75 mm armata wz. 1902/26

75 mm armata polowa wz. 1902/26

75 mm armata polowa wz. 1902/26, znana również jako prawosławna lub putiłówka, to armata polowa z okresu międzywojennego, która powstała w Polsce w wyniku modyfikacji rosyjskich armat wz. 1902. Głównym celem tych modyfikacji było dostosowanie kalibru armat do 75 mm, aby mogły one korzystać z tej samej amunicji co armaty wz. 1897. W latach 30. XX wieku armaty wz. 1902/26 stanowiły kluczowe uzbrojenie dywizjonów artylerii konnej Wojska Polskiego, a także były używane jako uzbrojenie pociągów pancernych oraz plutonów artylerii piechoty.

Historia konstrukcji

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku, w nowo formowanym Wojsku Polskim znajdowało się wiele różnych typów dział, zarówno z magazynów byłych zaborców, jak i zakupionych za granicą. Wśród nich były rosyjskie armaty polowe wz. 1902 kal. 76,2 mm, które zdobyto podczas wojny polsko-ukraińskiej oraz wojny polsko-bolszewickiej w latach 1919–1921. Według danych z 1 października 1920 roku w arsenale Wojska Polskiego znajdowało się 322 armaty wz. 1902, a w 1923 roku ich liczba wzrosła do 568.

Po zakończeniu walk o granice, na początku lat 20. XX wieku rozpoczęto proces unifikacji sprzętu Wojska Polskiego. Zdecydowano, że armaty wz. 1902 staną się podstawowym uzbrojeniem dywizjonów artylerii konnej. Ich nisko położony środek ciężkości zapewniał stabilność w trakcie szybkiej jazdy i nagłych skrętów. Armaty tego wzoru zostały również wprowadzone do uzbrojenia pociągów pancernych oraz artylerii przeciwlotniczej w latach 1924–1928. Problematyczny okazał się jednak kaliber działa (76,2 mm), co doprowadziło do decyzji o przekalibrowaniu armat, aby mogły korzystać z amunicji francuskich armat polowych wz. 1897 (75 mm).

Przekalibrowanie oraz modernizacja armat wz. 1902 miały miejsce w latach 1926–1930 w Zakładach Starachowickich. Proces ten przebiegał dwiema metodami: wymianą rury rdzeniowej lufy lub wprowadzeniem specjalnej koszulki do lufy. Armaty poddano również modernizacji, w tym wymianie zaczepów oraz drążka kierowniczego, wzmocnieniu piast kół, a także zastosowaniu nowego kształtu lemiesza oraz instalacji oświetleniowej do nocnych strzelań. Przekalibrowanie armat wymusiło także modernizację przodków i jaszczy, stosując rosyjskie jaszcze i przodki łódkowe w artylerii piechoty oraz włoskie jaszcze gniazdowe w artylerii konnej.

W wyniku tych prac powstało ponad 400 zmodernizowanych dział, które weszły na wyposażenie Wojska Polskiego jako 75 mm armata wz. 1902/26. W 1931 roku planowano przebudowę pozostałych armat wz. 1902 i nadanie im oznaczenia wz. 1902/31, jednak prace te zatrzymano na etapie dokumentacji fabrycznej. Na sierpień 1939 roku w Wojsku Polskim pozostało 89 niezmodyfikowanych armat wz. 1902.

Opis techniczny

Armata wz. 1902/26 to działo kal. 75 mm o długim odrzucie lufy, przeznaczone do prowadzenia ognia płaskotorowego. Jej maksymalna donośność wynosiła 10 700 m przy użyciu granatu stalowego wz. 1917 o masie 6,195 kg. Prędkość początkowa pocisków wynosiła około 600 m/s, a wysokość linii ognia wynosiła 928 mm. Masa działa odprzodkowanego wynosiła 1150 kg, a teoretyczna szybkostrzelność wynosiła 10 strzałów na minutę.

W armacie wz. 1902/26 zastosowano lufę o gwincie prawoskrętnym, składającą się z rury rdzeniowej, obsady oraz płaszcza. Część luf była wyposażona w koszulki. Armata miała zamek śrubowo-zawiasowy z mechanizmem odpalającym typu kurkowego oraz samoczynnym bezpiecznikiem. Oporopowrotnik był hydrauliczno-sprężynowy, a kołyska z lufą i oporopowrotnikiem była umieszczona w jednoogonowym łożu. Dla ochrony obsługi zastosowano stalową tarczę o grubości 7 mm, z górną częścią składaną podczas marszów. Z lewej strony tarczy umieszczono skrzynkę z bateriami i instalacją do strzelań nocnych. Przyrząd celowniczy składał się z celownika, przyrządu kątów podniesienia z poziomicą oraz kwadratu wz. 1880-1900.

Armata korzystała z amunicji zespolonej kal. 75 mm, w tym:

szrapnel wz. 1897 (francuskiego lub polskiego pochodzenia),
granat stalowy wz. 1910 (francuskiego pochodzenia),
granat stalowy wz. 1915 (francuskiego lub polskiego pochodzenia),
granat stalowy wz. 1917 (francuskiego lub polskiego pochodzenia),
granat stalowosurówkowy wz. 1918 (francuskiego lub polskiego pochodzenia),
granat półpancerny AL R/2 (francuskiego lub polskiego pochodzenia),
granat pancerny wz. 1910 (francuskiego pochodzenia),
pocisk dymny,
pocisk zapalający,
pocisk oświetlający,
pocisk smugowy wz. 1913.

Armaty wz. 1902/26 w Wojsku Polskim

W sierpniu 1939 roku Wojsko Polskie miało na stanie 425 armat wz. 1902/26. Głównymi użytkownikami tych dział były dywizjony artylerii konnej, a od 1928 roku także plutony artylerii piechoty, które miały za zadanie bezpośrednie wsparcie działań pułków piechoty. Dodatkowo część armat była używana jako uzbrojenie pociągów pancernych.

Armaty wz. 1902/26 w dywizjonach artylerii konnej

W okresie II Rzeczypospolitej artyleria konna była częścią oddziałów kawalerii, której głównym zadaniem było wsparcie ogniem kawalerii. W wrześniu 1939 roku dywizjony artylerii konnej liczyły od trzech do czterech baterii, co zależało od struktury brygady kawalerii, do której były podporządkowane. W skład dywizjonu wchodził także poczet dowódcy oraz kolumna amunicyjna.

Bateria w artylerii konnej składała się z dwóch plutonów, które z kolei dzieliły się na dwa działony. Dowódca baterii był zwykle oficerem w stopniu kapitana.

Działon artylerii konnej składał się z dwóch zaprzęgów (armaty i jaszcza). Obsługa armaty, składająca się z siedmiu żołnierzy, poruszała się na konno, za zaprzęgiem działa. Zaprzęg (zarówno armaty, jak i jaszcza) składał się z sześciu koni ustawionych w trzy pary. W artylerii konnej stosowano austriackie uprzęże chomątowe, a konie były zaprzęgnięte do przodka połączonego z działem lub jaszczem. W dywizjonach artylerii konnej używano dwóch rodzajów przodków: włoskich gniazdowych oraz rosyjskich łódkowych.

Amunicję do armat wz. 1902/26 przewożono w przodkach (rosyjskich łódkowych lub włoskich gniazdowych, dostosowanych do amunicji 75 mm) oraz jaszczach (typu rosyjskiego lub włoskiego, również zmodyfikowanych). Jaszcz rosyjski mieścił 36 naboi, a włoski 44 naboje.

W plutonach artylerii konnej jednostka ognia (JO) dla armaty wz. 1902/26 wynosiła 60 naboi oraz 68 zapalników, w tym: 42 naboje z granatem wz. 15 (ładunek normalny) oraz 18 szrapneli.

We wrześniu 1939 roku, zgodnie z planem mobilizacyjnym „W”, sformowano 38 baterii artylerii konnej, które wchodziły w skład jedenastu dywizjonów. Cztery dywizjony miały strukturę czterobateryjną (1, 9, 11, 13), a siedem – trzybateryjną (2, 3, 4, 5, 6, 7, 14). Jedna bateria artylerii konnej była samodzielnym pododdziałem (15). Na wyposażeniu wszystkich baterii znajdowały się 152 armaty wz. 1902/26 (bez uwzględniania ośrodków zapasowych).

W trakcie kampanii wrześniowej armaty wz. 1902/26 sprawdziły się w oddziałach konnej artylerii. Doświadczenia tej kampanii wykazały jednak, że wsparcie czterech armat na pułk było zbyt małą siłą ognia na potrzeby pola walki. Dodatkowo manewrowy charakter wojny sprawiał, że artylerzyści najczęściej prowadzili ogień na wyczucie, co wynikało z braku czasu na użycie przyrządów optycznych.

W starciach z niemieckimi czołgami armaty wz. 1902/26 okazały się bardzo skuteczne. Do celów przeciwpancernych najlepiej sprawdzały się granaty stalowe wz. 1915 lub wz. 1917. W przypadku tej amunicji często wystarczał sam wybuch w pobliżu pojazdu, aby go poważnie uszkodzić lub zniszczyć. Największą bitwą, w której użyto armat wz. 1902/26 jako broni przeciwpancernej, była bitwa pod Mokrą. 1 września, w rejonie tej wsi, stanęły naprzeciwko siebie Wołyńska Brygada Kawalerii (w składzie z 2 Dywizjonem Artylerii Konnej) oraz 4. Dywizja Pancerna. Podczas bitwy 2 Dywizjon Artylerii Konnej zniszczył kilkadziesiąt niemieckich pojazdów.

Armaty wz. 1902/26 w pułkach piechoty

W 1928 roku rozpoczęto organizację plutonów artylerii, mających na celu bezpośrednie wsparcie działań pułków piechoty. Każdy pułk piechoty miał mieć w swoim składzie pluton artylerii, składający się z dwóch działonów armat wz. 1902/26. Wszystkie 90 etatowych pułków piechoty zostało wyposażonych w armaty wz. 1902/26, z wyjątkiem 1 Morskiego Pułku Strzelców, który zamiast nich miał działa wz. 1897. Nie jest pewne, czy plutony artylerii były tworzone w pułkach rezerwowych, formowanych po wybuchu wojny.

Pluton artylerii piechoty składał się z dwóch działonów, dwóch patroli telefonicznych (pieszy i konny), sekcji zwiadowczej, biedki telefonicznej oraz wozu taborowego.

Każdy działon miał dwa zaprzęgi: jeden dla armaty, drugi dla jaszcza. Zaprzęgi w artylerii piechoty różniły się od tych w artylerii konnej, co wynikało z innego tempa przemieszczania się (szybkość marszu plutonu artylerii piechoty wynosiła 4-5 km/h). W artylerii piechoty zamiast chomąt stosowano uprzęże szorowe (austriackie wz. 1899 lub polskie wz. 1936). Obsługa działa w artylerii piechoty składała się z sześciu osób (brak etatu kierowniczego), które poruszały się na przodkach działa i jaszcza (po trzy osoby).

W plutonach artylerii piechoty jednostka ognia (JO) dla armaty wz. 1902/26 wynosiła 30 naboi oraz 34 zapalniki, w tym 14 naboi z granatem wz. 15 (ładunek normalny), 9 z granatem wz. 15 (ładunek zmniejszony), 3 naboje z granatem wz. 17, trzy szrapnele oraz jeden nabój z pociskiem wskaźnikowym.

Amunicję w artylerii piechoty przewożono w łódkowych przodkach oraz jaszczach rosyjskich wz. 1900, które były dostosowane do amunicji kal. 75 mm. Przerobiony przodek mieścił 12 gniazd na łódki z pociskami, co dawało 36 naboi, natomiast przebudowany jaszcz mieścił 48 naboi. W sumie działon transportował 120 naboi, co stanowiło cztery JO.

We wrześniu 1939 roku działa plutonów artylerii piechoty były wykorzystywane tylko w sytuacjach, gdy własne środki piechoty były niewystarczające. To wynikało z ograniczonej ilości amunicji w plutonach. Doświadczenia kampanii wrześniowej zmieniły postrzeganie armat wz. 1902/26 przez żołnierzy piechoty. Przed wojną uważano je za ciężkie i mało manewrowe, natomiast po kampanii wrześniowej chwalono je za prostotę konstrukcji oraz niezawodność działania.

Armaty wz. 1902/26 jako uzbrojenie pociągów pancernych

Armaty wz. 1902/26 były również używane w pociągach pancernych:

Pociąg Pancerny nr 11 – 2 sztuki,
Pociąg Pancerny nr 12 – 2 sztuki,
Pociąg Pancerny nr 13 – 4 sztuki,
Pociąg Pancerny nr 14 – 2 sztuki,
Pociąg Pancerny nr 15 – 2 sztuki,
Pociąg Pancerny nr 51 – 4 sztuki,
Pociąg Pancerny nr 52 – 2 sztuki,
Pociąg Pancerny nr 53 – 2 sztuki,
Pociąg Pancerny nr 54 – 3 sztuki,
Pociąg Pancerny nr 55 – 2 sztuki.

Ponadto kilka dalszych dział wz. 1902/26 znajdowało się na uzbrojeniu wagonów rezerwowych. W pociągach pancernych armaty były montowane w wieżach wagonów artyleryjskich na skróconych oryginalnych łożach lub na podstawach okrętowych.

Armaty wz. 1902/26 w rękach niemieckich

W wyniku kampanii wrześniowej Wehrmacht zdobył pewną liczbę polskich armat wz. 1902/26 kal. 75 mm. Część z nich została włączona do uzbrojenia armii niemieckiej pod oznaczeniem 7,5 cm FK 02/26 (p), a następnie użyta w pociągach pancernych.

Zachowane egzemplarze

W 2013 roku w Polsce nie znajdowała się ani jedna armata wz. 1902/26, jednak Stowarzyszenie Grupa Rekonstrukcji Historycznej 7 D.A.K. z Poznania rozpoczęło prace nad odtworzeniem działonu artylerii konnej. W ramach tego projektu zbudowano kopię armaty wz. 1902/26 od podstaw.

Przypisy

Bibliografia

Andrzej Ciepliński, Ryszard Woźniak: Encyklopedia współczesnej broni palnej (od połowy XIX wieku). Warszawa: Wydawnictwo WiS, 1994. ISBN 83-86028-01-7. (pol.).

Andrzej Kostrzewski: 9 Dywizjon Artylerii Konnej. Pruszków: Oficyna wydawnicza „Ajaks”, 1996, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. ISBN 83-85621-98-9. (pol.).

Andrzej Konstankiewicz: Broń strzelecka i sprzęt artyleryjski formacji polskich i Wojska Polskiego w latach 1914-1939. Lublin: Wydawnictwo UMCS, 2003. ISBN 83-227-1944-2. (pol.).

Paweł Rozdżestwieński. Armata wz. 1902/26 w pułkach piechoty II Rzeczypospolitej. „Militaria XX wieku”. 1/2012, 2012. Lublin: Oficyna wydawnicza KAGERO. ISSN 1732-4491. (pol.).

Paweł Janicki, Piotr Dobrowolski: Armata polowa 75 mm wz. 02/26. T. 11. Edipresse Polska S.A., 2013, seria: Wielki Leksykon Uzbrojenia. Wrzesień 1939. ISBN 978-83-7769-559-3. (pol.).