76 mm armata dywizyjna wz. 1942 (ZiS-3) (ros. 76-мм дивизионная пушка образца 1942 года, ЗиС-3) to radziecka armata polowa, która weszła do uzbrojenia w 1942 roku. Do zakończenia II wojny światowej wyprodukowano niemal 50 tysięcy egzemplarzy tej broni.
Historia
Na początku lat 30. XX wieku w ZSRR rozpoczęto proces modernizacji artylerii dywizyjnej. W pierwszym etapie zmodernizowano armaty wz. 1902, co zaowocowało powstaniem działa wz. 1902/30, które miało lepszą donośność, ale wciąż cierpiało na wady starszego modelu, takie jak ograniczony kąt ostrzału i przestarzałe, nieresorowane podwozie, co obniżało mobilność. Dodatkowo, działa te były ciągnięte wyłącznie przez konie.
W 1936 roku przyjęto do uzbrojenia nową armatę dywizyjną F-22, która miała być w stanie zwalczać zarówno cele naziemne, jak i powietrzne. W praktyce jednak, ogień przeciwlotniczy z tego działa, pozbawionego odpowiednich zasobów, okazał się mało skuteczny. Dodatkowo, wysokie podniesienie lufy sprawiało, że konstrukcja była złożona i kosztowna w produkcji. W rezultacie już w 1937 roku rozpoczęto prace nad nowymi modelami armat kal. 76,2 mm, co doprowadziło do stworzenia armaty USW, łączącej elementy F-22 z łożem haubicy M-30.
Armata USW miała dobre parametry techniczne, lecz także swoje wady. Jej konstrukcja była złożona, a przejęte z haubicy łoże z przyrządami celowniczymi po obu stronach lufy wymagało obsługi przez dwóch celowniczych, co obniżało szybkostrzelność i utrudniało walkę z celami pancernymi.
W 1939 roku wywiad sowiecki ostrzegł szefa GAU, marszałka G.I. Kulika, o planach Niemców dotyczących produkcji nowoczesnych, silnie opancerzonych czołgów uzbrojonych w armaty kal. 100 mm. To spowodowało, że uznano, iż sowieckie armaty przeciwpancerne kal. 45 mm oraz dywizyjne kal. 76 mm będą niewystarczające do zwalczania niemieckich czołgów. W odpowiedzi na te zagrożenia rozpoczęto prace nad działem przeciwpancernym ZiS-2 kal. 57 mm oraz armatą dywizyjną M-60 kal. 107 mm. Produkcję armat kal. 45 mm i 76,2 mm zakończono w II kwartale 1941 roku.
Pomimo decyzji o zastąpieniu dział dywizyjnych kal. 76,2 mm modelami 107 mm, biuro konstrukcyjne w Fabryce Nr 92, prowadzone przez Wasilija Grabina, kontynuowało prace nad armatami 76 mm. W maju 1941 roku zespół Grabina zaproponował projekt nowej armaty 76,2 mm, mającej być umieszczoną na tym samym łożu co ZiS-2. Głównym inżynierem projektu został inż. A. Chwostin. Prototyp działa, mający maksymalny kąt podniesienia +45°, został ukończony w czerwcu 1941 roku i miesiąc później przeszedł testy. Wstępne próby ujawniły, że łoże było zbyt delikatne jak na armatę kal. 76,2 mm, więc lufa została wyposażona w hamulec wylotowy. Waga ZiSa-3 została maksymalnie zredukowana, a przyrządy celownicze mogły być obsługiwane przez jednego żołnierza, co znacznie ułatwiło celowanie w obiekty ruchome. Dodatkowo, konstrukcja została uproszczona (np. zastosowanie jednolitej lufy zamiast lufy z płaszczem), a także wykorzystano mechanizmy z produkowanych już armat kal. 76,2 mm, takich jak F-32 w czołgach KW oraz F-34 w czołgach T-34, a także F-35 na okrętach podwodnych typu SzCz. Po rozpoczęciu produkcji ZiS-3 powstały kolejne zunifikowane konstrukcje, takie jak ZiS-5 dla czołgu KW oraz ZiS-15 dla małych jednostek rzecznych.
22 lipca 1941 roku marszałek G. Kulik osobiście obejrzał testy działa ZiS-3, jednak nie wyraził zgody na rozpoczęcie masowej produkcji. Prawdopodobnie w listopadzie 1941 roku Grabin, mimo zakazu, uruchomił ograniczoną produkcję dział w Fabryce Nr 92. Rozpoczęcie masowej produkcji było opóźnione z obawą o dostawy dział USW. Pod koniec 1941 roku testowe egzemplarze zostały wysłane na front, a w styczniu 1942 roku zaprezentowano je na Kremlu, gdzie podjęto decyzję o próbach państwowych, trwających od 15 stycznia do 5 lutego. Po oficjalnym wprowadzeniu ZiS-3 do uzbrojenia 12 lutego 1942 roku, jego produkcję uruchomiono także w Fabryce Nr 235 i Fabryce Nr 7.
W trakcie produkcji wprowadzono pewne uproszczenia technologiczne, co pozwoliło na wyodrębnienie trzech wersji ZiS-3:
ZiS-3 pierwszej serii: Armaty te miały nitowane łoże oraz zamek i mechanizm spustowy zaczerpnięty z ZiS-2. Ogony początkowo były wykonane z nitowanych stalowych płyt, tworzących kwadratowy przekrój, a później ich przekroje zmieniono na okrągłe i spawane.
ZiS-3 drugiej serii: W tej wersji zamek i mechanizm spustowy zostały uproszczone, a kąt podniesienia ograniczono do +27°. Ogony miały przekrój okrągły.
ZiS-3 trzeciej serii: Zamek i mechanizm spustowy przejęto z wcześniejszej wersji, ale zwiększono kąt podniesienia do +37°, co wymagało modernizacji mechanizmu podniesieniowego i oporopowrotnika.
Armata ZiS-3 była również wykorzystana w dziale samobieżnym SU-76, opartym na podwoziu czołgu T-70. W 1942 roku wprowadzono do uzbrojenia nową amunicję podkalibrową, opracowaną pod kierunkiem I. Burmistrowa, przeznaczoną dla armaty ZiS-3. W tym samym czasie kontynuowano uproszczenia konstrukcji samego działa, co doprowadziło do zmniejszenia liczby roboczogodzin potrzebnych do wykonania ZiS-3 z 1029 w 1943 roku, przez 909 w 1943 roku, do 475 w 1944 roku. Główny inżynier Działu Artylerii Koncernu Kruppa, profesor Wolf, w swoim pamiętniku stwierdził, że niemieckie działa były ogólnie lepsze od tych wyprodukowanych w innych krajach, z wyjątkiem ZSRR. Podczas II wojny światowej testował zdobyczne działa angielskie i francuskie, które jednoznacznie wykazały, że niemieckie działa były lepsze. Jednak ZiS-3 uznał za najlepsze działo II wojny światowej. Bez przesady twierdził, że ZiS-3 był najgenialniejszą bronią w historii artylerii. Stalin również dostrzegł wartość ZiS-3 i po jego obejrzeniu skomentował: „To działo jest arcydziełem w dziedzinie modernizacji broni.”
Chociaż pierwsze armaty ZiS-3 trafiły na front jeszcze przed końcem 1941 roku, to formalnie zostały przyjęte do uzbrojenia Armii Czerwonej 12 lutego 1942 roku jako 76 mm armata dywizyjna wz. 1942. W tym momencie armia dysponowała już co najmniej 1000 sztuk tej broni. Pierwszym dużym sprawdzianem nowych dział była bitwa stalingradzka, a inną kluczową bitwą, w której uczestniczyły ZiSy, była bitwa pod Kurskiem w 1943 roku. Tam po raz pierwszy użyto pocisków podkalibrowych do armat ZiS-3. W kolejnych miesiącach masowe dostawy ZiS-3 umożliwiły wycofanie z uzbrojenia pułków artylerii przeciwpancernej armat przeciwlotniczych kal. 37 mm 61-K i 85 mm 52-K. Dodatkowo, poza 180 sformowanymi w 1942 roku samodzielnymi pułkami artylerii ppanc, rozpoczęto formowanie brygad i dywizji artylerii przeciwpancernej. Armaty ZiS-3 trafiły również do pułków artylerii w dywizjach piechoty, zastępując starsze modele armat dywizyjnych.
Nie tylko Armia Czerwona korzystała z armaty ZiS-3 w czasie wojny; znalazły się one także w uzbrojeniu kilku innych armii. Egzemplarze zdobyte przez III Rzeszę zostały wprowadzone do uzbrojenia Wehrmachtu, podobny los spotkał armaty ZiS-3 przejęte przez Rumunów, które po przekalibrowaniu na 75 mm weszły do uzbrojenia jako Reșița wz. 43. ZSRR dostarczał również ZiSy sojuszniczym armiom.
Po wojnie armata ZiS-3 trafiła do uzbrojenia sojuszników ZSRR z Układu Warszawskiego. Eksportowano ją także do krajów Bliskiego Wschodu oraz do państw Trzeciego Świata, będących w radzieckiej strefie wpływów, takich jak Albania, Angola, Burundi, Egipt, Erytrea, Etiopia, Gwinea, Indonezja, Jemen, państwa Jugosławii, KRLD, Kuba, Madagaskar, Mozambik, Nigeria, Sudan, Tanzania i Zambia. Bez licencyjną produkcję tych armat rozpoczęła ChRL pod nazwą Typ 54.
ZiS-3 w ludowym Wojsku Polskim
W 1943 roku pierwsze 24 armaty ZiS-3 trafiły do 1 Pułku Artylerii Lekkiej, wchodzącego w skład 1 Kościuszkowskiej Dywizji Piechoty. Zgodnie z etatem pułk miał 24 armaty ZiS-3 w sześciu bateriach oraz 12 haubic 122 mm w trzech bateriach.
Do 1945 roku sformowano w sumie siedemnaście pułków artylerii lekkiej. Czternaście z nich (1, 2, 5, 6, 22, 23, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39 i 40 pal) wchodziło w skład dywizji piechoty, a pozostałe trzy (43, 45 i 48 pal) tworzyły 6 Batalion Artylerii Lekkiej, wchodzącą w skład 2 Łużyckiej Dywizji Artylerii. Pułki te miały jedynie dwa dywizjony, uzbrojone wyłącznie w armaty kal. 76,2 mm.
Tworzone były także pułki artylerii przeciwpancernej (pappanc). Zgodnie z etatem każdy z nich miał 16 armat przeciwpancernych ZiS-2 i 8 armat ZiS-3 (w praktyce, z powodu braku armat 57 mm, często były one zastępowane armatami 76 mm). Pułki te wchodziły w skład trzypułkowych brygad artylerii przeciwpancernej. Utworzono cztery takie brygady: 4 (4, 19 i 20 pappanc), 9 (53, 56 i 72 PAPpanc) oraz 14 BAPpanc (58, 63 i 75 pappanc).
Początkowo dywizjony przeciwpancerne dywizji piechoty również dysponowały po 12 dział ZiS-3, ale do maja 1944 roku zostały one przezbrojone w działa samobieżne SU-76. Jedynie nowo formowane dywizjony przeciwpancerne (13, 16 i 17), wchodzące w skład 10, 13 i 14 Dywizji Piechoty, były wyposażone w działa ZiS-3.
Na 1 maja 1945 roku LWP dysponowało już 555 armatami dywizyjnymi. Po zakończeniu wojny armaty ZiS-3 pozostały w uzbrojeniu WP, aż do momentu, gdy zastąpiły je 85 mm armata dywizyjna wz. 1948 (D-48), jednak w niektórych jednostkach przetrwały aż do 1980 roku.
Opis
Armata ZiS-3 została zaprojektowana do zwalczania pojazdów opancerzonych, piechoty przeciwnika, lekkich schronów, stanowisk bojowych oraz innych systemów artyleryjskich, zazwyczaj za pomocą ognia bezpośredniego.
Przygotowanie działa do strzelania polegało na rozwarciu ogonów, co jednocześnie blokowało zawieszenie. Należało również zablokować koła. Możliwe było strzelanie bez rozkładania ogonów, w takim przypadku zawieszenie wyłączano ręcznie. Przed pierwszym strzałem zamek klinowy trzeba było otworzyć ręcznie. Po załadowaniu pocisku zamek zamykał się automatycznie. Po ręcznym napięciu iglicy działo stawało się gotowe do strzału. Po oddaniu strzału zamek samoczynnie otwierał się, wyrzucając łuskę, a iglica była ponownie napinana.
Działo składa się z lufy, zamka, celownika, kołyski, oporopowrotnika, mechanizmu podniesieniowego, górnego i dolnego łoża, tarczy ochronnej, podwozia oraz rozkładanych ogonów. Lufa armaty ZiS-3, jednolita, ma 32 prawoskrętne bruzdy o stałym skoku równym 25 kalibrom i jest wyposażona w dwukomorowy hamulec wylotowy o skuteczności wynoszącej 30%. Działo posiada półautomatyczny zamek o pionowym ruchu klina, hydrauliczny opornik oraz hydropneumatyczny powrotnik. Przyrządy celownicze umieszczone są z lewej strony zamka (patrząc w kierunku strzelania) i składają się z celownika oraz panoramy optycznej, co umożliwia prowadzenie ognia bezpośredniego i pośredniego. Kołyska jest typu korytkowego. Oporopowrotnik składa się z hydraulicznego opornika oraz hydropneumatycznego powrotnika. Mechanizm podniesienia zbudowany jest na bazie dwóch wycinków kół zębatych. Armata została również wyposażona w sprężynowe odciążacze, które wspomagają podnoszenie lufy. Koła były zaadaptowane z ciężarowego samochodu GAZ-AA, jednak wypełnione gąbczastą masą GK. Zawieszenie opierało się na sprężynach. Podwójne rurowe ogony zakończone były lemieszami i uchwytami do rozwierania. Tarcza pancerna o grubości 4–5 mm chroniła załogę przed ogniem broni strzeleckiej oraz odłamkami pocisków artyleryjskich. Armata ZiS-3 składa się z 719 części.
Można ją holować za pomocą zaprzęgu 6-konnego przez przodek. W przypadku trakcji motorowej przodków nie stosowano, a spięte ogony mocowano bezpośrednio do pojazdu. Podczas wojny były to zazwyczaj samochody ZiS-5, ZiS-6, Studebaker, Dodge WC-51, WC-52 lub GMC. Armaty ZiS-3 mogły być także transportowane na pływającym transporterze BTR-50P, a ogień można było prowadzić nawet podczas pokonywania przeszkód wodnych. Możliwe było także przewożenie ich na pływających przyczepach typu PKP.
Produkcja
Amunicja
W armatach ZiS-3 używano amunicji zespolonej z ładunkiem zmiennym, przeciwpancernej (w tym kumulacyjnej i podkalibrowej), odłamkowo-burzącej oraz szrapneli. Przewidywano również strzelanie amunicją zapalającą, dymną i chemiczną. Pociski odłamkowe skutecznie rażą obszar o wymiarach 15×30 m. Pociski zapalające rozrzucają palące się kostki w promieniu 3–4 m, osiągające temperaturę 2500 °C. Naboje zazwyczaj pakowane są po pięć sztuk w skrzynkach o wymiarach 790x500x170 mm, ważących około 50 kg, w zależności od typu amunicji.
Przypisy
Bibliografia
Stefan Pataj: Artyleria lądowa 1872-1970. Warszawa: Wydawnictwo MON, 1975. Brak numerów stron w książce.
Janusz Magnuski: Armata dywizyjna ZiS-3, TBiU 49. Warszawa: Wydawnictwo MON, 1977. Brak numerów stron w książce.
Andrzej Ciepliński, Ryszard Woźniak: Encyklopedia współczesnej broni palnej. Warszawa: Wydawnictwo WiS, 1994. ISBN 83-86028-01-7. Brak numerów stron w książce.
Ian V. Hogg: Allied Artillery of World War Two. Ramsbury, Marlborough: Crowood Press, 2001. ISBN 1-86126-165-9. Brak numerów stron w książce.
А. Иванов: Артиллерия СССР в перод второй мировой войны. Санкт-Петербург: Издательский Дом «Нева», 2003. ISBN 5-7654-2731-6. Brak numerów stron w książce.
Witold „Jowitek” Mikiciuk: 76 mm armata dywizyjna wz. 1942 (ZiS-3). [dostęp 2007-06-22]. (pol.).