8 Oszmiańska Brygada Armii Krajowej

8 Oszmiańska Brygada AK

8 Oszmiańska Brygada AK to polski oddział partyzancki wchodzący w skład Okręgu Wilno Armii Krajowej.

Dowództwo brygady sprawował porucznik Witold Turonek, pseudonim „Tur”.

W pierwszych dniach czerwca 1944 roku, żołnierze oddziału osiedli w Dziewieniszkach, gdzie ich głównym zadaniem było zabezpieczenie sztabów Okręgu oraz Inspektoratu.

W lipcu 1944 roku, jako część Zgrupowania nr 3 Okręgu AK Wilno, brygada wzięła udział w operacji Ostra Brama. W jej skład wchodziło około 300 partyzantów.

Poprzednicy brygady

W 1942 roku, pod dowództwem por. Witolda Turonka „Tura”, utworzono dwa konspiracyjne plutony – pchor. Stanisława Dawidowskiego „Naboja” oraz sierż. Władysława Leszczewicza „Gołąba”. Stanowiły one specjalną grupę bojową, realizującą zadania dywersyjne oraz wspierającą ludność cywilną. Od lata 1943 roku grupa działała wzdłuż szlaku Wilno – Oszmiana – Wołożyn.

Akcja na szlaku przyniosła tragiczne skutki, kończąc się śmiercią dwóch żołnierzy. 31 grudnia 1943 roku pluton „Naboja” zaatakował posterunek ochrony kolei w Gudohajach, odnosząc sukces, a jego dowódca został awansowany do stopnia podporucznika.

W dniu 9 lutego 1944 roku, na rozkaz mjr. Zdzisława Dębickiego „Jaremy”, plutony ujawniono, a z Horodnik wyruszyły w teren jako III oddział partyzancki Inspektoratu AK Oszmiana. Komendantem III OP mianowano por. „Tura”. Oddział operował w rejonie Holszan, na pograniczu wołożyńskim, przegrupowując się w drugiej połowie marca do północnej części powiatu oszmiańskiego. Działania obejmowały eliminację zbrojnych grup sowieckich oraz patroli policyjnych, jak również niszczenie dokumentacji mogącej służyć okupantom. Stoczono potyczki pod Kulikami i Hutą oraz z oddziałem sowieckim pod Korabami. Przeprowadzono atak na posterunek policji litewskiej w Kucewiczach. Wraz z oddziałem Tońki walczono przeciwko policji litewskiej oraz uzbrojonej grupie Organizacji Todta w Ostrowcu Szumskim. Działania oddziału „Tura” wspierał VI OP „Nietoperza”.

W lutym i marcu oddział „Tura” stracił trzech żołnierzy. Był to koszt, jaki musiała ponieść oszmiańska partyzantka za przejęcie kontroli przez AK nad południową i wschodnią Oszmiańszczyzną.

W ramach Zgrupowania „Jaremy”

10 kwietnia Oddział „Tura” został przekształcony w 8 Oszmiańską Brygadę AK, która weszła w skład 3 Zgrupowania AK „Jaremy”. Brygada w kwietniu poświęciła czas na ćwiczenia oraz szkolenie nowych ochotników, organizując swoje struktury oraz siatkę konspiracyjną. W tym czasie miały miejsce drobne potyczki z policją litewską. Brygada atakowała okupanta na szlakach komunikacyjnych, dezorganizując prace w dużych gospodarstwach rolnych kontrolowanych przez niego. Przygotowywała się również do działań obronnych przeciwko nowo utworzonej kolaboracyjnej formacji policyjnej litewskich gen. Plechawicziusa, która dokonywała licznych aktów terroru wobec ludności polskiej.

Pod koniec kwietnia zaplanowano koncentrację Zgrupowania nr 3 Okręgu Wilno Armii Krajowej w rejonie Klewicy, Graużyszek i Wojsznaryszek. 8 Brygada stawiła się na koncentracji i została zakwaterowana w Graużyszkach, licząc wówczas około 200 uzbrojonych partyzantów.

6 maja, pod Graużyszkami i Adamowszczyzną, miała miejsce pierwsza bitwa brygady z formacją Plechaviciusa. Batalion wsparcia wyruszył z Oszmiany w kierunku Graużyszek. Dochodząc do spalonego mostu na Graużance, skręcił do wsi Sieńkowszczyzna, gdzie rozpoczął mordowanie cywilów oraz podpalenie zabudowań. Mieszkańcy uciekali. Na pomoc ruszył jako pierwszy pluton por. „Żagla”, a za nim pozostałe plutony brygady. Polacy zaatakowali z impetem, przez co Litwini, mimo przewagi liczebnej, zaczęli się wycofywać. Brygada, wspierana przez część sił 13 Brygady „Nietoperza”, zadała poważne straty litewskiej kompanii 308 batalionu. Straty nieprzyjaciela wyniosły ponad 30 zabitych i rannych oraz ponad 40 jeńców. Własne straty brygady to 2 zabitych i jeden zmarły z ran, a także kilkunastu rannych. Zmarłych pochowano w Graużyszkach.

W nocy z 13 na 14 maja 8 Brygada, w kooperacji z 3 Brygadą „Szczerbca”, stoczyła kolejny bój z oddziałami Plechaviciusa. Wspólnym celem „Tura” i „Szczerbca” było zniszczenie dwóch litewskich kompanii w Murowanej Oszmiance. Trzecią kompanię, rozmieszczoną w Tołminowie, miała związać walką 13 Brygada „Nietoperza”, a 9 Brygada „Małego” oraz 12 Brygada „Cerbera” pełniły funkcje wsparcia.

8 Brygada „Tura” po krótkim ostrzale wystrzeliła od wschodu, przełamując linię obrony i wchodząc do centrum miasteczka. Utrzymała pozycje do momentu, gdy od zachodu uderzyła Brygada „Szczerbca”, forsując zachodnią linię obrony i nawiązując kontakt z 8 Brygadą w centrum miejscowości. Litwini złożyli broń. Nieprzyjaciel poniósł 23 zabitych, a do niewoli trafiło ponad 230 jeńców.

Bezpośrednio po bitwie w Murowanej Oszmiance, brygada podjęła forsowny marsz w kierunku Kucewicz i Nowosiółek, mając na celu rozbicie ostatnich grup Plechawicziusa w powiecie oszmiańskim. Na wieść o zbliżających się oddziałach AK, Litwini wycofali się do Oszmiany. Kilka dni później zlikwidowano resztki litewskich formacji kolaboracyjnych. Od 1 czerwca do 5 lipca brygada stacjonowała w Dziewieniszkach, osłaniając sztab polowy Komendy Okręgu AK, a także kontynuując działania bojowe. Do ważniejszych akcji tego okresu należały: działania przeciwko grupom partyzantów sowieckich w lasach klewickich, zajęcie Holszan oraz próba rozbicia tamtejszej załogi policyjnej, zasadzki na szosie Wilno–Oszmiana oraz na trasie Oszmiana–Wołożyn, przechwytywanie niemieckich pojazdów oraz wyparcie białoruskiej formacji policyjnej w Malinowszczyźnie, blisko traktu wołożyńskiego. Z porzuconych przez Białorusinów taborów zdobyto dużą ilość amunicji do francuskiej broni, zdobytej w Graużyszkach i Murowanej Oszmiance.

W pierwszych dniach czerwca brygady 3 Zgrupowania otrzymały rozkaz zlikwidowania posterunku policji litewskiej w Holszanach, który mieścił się w budynku szkoły. 8 Brygada „Tura” miała zająć centrum Holszan i rozbroić posterunek niemieckiej żandarmerii. Akcję zaplanowano na 8 czerwca na godzinę 23:00. Niestety, jeszcze przed tym terminem, do Holszan dotarła kolumna pięciu niemieckich czołgów. Holszany były już zajęte przez 8 Brygadę, która była gotowa do ataku na posterunek żandarmerii. W tych warunkach akcja została odwołana, ponieważ rozpoczęcie walki skutkowałoby zniszczeniem wielu budynków w mieście.

Po akcji w Holszanach brygada stoczyła kilka drobnych potyczek z oddziałami niemieckimi, litewską policją oraz konwojami samochodowymi na trasie Wilno–Oszmiana. Zarekwirowano również tabor samochodowy straży pożarnej w Oszmianie. 20 czerwca brygada osłaniała akcję III batalionu 77 pp z Okręgu Nowogródzkiego w Trabach, walczącego z oddziałem niemieckim, natomiast 25 czerwca w Michałowszczyźnie przeprowadzono udaną akcję, w trakcie której zniszczono oddział białoruskiej formacji wojskowej.

W sumie, w okresie od kwietnia do czerwca 1944 roku brygada przeprowadziła 9 akcji bojowych.

Działania w ramach Akcji „Burza”

Pod koniec czerwca brygada weszła w skład Zgrupowania nr 3 Okręgu Wilno Armii Krajowej.

W pierwszych dniach lipca na te tereny przybyły oddziały sowieckiej partyzantki z żądaniem złożenia broni przez polskie oddziały. Prawdopodobnie w związku z tym 8 Brygada nie mogła przeprowadzić dywersji i sabotażu w ramach akcji „Burza”. Z powodu przyspieszonego natarcia sowieckiego, brygada przesunęła się w kierunku Wilna, na pozycje wyjściowe do ataku na miasto.

Walki w ramach operacji Ostra Brama

Wieczorem 6 lipca brygada wyruszyła w składzie trzech kompanii, przydzielona do Zgrupowania mjr. „Pohoreckiego”. Zgodnie z rozkazem otrzymanym na odprawie w dworze Czarna od inspektora „A”, 8 Brygada „Tura” miała za zadanie natarcie od Kolonii Kolejowej do wsi Góry. Atak miał prowadzić przez Kolonię Kolejową – Markucie – ul. Subocz, zmierzając do ostatecznego celu ataku, którym był plac Katedralny. Z prawej strony nacierała 3 Brygada „Szczerbca”, a z lewej III batalion nowogródzki 77 pp AK (UBK).

Podstawę wyjściową do natarcia w rejonie Kolonii Kolejowej brygada zajęła wraz z 3 Brygadą 6 lipca o 23:00 i wspólnie z „Szczerbcem” rozpoczęła atak. Na wysokości Kolonii Kolejowej, na skraju lasu, partyzanci natknęli się na wcześniej nie rozpoznane ubezpieczenia niemieckie. Znajdowały się tam dwa nieobsadzone bunkry betonowe połączone rowami. W bunkrach przebywały jedynie środki dyżurne, natomiast pozostali żołnierze spali w pobliskich zabudowaniach. Zaskoczenie było obustronne – Niemcy wybiegali w bieliźnie, a „Tur” nie zdawał sobie sprawy, że przeszedł przez pierwszą linię umocnień. Następnie partyzanci zaatakowali przystanek kolejowy w Kolonii, gdzie padli pierwsi zabici i ranni. W momencie, gdy brygada obsadzała stację, na nią wjechał pociąg pancerny. „Tur” zaatakował go częścią swoich sił, ale pociąg ruszył i odjechał w kierunku Wilna. W ferworze walki zapomniano o uszkodzeniu torów kolejowych, co mogło skutkować kolejnym zaskoczeniem. Dopiero po jego odjeździe, rozkręcono szyny, aby zminimalizować ryzyko.

Natarcie wznowiono w kierunku ul. Subocz. Jednak mocno uzbrojone betonowe bunkry były nie do zdobycia. Na zachodnim zboczu wzgórz Kolonii Kolejowej natarcie załamało się. Niemcy ostrzeliwali zatrzymaną brygadę ogniem broni maszynowej, artylerią oraz moździerzami, a także z powietrza.

Brygada poniosła straty w wysokości 15 poległych i kilkunastu rannych.

Od brygady do oddziału „Tumrego”

Po południu 7 lipca pododdziały brygady nawiązały pierwszy kontakt z grupą sowieckich zwiadowców. Wieczorem „Tur” otrzymał pisemny rozkaz dowódcy 1 Zgrupowania mjr. Antoniego Olechnowicza „Pohoreckiego” o rozwiązaniu brygady i przejściu do konspiracji. „Tur” zastosował się do rozkazu. Następnego dnia „Wilk” cofnął rozkaz, dymisjonując „Pohoreckiego”. Od 11 lipca brygada, ponownie zmobilizowana, stacjonowała w Doubianach, w rejonie akowskiej koncentracji. 15 lipca rozpoczęto tworzenie planów, w ramach których brygada miała zostać przekształcona w 2 batalion 86 pułku piechoty nowo formowanej 19 Dywizji Piechoty. W tym kontekście brygada wyruszyła do Oszmiany. 17 lipca maszerowała do Doubian. Pod wieczór, w rejonie wsi Murzyny, partyzanci otrzymali informację o aresztowaniu „Wilka” i jego sztabu. Po ocenie sytuacji i naradzie, komendant wydał rozkaz: ochotnicy pozostają pod bronią, pozostali żołnierze przechodzą do konspiracji.

8 Brygada pozostała pod bronią jeszcze przez prawie miesiąc. Liczyła około stu ludzi, zorganizowanych w dwa plutony, zwiad oraz drużynę wsparcia (granatnik, dwa erkaemy). Działała w bagnistych lasach i zaroślach nad Mereczanką, prowadząc intensywną działalność rozpoznawczą, próbując określić możliwość przebicia się ku Wiśle. Około połowy sierpnia 1944 roku „Tur” podjął decyzję o powrocie ostatniego oddziału brygady do konspiracji.

Ostatni rozdział w historii 8 Brygady AK „Tura” przypada na grudzień 1944 i styczeń 1945. W połowie grudnia „Tur” zmobilizował ocalałych z aresztowań, wywózek i wcielenia do armii, przyjmując nowy pseudonim – „Tumry”. W ten sposób powstał Oddział Partyzancki „Tumrego”, który działał w zupełnie zmienionych warunkach polityczno-militarnych.

Skład i obsada personalna w czerwcu 1944

dowództwo

dowódca – por. Witold Turonek „Tur”

zastępca dowódcy – por. Jan Józef Zygowiec „Góral”

szef – st. sierż. Bronisław Szuliniewicz „Wąs”

kwatermistrz – plut. Władysław Leszczewicz „Gołąb”

lekarz – dr Anatoliusz Bale „Ponury”

łącznik – Stefania Czenko „Czyżyk”

trzy plutony strzeleckie (kompanie)

pluton zwiadu konnego

pluton broni towarzyszących

pluton samochodowy

drużyny: zwiadu kolarskiego, minersko-saperska, żandarmerii, samochodowa

sekcje: medyczna, łączności

gospodarcza baza zaopatrzenia oddziałów polowych wraz z siecią ukrytych punktów magazynowania i zbrojownią

szpital polowy w Onżadowie

zbiorczy pluton szkolny

Brygada liczyła ponad 300 ludzi.

Napływ nowych ludzi do brygady na początku lipca, kierowanych z konspiracji oraz nowych ochotników, spowodował rozwinięcie jej struktury organizacyjnej. Zmiany te, rozpoczęte w Dziewieniszkach pod koniec czerwca, zostały pośpiesznie zakończone w Kosinie Dolnej, w pobliżu szosy Wilno – Oszmiana, gdzie 5 lipca brygada otrzymała rozkaz wymarszu.

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

Komisja Historyczna Polskiego Sztabu Głównego w Londynie: Polskie Siły Zbrojne w drugiej wojnie światowej. Armia Krajowa. T. III. Londyn: Instytut Historyczny im. Generała Sikorskiego, 1950.

Roman Korab-Żebryk: Operacja wileńska AK. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1985. ISBN 83-01-04946-4.

Zygmunt Boradyn, Andrzej Chmielarz, Henryk Piskunowicz: Z dziejów Armii Krajowej na Nowogródczyźnie i Wileńszczyźnie (1941–1945). Radom: Ośrodek Kształcenia i Doskonalenia Kadr, 1997. ISBN 8390716803.

8 Brygada AK „Tura”. W: Janusz Butkiewicz: Pamiętnik Okręgu Wileńskiego AK. Bydgoszcz: Zarząd Okręgu Wileńskiego ŚZŻAK, 2008, s. 20.

Struktura Organizacyjna Armii Krajowej, Marek Ney-Krwawicz w: Mówią wieki nr 9/1986.

Jarosław Wołkonowski, Grzegorz Łukomski: Okręg Wileński Związku Walki Zbrojnej Armii Krajowej w latach 1939-1945. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, 1996. ISBN 83-86100-18-4.

Wzmianka o 8 Brygadzie AK. pogon.lt. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-02-07)].