8 Płocki Pułk Artylerii Lekkiej im. Króla Bolesława Krzywoustego (8 pal)
8 Płocki Pułk Artylerii Lekkiej im. Króla Bolesława Krzywoustego (8 pal) to jednostka artylerii lekkiej Wojska Polskiego, która działała w II Rzeczypospolitej.
Pułk został utworzony w ostatnich dniach 1918 roku w Rembertowie. Brał udział w starciach z Ukraińcami w Małopolsce Wschodniej oraz w wojnie polsko-bolszewickiej. W okresie międzywojennym jednostka stacjonowała w Płocku. W kampanii wrześniowej walczył w składzie swojej macierzystej 8 Dywizji Piechoty.
Formowanie pułku
11 listopada 1918 roku w Rembertowie kilkunastu oficerów pochodzących z Korpusów Wschodnich w Rosji oraz studentów warszawskich uczelni rozpoczęło organizację 8 pułku artylerii polowej. 15 lutego powstała w Rembertowie 6 bateria pod dowództwem kapitana Kwiatkowskiego, której celem było szkolenie nowo wcielonych żołnierzy przeznaczonych do uzupełnienia pułku walczącego na froncie.
Na koniec roku uformowano pułk składający się z dwóch dywizjonów. Trzeci dywizjon utworzono jesienią 1919 roku w Zambrowie. Jednostka weszła w skład 8 Brygady Artylerii, a bateria zapasowa stacjonowała w Toruniu.
W trakcie wojny z bolszewikami pułk był przydzielany dywizjonami do różnych formacji. We wrześniu 1920 roku dysponował 75 mm armatami pochodzenia francuskiego.
Pułk w walce o granice
Walki z Ukraińcami
Na front polsko-ukraiński jako pierwsza wyruszyła 5 bateria, dowodzona przez porucznika Szalewicza. W pierwszych dniach 1919 roku została włączona do 5 dywizjonu artylerii konnej jako „odrębna bateria 8 pułku artylerii polowej”. 9 stycznia na front małopolski wysłano 4 baterię haubic pod dowództwem kapitana Mazurkiewicza, która weszła w skład grupy pułkownika Berbeckiego. 13 stycznia bateria rozładowała się w Rawie Ruskiej i ruszyła w kierunku Żółkwi, gdzie już następnego dnia rozpoczęła ostrzał ukraińskich wsi: Wola Wysocka i Lipówka. W dalszych starciach wspierała II/21 pułk piechoty kapitana Żurakowskiego, a w walkach o Bełz walczyła w linii piechoty, prowadząc ogień na wprost. Kolejne starcia miały miejsce w Rawie Ruskiej oraz Lwowie. 1 czerwca bateria została wysłana do Białegostoku w celu przezbrojenia.
25 stycznia 2 bateria opuściła garnizon w Rembertowie i została przetransportowana na front wołyński. 15 lutego działon tej baterii uczestniczył w akcji na stację kolejową w Maniewiczach, gdzie osłaniał odwrót oddziału. W kolejnym ataku pod Nużynem ogień 2 baterii uniemożliwił Ukraińcom objęcie lewego skrzydła polskich sił. Za walki w rejonie Hołobów bateria otrzymała wyróżnienie w rozkazie dowódcy grupy generała Rydza-Śmigłego. W czasie tych starć zdobyto ukraiński pociąg pancerny z armatami, końmi, żywnością oraz 7 karabinami maszynowymi, jednak zginął porucznik Zaleski. W czerwcu 2 bateria weszła w skład Grupy generała Henryka Minkiewicza (Grupa operacyjna „Bug”).
Po walkach na froncie ukraińskim 9 września bateria przemieściła się do Ostrowi Łomżyńskiej na odpoczynek.
Walki na froncie przeciwbolszewickim
10 kwietnia II dywizjon pod dowództwem kapitana Leszka Roguskiego opuścił Rembertów i udał się na front polsko-bolszewicki w rejon Baranowicz, podczas gdy 1 bateria z kapitanem Władysławem Domańskim skierowała się w stronę Wilna. Po wyjeździe wszystkich baterii z Rembertowa pozostali jedynie sztab i I dywizjon, a także bateria zapasowa.
Na zimę pułk został cofnięty na linię Dźwiny i Berezyny na wysokości Bobrujska, aby wzmocnić Front Północny.
W lipcu 1920 roku sowiecki Front Zachodni Michaiła Tuchaczewskiego przeszedł do natarcia, co zmusiło polskie siły do odwrotu na zachód. Pod Grodnem pułkownik Aleksander Strzemiński, dowódca 8 pap, popełnił samobójstwo, będąc otoczonym przez kosaków.
26 sierpnia osłabiony 8 pap przeszedł do odwodu armii na odpoczynek. Na pole walki powrócił 9 września, wspierając piechotę na froncie w Małopolsce. 14 września walczył o Zasław, a 16 września zgrupowanie dotarło do Dytiatyn. Tam 7 bateria została otoczona przez kawalerię sowiecką i całkowicie zniszczona. Poległ również dowódca dywizjonu kapitan Władysław Domański, a wszyscy kanonierzy razem z dowódcami zostali pochowani we wspólnej mogile.
Walki o Zasław i Szepietówkę były ostatnimi starciami pułku w tej wojnie. Jednostka przeszła do Dubna i Krzemieńca.
Mapy walk pułku
Bilans walk
W trakcie działań bojowych zginęło 9 oficerów pułku: ppłk Edward Strzemiński, kpt. Władysław Domański, kpt. Stanisław Kwiatkowski, por. Tadeusz Brzeziński, por. Bolesław Rayzacher, por. Edward Szydełkiewicz, ppor. Józef Zaleski, ppor. Kazimierz Kaliszek, ppor. Stanisław Kolbiński oraz 144 podchorążych, podoficerów i kanonierów. Za bohaterskie czyny 21 osób otrzymało Krzyże Srebrne Orderu Wojskowego Virtuti Militari V klasy. Dodatkowo 23 oficerów, 6 podchorążych i 165 szeregowców zostało odznaczonych Krzyżem Walecznych, w tym trzech – czterokrotnie, dwóch – trzykrotnie i dziewięciu – dwukrotnie.
Pułk w okresie pokoju
Zimą 1920/1921 pododdziały pułku spędziły czas w Dubnie i Krzemieńcu. W kwietniu 1921 roku pułk został przeniesiony do Łomży, a w sierpniu tego samego roku do Płocka, który pełnił rolę garnizonu pokojowego do 1939 roku.
Szkolenie w pułku
W latach 1929–1935 pułk był pod względem wyszkolenia podporządkowany dowódcy 4 Grupy Artylerii w Łodzi, a w latach 1935–1939 dowódcy 8 Grupy Artylerii.
Zasadnicza służba wojskowa w pułku artylerii trwała 19 miesięcy, a poborowi do 8 pal byli wcielani w lutym i marcu. Większość z nich pochodziła z Płocka i okolic, a Polacy stanowili co najmniej 80–90% stanu osobowego. Po wcieleniu poborowych, komisja pułkowa kwalifikowała ich do różnych zadań, takich jak obsługa dział, jeźdźcy, woźnice, łącznościowcy czy zwiadowcy. Ćwiczenia taktyczne odbywały się na „Polu ułańskim” usytuowanym w pobliżu koszar. Plac ćwiczeń był wykorzystywany wspólnie z pododdziałami 4 pułku strzelców konnych. Sprawdzanie wyszkolenia artylerzystów odbywało się podczas strzelań na poligonach w Zielonce, Rembertowie i Toruniu oraz podczas wspólnych manewrów z innymi jednostkami 8 Dywizji Piechoty. Oprócz typowego szkolenia wojskowego, w pułku organizowano coroczne kursy dla 100-200 żołnierzy analfabetów, kończące się egzaminem państwowym i wręczeniem świadectw. Organizowano również kursy dokształcające z zakresu pełnej szkoły siedmioklasowej.
Święta w pułku
19 maja 1927 roku minister spraw wojskowych, marszałek Polski Józef Piłsudski, ustalił i zatwierdził dzień 8 września jako datę święta pułkowego.
Wieczorem, w wigilię święta, pododdziały maszerowały ulicami miasta z sztandarem, proporcami i orkiestrą, niosąc pochodnie. W koszarach odbywał się apel poległych, w którym uczestniczyła młodzież oraz lokalne władze i przedstawiciele organizacji społecznych. Następnego dnia o 7:00 trębacze grali pobudkę, a o 10:00 w placu ćwiczeń miała miejsce msza polowa. Po mszy pułk defilował przed swoim dowódcą i zaproszonymi gośćmi. Od 4 grudnia 1936 roku w pułku obchodzono uroczyście dzień św. Barbary – patronki artylerii. Trębacze odgrywali sygnał pobudki, a po obowiązkowej gimnastyce, toalecie, modlitwie porannej i śniadaniu, cały stan osobowy pułku maszerował na mszę świętą do kościoła garnizonowego św. Stanisława Kostki przy Alei Jachowicza. W południe bateria honorowa, z pozycji na „Polu ułańskim”, oddawała salut artyleryjski na cześć św. Barbary. Następnie odbywał się uroczysty obiad, a po południu miały miejsce zawody sportowe i pokazy wyszkolenia. Jeźdźcy rywalizowali na krytej ujeżdżalni przy Alei Kilińskiego. Wieczorem w teatrze miejskim prezentowano przedstawienia wojskowych teatrzyków amatorskich, a także „Strzelca”, Przysposobienia Wojskowego oraz gimnazjalnych.
Zmiany organizacyjne i uzbrojenie
Jesienią 1921 roku, w związku z przejściem wojska na organizację pokojową, 8 Brygada Artylerii została rozwiązana, a 8 pal podporządkowano bezpośrednio dowódcy 8 Dywizji Piechoty.
31 grudnia 1931 roku minister spraw wojskowych marszałek Polski Józef Piłsudski zmienił nazwę 8 pułku artylerii polowej na 8 pułk artylerii lekkiej.
1 lipca 1938 roku minister spraw wojskowych generał dywizji Tadeusz Kasprzycki nadał 8 pal nazwę „8 Płocki Pułk Artylerii Lekkiej imienia Króla Bolesława Krzywoustego”.
W maju 1939 roku wprowadzono nową organizację pokojową pułku, według której liczył on trzy dywizjony po dwie baterie. I dywizjon był uzbrojony w 75 mm armaty wz. 1897, natomiast II i III dywizjon w 100 mm haubice wz. 1914/1919 P. Każda bateria posiadała także dwa ciężkie karabiny maszynowe systemu Maxim do zwalczania samolotów nieprzyjacielskich oraz do obrony pododdziału przed atakującym przeciwnikiem.
Mobilizacja
8 pułk artylerii lekkiej był jednostką mobilizującą. Zgodnie z planem mobilizacyjnym „W” w 1939 roku sformował: w mobilizacji alarmowej, w okresie 24–27 sierpnia w grupie jednostek oznaczonych kolorem „niebieskim”, dla 8 Dywizji Piechoty:
- 8 pułk artylerii lekkiej,
- samodzielny patrol meteorologiczny Nr 8,
- kolumnę taborową parokonną Nr 104,
- warsztat taborowy Nr 101 (parokonny),
- w I rzucie mobilizacji powszechnej:
- 71 dywizjon artylerii lekkiej dla odwodu dowódcy Armii „Modlin” – mjr art. Włodzimierz Dettloff,
- baterię marszową 8 pułku artylerii lekkiej.
8 pal w kampanii wrześniowej
Działania bojowe
W trakcie kampanii wrześniowej pułk walczył w składzie 8 Dywizji Piechoty. 26 sierpnia 1939 roku, pułk wymaszerował z Płocka w kierunku miejsca koncentracji macierzystej dywizji. Marsz prowadził przez Cybulin, Wyszogród, Kazuń, Sochocin i Młock do Ościsłowa pod Ciechanowem, gdzie dotarł 31 sierpnia rano. 1 września kolumna taborowa pułku, pobierająca zaopatrzenie w bazie armii w Ciechanowie, została zbombardowana. Dywizjony pułku zostały rozdzielone w celu wsparcia poszczególnych pułków piechoty dywizji. 2 września dywizja, a z nią 8 pal, marszowała w kierunku linii frontu. 3 września pułki piechoty, wykonując rozkaz dowódcy Armii „Modlin”, podjęły natarcie na niemieckie oddziały, które wdarły się w tylne rejony armii. II dywizjon haubic wspierał 21 pp, który stoczył bój spotkaniowy z niemiecką piechotą, zdobywając w walce Chrostowo Wielkie, Czernice Borowe i Chojnowo. Natarcie piechoty wspierały poszczególne baterie II/8 pal. Wieczorem 3 września dywizjon rozpoczął odwrót, maszerując przez Niebórzyn, Koziczyn, Pawłowo i Grzybowo. 4 września, w okolicy lasów Lekowskich, poszczególne baterie ogniem na wprost odparły ataki niemieckich oddziałów pancerno-motorowych na maszerujące kolumny 21 pp. W dzień dywizjon pozostawał pod osłoną lasów, a nocami maszerował przez Młock, Sochocin, Szczytno i Kosowo do Modlina, gdzie dotarł 6 września.
III dywizjon haubic 3 września wspierał 13 pp w nieudanym natarciu na Grudusk. Nieprzyjaciel kierował ogniem artylerii na stanowiska III dywizjonu i 13 pp w rejonie Leśniewa, używając balonu obserwacyjnego. Dywizjon rozpoczął odwrót razem z rozproszonym 13 pp i innymi jednostkami 8 DP, maszerując w kierunku Lasów Opinogórskich. W trakcie marszu 4 września jeden z plutonów odparł niemiecki podjazd pancerny ogniem na wprost. 5 września baterie dywizjonu ruszyły w kierunku Wyszogrodu przez Raciąż, Górę; po dotarciu do Bulkowa dowódca dywizjonu uzyskał informację, że most w Wyszogrodzie został wysadzony. W związku z tym III dywizjon przez Zakroczym podążył do Modlina. I dywizjon armat, przydzielony do 32 pp, 3 września wieczorem przystąpił do natarcia w kierunku Gruduska przez Przybyszewo-Niecbórz-Unikowo. W trakcie natarcia doszło do boju spotkaniowego z oddziałami niemieckimi; mimo wsparcia ze strony 1 baterii natarcie 32 pp załamało się pod wsią Unikowo. Wspierana piechota i I dywizjon rozpoczęli odwrót przez Sulikowo, Glinojeck, a następnie przez Cybulice i Zakroczym dotarli do Modlina.
8 i 9 września 8 pal odpoczywał i uzupełniał stany osobowe oraz sprzęt. 10 i 11 września 8 pal, z przydzielonym mu 71 dal, wspierał natarcie piechoty, której celem było odbicie zajętego Zakroczymia. 12 września 8 pal, bez I dywizjonu, wspierał natarcie piechoty na Zaborów, uczestnicząc w natarciu na Wiktorów i Bażęcin. Dywizjony haubic przyczyniły się do zniszczenia 11 niemieckich czołgów. Od 11 września I dywizjon armat wspierał walki obronne na linii Narwi Grupy gen. bryg. Juliusza Zulaufa. W Poniatowie 13 września poległ dowódca 2 baterii ppor. Wiktor Zdziarski, a pod Dębem ciężko ranny został dowódca 3 baterii por. Marian Kucharski, który wkrótce zmarł. Wraz z tą grupą dywizjon wycofał się na Pragę do Warszawy, gdzie wziął udział w obronie miasta obok 21 pp z 8 DP. I dywizjon skapitulował wraz z garnizonem Warszawy 28 września. 8 pal (bez I dywizjonu) walczył w obronie Modlina. III dywizjon skutecznie wspierał piechotę na stanowiskach obronnych w rejonie Bożej Woli przed atakiem niemieckim z kierunku Jabłonny. II dywizjon poniósł ciężkie straty, szczególnie w kadrze dowódczej, 15 września na Kępie Nowodworskiej, gdzie poległ dowódca 4 baterii por. Jan Stypułkowski, jego oficer ogniowy, a dowódca 6 baterii por. Kazimierz Kiermasz został ciężko ranny i niedługo później zmarł. 8 pal skapitulował wraz z załogą Modlina 29 września.
Symbole pułkowe
Sztandar
2 listopada 1937 roku prezydent RP Ignacy Mościcki zatwierdził wzór sztandaru dla 8 pułku artylerii lekkiej.
Sztandar został wykonany według wzoru określonego w rozporządzeniu Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 13 grudnia 1927 roku o godłach i barwach państwowych oraz oznakach, chorągwiach i pieczęciach.
Na prawej stronie płata umieszczono amarantowy krzyż, w którego centrum wyhaftowano orła w wieńcu laurowym. Na białych polach, między ramionami krzyża, widniały cyfry 8 w wieńcach laurowych.
Na lewej stronie płata sztandarowego, w centrum krzyża kawaleryjskiego, znajdował się wieniec identyczny jak po stronie prawej, a w wieńcu umieszczono napis „HONOR I OJCZYZNA”. W rogach sztandaru, w mniejszych wieńcach, znajdowały się na tarczach:
- w prawym górnym rogu – wizerunek Matki Boskiej Częstochowskiej,
- w lewym górnym rogu – wizerunek Świętej Barbary, patronki artylerzystów,
- w prawym dolnym rogu – godło miasta Płocka,
- w lewym dolnym rogu – odznakę pamiątkową 8 pal,
- na górnym ramieniu krzyża kawalerskiego – napis „Rembertów 11.XI.1918” (data i miejsce utworzenia pułku),
- na dolnym ramieniu krzyża kawalerskiego – napis „Dytjatyn 16.IX.1920”.
26 maja 1938 roku na lotnisku mokotowskim w Warszawie minister spraw wojskowych generał dywizji Tadeusz Kasprzycki wręczył sztandar, który został ufundowany przez mieszkańców powiatów: gostynińskiego, płockiego i sierpeckiego.
Sztandar obecnie znajduje się w Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie.
Odznaka pamiątkowa
12 lutego 1929 roku minister spraw wojskowych marszałek Polski Józef Piłsudski zatwierdził wzór oraz regulamin odznaki pamiątkowej 8 pułku artylerii lekkiej.
Odznaka o średnicy 43 mm ma kształt wielopromiennej gwiazdy orderowej. W centrum znajduje się koło zębate koloru stali, w które wkomponowano tarczę pokrytą zieloną emalią, na której w formie stylizowanego monogramu wpisano numer i inicjały pułku „8 PAP”. Nad tarczą i pod nią umieszczono datę powstania pułku „11 XI 1918” oraz rok dziesięciolecia oddziału „1928”. Tarcza u dołu ozdobiona jest skrzyżowanymi lufami oraz wybuchającym granatem. Odznaka oficerska jest trzyczęściowa, wykonana w srebrze i emaliowana. Na rewersie znajduje się próba srebra oraz imiennik grawera. Wykonawcą odznaki był Wiktor Gontarczyk z Warszawy.
Odznakę nadawał dowódca pułku podczas święta pułkowego, w Święto Żołnierza lub podczas uroczystego zwalniania kolejnych roczników żołnierzy do rezerwy. W 1938 roku odznaką pułkową odznaczeni zostali marszałek Polski Edward Śmigły-Rydz oraz generałowie dywizji Tadeusz Kasprzycki i Mieczysław Norwid-Neugebauer.
Oznaki pułku
1 lipca 1938 roku minister spraw wojskowych generał dywizji Tadeusz Kasprzycki nadał 8 pal nazwę „8 Płocki Pułk Artylerii Lekkiej imienia Króla Bolesława Krzywoustego” i zarządził, aby żołnierze pułku nosili na naramiennikach kurtek i płaszczy, zamiast dotychczasowej numeracji, inicjały „B.K.” z koroną. Inicjały i korona dla oficerów były haftowane nićmi metalowymi, oksydowanymi na stare srebro, podczas gdy dla pozostałych podoficerów i kanonierów były wykonane z białego matowanego metalu. Minister zezwolił podoficerom na noszenie inicjałów haftowanych przy ubiorze pozasłużbowym.
Żołnierze pułku
Dowódcy i zastępcy dowódcy pułku
Żołnierze 8 pal – ofiary zbrodni katyńskiej
Biogramy ofiar zbrodni katyńskiej można znaleźć m.in. w bazach udostępnionych przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Muzeum Katyńskie.
Upamiętnienie
1 września 2009 roku Rada Miasta Płocka podjęła uchwałę Nr 577/XL/09, nadając nowo powstałej ulicy nazwę „8 Pułku Artylerii Lekkiej”.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2018-03-22].
Włodzimierz Dettloff, Sprawozdanie z kampanii wrześniowej 1939 roku, sporządzone 1 grudnia 1945 na stażu w 4 Kresowym Pułku Artylerii Lekkiej, Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie, sygn. B.I.22c.
Karol Lucjan Galster: Księga Pamiątkowa Artylerii Polskiej 1914 – 1939. Londyn: 1975.
Ludwik Głowacki: Obrona Warszawy i Modlina na tle kampanii wrześniowej 1939. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1985. ISBN 83-11-07109-8.
Stanisław Grochowski: 8 Płocki Pułk Artylerii Lekkiej im. Króla Bolesława Krzywoustego. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Ajaks, 1996, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. Zeszyt 48. ISBN 83-85621-99-7.
Eugeniusz Kozłowski: Wojsko Polskie 1936–1939. Próby modernizacji i rozbudowy. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1964.
Stanisław Kraszewski: Zarys historji wojennej 8-go pułku artylerii polowej. Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne, 1929, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
Artur Kuprianis: Łódzka 4 Grupa Artylerii w latach 1929–1939. Łódź: Wydawnictwo Ibidem, 2010. ISBN 978-83-62331-00-0.
Roman Łoś: Artyleria polska 1914–1939. Warszawa: Wydawnictwo „Bellona”, 1991. ISBN 83-11-07772-X.
Janusz Odziemkowski: Piechota polska w wojnie z Rosją bolszewicką 1919–1920. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adam”, 2010. ISBN 978-83-7072-650-8.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny „W” i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.
Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax, 1990. ISBN 83-211-1104-1.
Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918–1945: Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918–1939: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-204-3299-2.
Arkadiusz Tuliński: 6 Armia Wojska Polskiego w wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 r. T. 1 i 2. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2020. ISBN 978-83-8229-062-2.
Lech Wyszczelski: Wojsko Polskie w latach 1918–1921. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2006. ISBN 83-89729-56-3.
Maciej Wyrwa: Nieodnalezione ofiary Katynia? : lista osób zaginionych na obszarze północno-wschodnich województw II RP od 17 września 1939 do czerwca 1940. Pruszków: Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia, 2015. ISBN 978-83-64486-31-9.