8 Batalion Strzelców (PSZ)

8 Batalion Strzelców

8 Batalion Strzelców to pododdział piechoty wchodzący w skład 3 Brygady Strzelców Polskich Sił Zbrojnych.

Batalion został utworzony w Szkocji 16 czerwca 1942 roku jako 1 Batalion Strzelców w ramach Grupy Wojsk Wsparcia 1 Dywizji Pancernej. 1 listopada 1943 roku wszedł w skład formowanej 3 Brygady Strzelców jako 8 Batalion Strzelców. Nigdy nie nosił nazwy „Brabancki” ani nie otrzymał takiego wyróżnienia. Po bitwie w Normandii batalion zaczął używać żargonowej nazwy „Krwawe Koszule”, nosząc szaliki w kolorze szkarłatnym.

Święto batalionu przypada na 31 października, w rocznicę najbardziej krwawej i znanej bitwy batalionu o kanał Mark w 1944 roku.

Formowanie i zmiany organizacyjne

Batalion powstał w Szkocji 16 czerwca 1942 roku jako 1 Batalion Strzelców, w ramach Grupy Wojsk Wsparcia 1 Dywizji Pancernej, a 1 listopada 1943 roku został włączony do 3 Brygady Strzelców jako 8 Batalion Strzelców.

Działania bojowe

Bitwa w Normandii

Po przybyciu do Francji w pierwszych dniach sierpnia 1944 roku, batalion skoncentrował się w rejonie Magny-En-Bessin jako część 3 Brygady Strzelców. 7 sierpnia, w godzinach popołudniowych, jednostka została przydzielona do 10 Brygady Kawalerii Pancernej, w ramach której rozpoczęła marsz w kierunku frontu. W dniu rozpoczęcia bitwy w Normandii batalion liczył 39 oficerów i 801 szeregowych. 8 sierpnia, w godzinach popołudniowych, batalion prowadził natarcie w II rzucie za czołowymi pułkami 10 BKPanc., oczyszczając teren w rejonie stanowisk wyjściowych do natarcia. O godzinie 22:35 8 batalion strzelców wykonał natarcie w kierunku rejonu Saint-Aignan-de Cramesnil, docierając do stanowisk 10 pułku strzelców konnych. Po nocnym powrocie do macierzystej brygady, w dniach 8 i 8/9 sierpnia batalion poniósł straty: 3 poległych, 24 rannych i 2 zaginionych. 10 sierpnia o godz. 19, przygotowując się do natarcia na wzg. 140, batalion znalazł się pod nawałą ogniową, co spowodowało znaczne straty i dezorganizację. Natarcie batalionu zostało odwołane, a straty w dniach 8-12 sierpnia wyniosły 20 poległych, 84 rannych i 7 zaginionych. 14 sierpnia, w ramach drugiego etapu bitwy, 8 batalion strzelców przygotował się do natarcia w I rzucie 3 BS, jednak brytyjskie lotnictwo bombowe omyłkowo zbombardowało własne oddziały, co zniszczyło wiele pojazdów batalionu i wpłynęło na dezorganizację jego stanowisk artyleryjskich oraz systemu łączności. Batalion rozpoczął natarcie przy wsparciu własnych moździerzy i ciężkich moździerzy 1 szwadronu ckm w kierunku lasu Quesnay, prowadząc działania czołowymi kompaniami strzeleckimi 2 i 4. Trzykrotne próby zdobycia lasu zakończyły się niepowodzeniem, co przyczyniło się do wysokich strat: 10 poległych, 27 rannych i 2 zaginionych. Wspierający 8 batalion 1 szwadron 24 pułku również poniósł straty od broni przeciwpancernej wroga. 15 sierpnia 8 baon podjął natarcie w kierunku miejscowości Aisy, a następnie Potigny, które opanował. 16 sierpnia batalion obsadził przyczółek na rzece Dives w Vendeuvre. Tego samego dnia 8 batalion strzelców został podporządkowany dowódcy 2 pułku pancernego, tworząc taktyczną grupę bojową „Koszutski”. O godz. 15 strzelcy 8 batalionu zaatakowali, zdobywając wieś Barou przy wsparciu ogniowym czołgów grupy oraz artylerii 2 pamot. Następnie, wspierany przez czołgi 2 pułku pancernego, batalion zdobył Louvagny. W trakcie walk o ten obszar batalion został pomyłkowo ostrzelany przez własne czołgi i artylerię. Dowódca batalionu, lekko ranny w policzek, miał koszulę skąpaną we krwi. Następnego dnia, w południe, grupa taktyczna „Koszutski” zdobyła wzg. 96 i Norrey-an-Auge. W godzinach przedwieczornych batalion wraz z całą grupą uchwycił wzg. 159. Po otrzymaniu rozkazu opanowania wzg. 259, 8 batalion „Krwawych Koszul” stoczył walkę z nieprzyjacielem na podejściach do wzgórza. Północą 18 sierpnia batalion podjął marsz w kierunku Chambois, jednak z powodu mgły i trudnego terenu zgrupowanie pomyliło drogę, docierając do Les Champeaux. W trakcie walk część batalionu oraz I dywizjon 1 pappanc odłączyły się. Z powodu braku amunicji i paliwa batalion nie prowadził dalszego marszu, zajmując pozycje obronne. Kolumna zaopatrzeniowa została w większości zniszczona przez omyłkowe działania lotnictwa alianckiego. W wieczornych godzinach 18 sierpnia, w rejonie Bourdon, zgrupowanie „Stefanowicz” dostarczyło zaopatrzenie. W nocy i rano 18/19 sierpnia batalion prowadził obronę przed nacierającymi siłami nieprzyjaciela, znajdując się okresowo pod ogniem moździerzy i artylerii. 19 sierpnia w godzinach przedpołudniowych do batalionu dołączyła jego zagubiona część, a także dostarczono amunicję, paliwo i zaopatrzenie. W godzinach wieczornych 19 sierpnia, razem z 2 pułkiem pancernym, 8 bs przebił się na wzg. 262 północne. W dniach 19-22 sierpnia batalion prowadził obronę w trudnych warunkach, będąc w całkowitym okrążeniu. 21 sierpnia wieczorem do obrony na wzg. 262 (Maczuga) dotarły oddziały kanadyjskiej 4 DPanc, co umożliwiło nawiązanie łączności z zapleczem oraz ewakuację rannych i jeńców. 23 sierpnia batalion przeszedł na odpoczynek na zaplecze frontu.

Pościg przez Francję i Belgię

29 sierpnia 1944 roku, od godzin wieczornych, batalion rozpoczął marsz i pościg w ramach 10 BKPanc., maszerując w siłach głównych dywizji za wydzielonymi grupami bojowymi. 2 września batalion został przydzielony do wsparcia grupy bojowej „Zgorzelski” i wspólnie z nią podjął walki o sforsowanie Sommy oraz zdobycie Abbeville. Na łodziach szturmowych obsługiwanych przez polskich saperów, w nocy 2/3 września, czołowe kompanie sforsowały rzekę i zdobyły przyczółek w rejonie Gouy i Port le Grand, a następnie cały batalion, korzystając z kładki zbudowanej przez saperów, zajął przyczółek bez ciężkiej broni. Poprzez pozycje 8 bs przeszedł 9 bs, który włączył się do szturmu o Abbeville. 6 września 8 bs wziął udział w walkach miejskich o zdobycie miasta Ypres, zdobywając miasto o świcie wraz z całą 3 BS. Wydzielona i wzmocniona kompania strzelecka batalionu weszła 8 września w skład grupy bojowej „Dowbor”, mającej opanować miasto Thielt. W ciężkich walkach o miasto brał udział cały batalion, współdziałając z pancerniakami 24 pułku ułanów oraz plutonem ckm z 1 szwadronu ckm. 11 września batalion, w ramach 3 BS, dotarł do Gandawy, luzując oddziały brytyjskiej 7 DPanc. 12 i 13 września 8 bs w walkach opanował północną część Gandawy, wypierając wroga w kierunku rzeki Lieve. Od 15 września 1944 roku 8 bs wchodził w skład grupy taktycznej płk. W. Deca, osłaniającej Gandawę.

Walki na pograniczu belgijsko-holenderskim

17 września 8 bs został podporządkowany dowódcy 10 BKPanc. i w godzinach popołudniowych przeprowadził natarcie na miejscowość La Clinge, którą zdobył wieczorem. 18 września batalion powrócił do macierzystej 3 BS. 19 września z przyczółka zdobytego przez bsp na kanale Axel-Hulst, uderzył na miasto Axel, zdobywając je wspólnie z 9 bs. Następnie batalion, współdziałając z 10 psk, podjął dalsze natarcie w kierunku północnym na Terneuzen. Od godz. 6 natarcie prowadził oddział wydzielony 8 bs, który zajął miejscowość Zaamslag. Pozostała część batalionu dotarła do morza w południe. Po południu 8 batalion, wspólnie z 1 szwadronem 10 psk oraz I dywizjonem 1 pappanc, oczyścił rejon Kamven i Othene. Od 21 do 27 września batalion prowadził działania oczyszczające w opanowanym terenie oraz odpoczywał. Od 29 września 8 batalion został podporządkowany 10 BKPanc. i pozostawał w II rzucie dywizji. Od 2 października 1944 roku 8 batalion został wprowadzony do natarcia w kierunku Nord Bosch, gdzie przy udziale oddziału wydzielonego i 10 psk zdobył miasto Nord Bosch. 3 października 10 BKPanc. prowadziła natarcie w kierunku Baerle Nassau, a w II fazie natarcia brał udział 8 batalion, który wykonał szturm na miasto, zdobywając je w godzinach wieczornych i nocnych ze wsparciem czołgów 1 pułku pancernego. 5 października, przy wsparciu artylerii i lotnictwa taktycznego, 8 bs współdziałał z 10 psk, prowadząc natarcie w kierunku Baarle Bosschoven. Po południu, z tym samym wsparciem, batalion zdobył lasy na zachód od Alphen w rejonie Kwalburg. Następnie, od 6 do 26 października, batalion wraz z całą dywizją przeszedł do obrony zajętego terenu. 27 października 1944 roku 8 bs w ugrupowaniu 10 BKPanc. o godz. 8.00 rozpoczął natarcie, wspólnie z bspodh. oczyszczając lasy na północ od Alphen-Oosterwijk. Od 28 października 8 batalion, w zgrupowaniu 10 BKPanc., w godzinach popołudniowych, ze wsparciem czołgów 1 pułku pancernego i 10 psk, zdobył miejscowość Ijpelaar. 29 października 8 batalion strzelców, wspierany przez 2 szwadron pancernego 2 pułku, szturmem zdobył Bredę. 31 października o godz. 6.00 batalion przystąpił do walk o sforsowanie rzeki Mark na północny wschód od Bredy. Około godz. 15 8 bs, mimo silnego oporu wroga, sforsował rzekę, tworząc przyczółek, jednak silny kontratak niemiecki oraz intensywny ostrzał artyleryjski uniemożliwiły zbudowanie mostu. W godzinach nocnych 31 X/1 XI uruchomiono przeprawę pontonową, wzmacniając obronę 1 szwadronem 2 pułku pancernego oraz baterią samobieżną 1 pappanc. W wyniku silnego ognia obrony niemieckiej większość pojazdów pancernych została utracona, a wieczorem 1 listopada, na rozkaz dowódcy korpusu, przyczółek został ewakuowany, a 8 batalion przeszedł do odwodu. 5 listopada do natarcia w I rzucie 3 BS wprowadzono 8 bs, 2 pułk pancerny oraz I/1 pappanc, podzielone na trzy oddziały wydzielone; OW nr 1 – 8 bs (bez dwóch kompanii), szwadron 2 ppanc oraz bateria samobieżna ppanc. OW nr 2 – 2 ppanc (bez dwóch szwadronów), z kompanią 8 bs oraz baterią samobieżną. OW nr 3 – kompania 8 bs, szwadron czołgów 2 ppanc oraz bateria samobieżna ppanc. Dodatkowo w każdym OW znajdowała się drużyna saperów, a w dwóch pierwszych OW brytyjski pluton czołgów z miotaczami ognia. Pod koniec dnia 8 batalion, ze wsparciem, dotarł poprzez zaminowany teren do linii drogi Hooge Zwaluwe i Zevenbergschen Hoek. Na tej linii, z powodu silnego oporu wroga, natarcie zgrupowania zostało wstrzymane. 8 listopada o godz. 18.00 batalion przystąpił do walk o miasto Moerdijk, oczyszczając je z grup nieprzyjaciela oraz podejmując ochronę mostów. 9 listopada rano miasto zostało zdobyte i oczyszczone z wroga.

Obrona i dozorowanie odcinka frontu nad Mozą

Od 9 listopada do 19 grudnia 1944 roku 8 batalion strzelców rotacyjnie dozoruwał odcinek Mozy. Żołnierze batalionu odpoczywali, korzystali z urlopów, uczestniczyli w szkoleniach, a pozostali naprawiali niesprawny sprzęt. Przybywały nowe uzupełnienia, a grupy kombatantów batalionu brały udział w uroczystościach, otrzymując odznaczenia i awanse. Dalsze działania obronne oraz szkoleniowe prowadzone były do 7 kwietnia 1945 roku.

Walki we wschodniej Holandii i w Niemczech

Maszerując w kolumnie 3 BS, 8 batalion strzelców 9 kwietnia 1945 roku zdobył miejscowość Wierden. 12 kwietnia wydzielono dwa oddziały, każdy w sile wzmocnionej kompanii strzeleckiej oraz szwadronu 2 pułku pancernego, mające na celu prowadzenie natarcia w kierunku kanału Vereenigd oraz przekroczenie granicy holendersko-niemieckiej. Po dotarciu do kanału, z uwagi na zniszczenia dróg i wysadzone mosty, natarcie batalionu postępowało wolno. Oba oddziały połączono w zgrupowanie mjr. Gryzieckiego, które sforsowało na koniec dnia Ruiten-Aa Kanal i opanowało część miasteczka Bourtange, podczas gdy wydzielony oddział, składający się z plutonów rozpoznawczego i strzeleckiego 8 bs oraz rozpoznawczego 2 ppanc., przy wsparciu belgijskiego 1 batalionu spadochronowego SAS, zdobył miejscowość Blijham. 13 kwietnia zgrupowanie mjr. Gryzieckiego zostało podporządkowane dowódcy 2 ppanc. ppłk. Koszutskiemu, a wspólnymi siłami grupa bojowa opanowała pozostałą część Bourtange i podejścia do Neue Rhede, rozbijając niemiecki 366 morski batalion forteczny. Walczący oddział mjr. Gryzieckiego, w ramach grupy bojowej „Koszutski”, zdobył Neue Rhede i wieczorem dotarł do skraju miasta Rhede. 14 kwietnia 8 batalion oczyścił wschodni brzeg kanału Vereenigd. 16 kwietnia 2 szwadron 2 ppanc. z plutonem strzeleckim batalionu zdobyły wieś Nieuweschans na granicy holendersko-niemieckiej. Oddział mjr. Gryzieckiego, w składzie grupy bojowej „Koszutski”, opanował południowy skraj Stapelmoor, pozostawiając tam 3 kompanię 8 bs. 17 kwietnia pozostała 2 kompania w Zgrupowaniu „Koszutski” uczestniczyła w walce o Rhede wspólnie z 2 ppanc i 10 pdrag. Główne siły 8 bs ugrupowały się na linii frontu, obok batalionu podhalańskiego. 18 kwietnia oddział mjr. K. Gryzieckiego, w ramach Zgrupowania „Szydłowski”, prowadził natarcie na Borsum oraz lasy na północ od miejscowości, zdobywając je wieczorem. Od 19 kwietnia 8 bs został wycofany z linii i przeszedł do odwodu dowódcy 1 DPanc. 21 kwietnia część 8 bs, wspólnie ze szwadronami 10 psk, oczyściła teren na wschód od zdobytego przyczółka przez 9 bs na Küsten Kanal, opanowując Neue Lehe i Börgermoor. 22 kwietnia grupa bojowa ppłk. Nowaczyńskiego została wzmocniona dywizjonem I/1 pappanc i II dywizjonem 2 pamot, a 23 kwietnia opanowała Langholt. 25 kwietnia zgrupowanie ppłk. Nowaczyńskiego, podporządkowane 3 BS, osiągnęło Ostrauderfehn, natomiast 27 kwietnia batalion opanował rejon Bollingen, gdzie oczyścił teren z drobnych grup wroga. 27 kwietnia zgrupowanie ppłk. Nowaczyńskiego, składające się z 8 bs, 10 psk oraz dywizjonu 1 pappanc, zdobyło miejscowości Strücklingen, Ramsloh i Scharzel na południe od Bollingen. 28 kwietnia 10 psk odszedł do odwodu dowódcy dywizji. 29 kwietnia batalion rozpoznawał patrolami przeprawy na rzece Jumme i w kierunku Barsel. 30 kwietnia 8 bs oczyścił las Bokelesch oraz Elisabethfehn-Kanal. 1 maja do 10 psk przydzielono 2 kompanię strzelecką, które to siły zdobyły, omijając stanowiska niemieckie, Remels oraz cztery mosty na kanale Nord-Georgsfehner. 2 maja 1945 roku 2 kompania, wspierając 10 psk, zdobyła miejscowość Gross-Sander. 3 maja 2 kompania, prowadząc natarcie, dotarła w rejon miejscowości Astederfeld, opanowując ją. W związku z kapitulacją wojsk niemieckich, o godz. 8.00 dnia 5 maja 1945 roku działania bojowe zostały wstrzymane.

„Krwawe Koszule” po wojnie

5 maja 1945 roku 8 batalion strzelców udał się do Wilhelmshaven, gdzie, wspólnie z 2 pułkiem pancernym pod dowództwem zastępcy dowódcy 10 BKPanc. płk dypl. Antoniego Grudzińskiego, pełnił funkcje okupacyjne. Działania okupacyjne prowadzone były na tym terenie do 20 maja 1945 roku. Do zadań batalionu należało oczyszczanie terenu z niedobitków, rozbrajanie osób i terenu z broni oraz amunicji, a także wyłapywanie przebranych żołnierzy i funkcjonariuszy hitlerowskich oraz egzekwowanie warunków kapitulacji, w tym ustalonej godziny policyjnej. W trakcie walk we Francji, Belgii, Holandii i Niemczech z szeregów batalionu poległo 187 żołnierzy, 632 zostało rannych, a 6 zaginęło. Utracono 31 pojazdów gąsienicowych, 1 działo oraz 22 motocykle. Wzięto do niewoli 2915 jeńców. Batalion otrzymał odznaczenia polskie: 30 Krzyży VM Vkl, 288 KW, 88 KZ z M, a także zagraniczne: 1 DSO, 2 MC, 2 MM, 2 Croix de Guerre i inne.

Struktura organizacyjna

1 Batalion strzelców Grupy Wojsk Wsparcia miał etat 39 oficerów, 252 podoficerów oraz 511 szeregowców, co łącznie dawało 802 żołnierzy.

Dowództwo batalionu

kompania dowodzenia (plutony: łączności, przeciwlotniczy, moździerzy, rozpoznawczy, pionierów, gospodarczy oraz drużyna sanitarna)
4 kompanie strzelców

Od włączenia batalionu do 3 Brygady Strzelców 5 XI 1943 roku, organizacja batalionu wyglądała następująco:

dowództwo batalionu
kompania dowodzenia
kompania broni wspierających
4 kompanie strzeleckie

Obsada personalna

Dowódcy batalionu:

ppłk Kazimierz Kardaszewicz (16 VI 1942 – 1 XII 1943)
ppłk Aleksander Nowaczyński (1 XII 1943 – 10 VI 1947)

Zastępcy dowódcy batalionu:

mjr Mieczysław Borkowski (21 VIII 1942 – 19 XI 1943)
kpt./mjr Kazimierz Gryziecki (od 19 XI 1943)

Dowódca kompanii dowodzenia:

por. Antoni Popek

Dowódcy 1 kompanii strzeleckiej:

por. Bronisław Nitka

Dowódcy 2 kompanii strzeleckiej:

por. Ignacy Maniowski
por. Antoni Popek
por. Józef Dobrowolski

Dowódcy 3 kompanii strzeleckiej:

kpt. Jan Świerczyński
por. Tucewicz

Dowódcy 4 kompanii strzeleckiej:

kpt. Zbigniew Jaworski

Dowódcy kompanii wsparcia:

kpt. Tadeusz Estkowski

Symbole batalionu

Sztandar

Sztandar został ufundowany przez miasto Breda i wręczony batalionowi 29 listopada 1945 roku.

Strona lewa:

Na tarczach znajdują się herby Normandii, Flandrii, Brabantu, miasta Bredy oraz Akcji Katolickiej. Na czerwonym tle wyhaftowane są nazwy miejscowości związanych z historią batalionu. Na wstędze widnieje dewiza w języku holenderskim: „Den Vaderland Getrouve” (Wierny Ojczyźnie).

Obecnie sztandar eksponowany jest w Instytucie Polskim i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie.

Odznaka pamiątkowa

Odznaka jest wykonana w metalu, srebrzona i oksydowana; ma kształt krzyża, w którym centralnie umieszczony jest orzeł polski na czerwonym tle. Orzeł otoczony jest wieńcem z liści ostu. Na trzech ramionach krzyża widnieje cyfra 8. Odznaka emaliowana, krzyż granatowy, orzeł, cyfry, wieniec i obramowanie krzyża – białe.

Odznaka specjalna:

Herb miasta Breda noszony na prawym rękawie. Na czerwonym polu tarczy haftowane są trzy krzyżyki św. Andrzeja srebrną nicią. Odznaka została zatwierdzona rozkazem Szefa Sztabu Głównego L. dz. 984/Og/46 z 13 czerwca 1946 roku. Wymiary: 50×40 mm w kształcie tarczy sukiennej. Istnieje kilka wersji odznaki.

Odznaka honorowa:

Na lewym ramieniu sznur czarny, przy czym oficerowie nosili plecione, a szeregowcy gładkie.

Oznaka wyróżniająca

Czerwony szalik (zatwierdzony w 1944 roku).

Proporczyk:

Proporczyk o kroju kawaleryjskim, w kolorach seledynowo-granatowych.

Znak na pojazdach:

Tradycje

22 kwietnia 1992 roku, na podstawie decyzji Nr 12/MON ministra obrony narodowej, 89 Pułk Zmechanizowany przyjął dziedzictwo tradycji 8 Batalionu Strzelców oraz 9 Batalionu Strzelców Flandryjskich.

Z dniem 30 maja 2008 roku 1 batalion czołgów 34 Brygady Kawalerii Pancernej im. Hetmana Wielkiego Koronnego Jana Zamoyskiego przejął dziedzictwo tradycji 8 Batalionu Strzelców Brabanckich oraz nazwę wyróżniającą „Brabancki”.

Przypisy

Bibliografia

Józef Dembiniok: Oznaki i odznaki Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Cz.1, Wojsko Polskie we Francji i Korpus Polski w Wielkiej Brytanii. Katowice: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1984. ISBN 83-03-00719-X.
Stanisław Komornicki: Wojsko Polskie 1939-1945: barwa i broń. Warszawa: Wydawnictwo Interpress, 1984. ISBN 83-223-2055-8.
Zbigniew Wawer: Organizacja polskich wojsk lądowych w Wielkiej Brytanii 1940-1945. Warszawa: Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk: Bellona, 1992. ISBN 83-11-08218-9.
Witold Biegański: Wojsko Polskie: krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej. 5, Regularne jednostki Wojska Polskiego na Zachodzie: formowanie, działania bojowe, organizacja, metryki dywizji i brygad. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1967.
Tadeusz Antoni Wysocki: 1 Polska Dywizja Pancerna 1939-1947: geneza i dzieje. Warszawa: Bellona, 1994. ISBN 83-11-08219-7.
Bohdan Królikowski: Kres ułańskiej epopei: szkice do dziejów kawalerii rozpoznawczej i pancernej Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie 1939-1947. Lublin: Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II, 2007. ISBN 83-7306-332-3.
Jan Partyka: Odznaki i oznaki PSZ na Zachodzie 1939-1945. Wojska Lądowe. Rzeszów: Wydawnictwo Libri Ressovienses, 1997. ISBN 83-902021-9-0.
Jerzy Murgrabia: Symbole wojskowe Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Wydawnictwo Bellona, 1990. ISBN 83-11-07825-4.
Juliusz Tym: 3 Brygada Strzelców 1943-1945. Polskie oddziały pancerne na zachodzie. Śladami polskich gąsienic tom 21. Warszawa: Edipresse Kolekcje, 2015. ISBN 978-83-7989-120-7.
Tadeusz Kryska-Karski, Henryk Barański: Piechota Polska 1939-1945. Zeszyt nr 15 Materiały Uzupełniające do Księgi Chwały Piechoty Polskiej. Londyn: 1974.
Jacek Kutzner, Juliusz S. Tym: Polska 1 Dywizja Pancerna w Normandii. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Rytm, 2010. ISBN 978-83-7399-404-1.
Juliusz S. Tym: Śladami Polskich Gąsienic. Polskie Oddziały Pancerne na Zachodzie tom 20. Artyleria Dywizyjna 1 Dywizji Pancernej. Warszawa: Edipresse Kolekcja sp.z.o.o., 2015. ISBN 978-83-7989-099-6.
Juliusz Tym, Jacek Kutzner: Polskie oddziały pancerne na zachodzie. Śladami polskich gąsienic tom 27. Walki 1. Dywizji Pancernej w rejonie Bredy i Moerdijk X-XI 1944 roku. Warszawa: Edipresse Kolekcje, 2015. ISBN 978-8379891269.
Juliusz Tym: Polskie oddziały pancerne na zachodzie. Śladami polskich gąsienic tom 29. Działania Polskiej 1. Dywizji Pancernej w północno-wschodniej Holandii i we Fryzji w kwietniu i maju 1945. Warszawa: Edipresse Kolekcje, 2015. ISBN 978-83-7989-128-3.
Grzegorz Korczyński (red.): 1. Dywizja Pancerna w walce. Czarna Kawaleria gen. Maczka od Caen do Wilhelmshaven. Relacje dowódców i żołnierzy. Warszawa, repr. Bruksela: Oficyna Wydawnicza Mireki, 2013. ISBN 978-83-89533-81-4.
Eric A. Parthemore: Od Normandii do Ypres. Działania 1. Dywizji Pancernej gen. Stanisława Maczka we Francji w 1944 r. Poznań: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Wydział Historyczny. Zakład Historii Wojskowej, 2011.
Juliusz S. Tym: Zarys działań polskiej 1 Dywizji Pancernej w północno-wschodniej Holandii i we Fryzji w kwietniu i maju 1945 roku. Przegląd Historyczno-Wojskowy 12 (63)/3 (236). Warszawa: Centralne Archiwum Wojskowe, 2011.