźć sztandar do OZ w Garwolinie, razem z rannymi i chorymi. W drodze, podczas walki pod Ożarowem, rtm. Radajewski rozwiązał poczet sztandarowy, a płat sztandaru zwinął i schował do chlebaka. Po Garwolinie dołączył do BK płk. Adama Zakrzewskiego. W trakcie walk przy granicy węgierskiej sztandarem opiekował się dowódca 1/8 psk por. Dworecki. W obliczu niemożności przebicia się na Zachód, płat sztandaru przekazano pod opiekę Wandy Dudały, która wielokrotnie zmieniała jego miejsce ukrycia.
Po wojnie sztandar został odnaleziony dzięki akcji podjętej przez redakcję „WTK” oraz Muzeum WP. 15 czerwca 1966 roku zespół, w skład którego wchodzili przedstawiciel Muzeum WP, Kazimierz Satora, redaktor Andrzej Wernica z „WTK” oraz ppłk. Zygmunt Szydek, dotarł do Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie. W ręce niemieckie trafił jeden płomień (proporczyk) od fanfary 8 psk. W ilustrowanym wydawnictwie pt. Mit Hitler in Polen (Z Hitlerem w Polsce), opublikowanym pod koniec 1939 roku, niemieccy oficerowie prezentują proporczyk Hitlerowi i Himmlerowi. Na płomieniu można odczytać: „8-my SK”. Trzy z czterech płomieni do fanfar oraz dwie pary fartuchów na bębny zapakowano w skrzynie i wysłano z Chełmna do Garwolina.
Odznaka pamiątkowa
17 września 1927 roku generał dywizji Daniel Konarzewski, w zastępstwie Ministra Spraw Wojskowych, zatwierdził „wzór pamiątkowej odznaki pułkowej 8 Pułku Strzelców Konnych”. Odznaka o wymiarach 44×44 mm ma kształt krzyża maltańskiego, którego ramiona pokryte są oliwkową emalią z białym obrzeżem i złotymi krawędziami. Pośrodku umieszczono emaliowane na niebiesko koło w otoku złotego wieńca laurowego, na którym wpisano numer i inicjały „8 SK”. Odznaka oficerska była dwuczęściowa, wykonana ze srebra i emaliowana. Wykonawcą odznaki był Józef Michrowski z Warszawy.
Zgodnie z regulaminem, odznakę otrzymywali kolejni dowódcy pułku oraz oficerowie po 2 latach nienagannej służby. Decyzję o nadaniu podejmowano na zebraniu oficerów posiadających odznakę, większością 4/5 głosów, a zatwierdzał ją dowódca pułku. Po późniejszych zmianach w regulaminie, odznakę mogły otrzymywać także osoby cywilne. Po raz pierwszy wręczono ją podczas święta pułkowego 29 września 1927 roku.
Barwy
Żołnierze 8 psk mieli na czapkach początkowo otoki oliwkowe, a od 24 marca 1927 roku, zgodnie z rozkazem opublikowanym w Dzienniku Rozkazów MSWojsk. nr 10/1927 poz. 86, otoki białe.
W styczniu 1922 roku Ministerstwo Spraw Wojskowych zatwierdziło proporczyk pułku w barwach – pasek górny zielony, pasek dolny biały, wypustka pomiędzy paskami niebieska.
Żurawiejka
Kadra pułku
Dowódcy i zastępcy dowódcy pułku
Ostatni żyjący żołnierz pułku – Maksymilian Kasprzak – zmarł w wieku 101 lat 20 kwietnia 2021 roku w Bydgoszczy i został pochowany na cmentarzu na Bielawach.
Żołnierze pułku – ofiary zbrodni katyńskiej
Biogramy zamordowanych oficerów można znaleźć na stronie internetowej Muzeum Katyńskiego.
Pamięć o pułku
Tradycje pułku kultywuje 1 Lęborski batalion zmechanizowany im. gen. Jerzego Jastrzębskiego z 7 Pomorskiej Brygady Obrony Wybrzeża.
Siedziba, otoczenie i żołnierze pułku zostały ukazane w odcinku 6 serialu telewizyjnego Pogranicze w ogniu.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2016-02-15].
Rocznik oficerów kawalerii. Warszawa: Przegląd Kawaleryjski, 1930.
Krzysztof Filipow, Bohdan Wróblewski: Odznaki pamiątkowe Wojska Polskiego 1921–1939. Kawaleria. Warszawa: Feniks editions, 1992. ISBN 83-900217-3-0.
Karol Firich, Stanisław Krzysik, Tadeusz Kutrzeba, Stanisław Müller, Józef Wiatr: Almanach oficerski na rok 1923/24 zeszyt 2, dział III. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1923.
Zbigniew Gnat-Wieteska: 8 Pułk Strzelców Konnych. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Egross-Mikromax, 1991, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. ISBN 83-85253-21-1.
Zbigniew Gnat-Wieteska: Brzumin-Maciejowice. Obrona przepraw przez Wisłę we wrześniu 1939 roku. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Ajaks, 2000. ISBN 83-87103-95-0.
„Księga jazdy polskiej”: pod protektoratem marsz. Edwarda Śmigłego–Rydza. Warszawa 1936. Reprint: Wydawnictwo Bellona Warszawa 1993.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny „W” i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5.
Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax, 1990. ISBN 83-211-1104-1.
Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918–1945: Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918–1939: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Pantera Books, 2007. ISBN 83-204-3299-5.
Henryk Smaczny: Księga kawalerii polskiej 1914–1947: rodowody, barwa, broń. Warszawa: TESCO, 1989. ISBN 83-00-02555-3.
Jerzy Wojciechowski: Kawaleria w planie mobilizacyjnym „S”. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 2010. ISBN 978-83-62046-24-9.