73 Pułk Piechoty (II RP)

73 Pułk Piechoty (73 pp)

73 Pułk Piechoty (73 pp) to jednostka piechoty Wojsk Wielkopolskich oraz Wojska Polskiego w okresie II Rzeczypospolitej.

Oddział został utworzony 2 października 1919 roku jako 1 pułk rezerwowy Wojsk Wielkopolskich z kompanii strzeleckich, które powstały samorzutnie: bukowskiej, szamotulskiej, wolsztyńskiej oraz kościańskiej. Pułk brał udział w powstaniu wielkopolskim, a 26 stycznia 1920 roku został przekształcony w 155 pułk piechoty wielkopolskiej. Uczestniczył w wojnie z bolszewikami, staczając walki nad rzekami Autą i Dzisną oraz pod Grodnem, gdzie 23 lipca 1920 roku stoczył najcięższą bitwę pod Indurą.

W marcu 1921 roku, po reorganizacji Wojska Polskiego, 155 pułk piechoty został przemianowany na 73 pułk piechoty, a 20 czerwca 1922 roku jednostka została przeniesiona na Górny Śląsk.

W czasach pokoju stacjonował w Katowicach, a podczas kampanii wrześniowej walczył w składzie 23 Dywizji Piechoty.

Formowanie pułku i działania w Wielkopolsce

26 grudnia 1918 roku do Poznania przybył Ignacy Jan Paderewski. Następnego dnia Polacy rozbroili Niemców i przejęli kontrolę nad miastem. Po wieści o „poznańskim powstaniu” na prowincji zaczęły się formować polskie oddziały powstańcze. Z inicjatywy ppor. Kazimierza Zenktelera powstała „kompania bukowska”, która brała udział w walkach pod Zbąszyniem, Kargową, Kopanicą, Wielkim i Małym Grójcem oraz Wolsztynem. Wspólnie z kompaniami „szamotulską”, „wolsztyńską” i „kościańską” tworzyły zachodni front wielkopolski. W lutym 1919 roku podpisano zawieszenie broni z Niemcami.

W lipcu utworzono 1 batalion garnizonowy Okręgu Wojskowego nr II, który składał się z kompanie garnizonowe z powiatów: grodziskiego, kościańskiego, międzyrzeckiego i śmigielskiego.

1 sierpnia 1 batalion garnizonowy zajął pozycje obronne od Zbąszynia po Kopanicę. Kilka dni później sformowano 2 batalion, który w wrześniu przedłużył odcinek obrony Wojsk Wielkopolskich do Kaszczoru.

We wrześniu, na bazie kompanii garnizonowych z powiatów obornickiego, leszczyńskiego, międzychodzkiego i skwierzyńskiego, zorganizowano 3 batalion.

Na mocy rozkazu dziennego nr 23 Dowództwa Głównego Wojska Polskiego z 2 października 1919 roku powołano 1 pułk rezerwowy, na którego dowódcę wyznaczono kpt. Kazimierza Zenktelera, a do jego składu weszły wspomniane wcześniej trzy bataliony.

13 listopada sformowano IV batalion, który na koniec miesiąca obsadził odcinek między Kwilczem a Włoszakowicami. Dowództwo pułku, pluton łączności, pluton pionierów oraz pułkowa kompania karabinów maszynowych stacjonowały w Grodzisku.

W styczniu 1920 roku pułk brał udział w rewindykacji Zbąszynia, Międzychodu i Leszna.

Na podstawie rozkazu nr 3 Dowództwa Frontu Wielkopolskiego z 26 stycznia, 1 pułk rezerwowy został przemianowany na 155 pułk piechoty wielkopolskiej.

Pułk w walce o granicę wschodnią

Działania na froncie litewsko-białoruskim

W kwietniu 1920 roku pułk przeszedł do obozu ćwiczebnego w Biedrusku i wszedł w skład VII Brygady Rezerwowej.

W tym czasie ofensywa sowieckiej 15 Armii Korka na północnym odcinku frontu zmusiła polskie oddziały do wycofania się. W tej sytuacji zorganizowano Armię Rezerwową pod dowództwem gen. Kazimierza Sosnkowskiego, do której weszła VII Brygada Rezerwowa.

19 maja 155 pułk piechoty wielkopolskiej załadowano na eszelony i wysłano na front wojny polsko-bolszewickiej. 21 maja dotarł do Święcian, a 29 maja dwoma batalionami obsadził linię dawnych okopów niemieckich.

31 maja III batalion rozpoczął marsz w kierunku Barwaniszek, gdzie po krótkiej walce zajął tę miejscowość. Atakując dalej, w godzinach popołudniowych zajął Rokity i Moskaliszki, organizując obronę na linii rzeki Miadziołki.

W tym czasie II batalion toczył ciężkie boje na północ od Rybczan i Rusałków, a wprowadzenie do walki I batalionu nie przyniosło oczekiwanych rezultatów.

Dopiero wspólne uderzenie o świcie 1 czerwca zakończyło się sukcesem, okupionym jednak dużymi stratami.

2 czerwca II i IV batalion weszły w skład grupy płk. Stanisława Małachowskiego, rozpoczynając pościg za cofającym się wrogiem, osiągając Łużki 8 czerwca.

II batalion zorganizował obronę na linii Krzywki – Kozaczki – Zalesinki, a IV batalion pozostał w Dubówce, w odwodzie.

8 czerwca nieprzyjaciel kontratakował, wypruwając z dotychczasowych pozycji 5. i 6 kompanię, co zagrażało także sztabowi pułku stacjonującemu w Dubówce.

Sytuację uratował dowódca 4 kompanii karabinów maszynowych ppor. Stefan Balcer, którego kompania skutecznym ogniem powstrzymała Sowiecką ofensywę, zmuszając ich do odwrotu.

Wykorzystując powodzenie 4 kompanii ckm, IV batalion z wsparciem 5. i 6 kompanią odzyskał wcześniejsze pozycje w rejonie Krzywki i Kozaczki.

Kilka dni później cała Armia Rezerwowa zrealizowała swoje zadanie, docierając do Auty.

15 czerwca pułk (bez batalionu) wszedł w podporządkowanie dowódcy 10 Dywizji Piechoty z 1 Armii, a jego I batalion zasilił 30 pułk strzelców kaniowskich.

Poddanie pułku nad Autą trwało do 25 czerwca, po czym podporządkowano go dowódcy 8 Dywizji Piechoty.

W tym czasie I batalion walczył w rejonie Szadziewszczyzna – Okuniowo, a następnie nacierał w kierunku Aleksandrowa.

Pułk w działaniach opóźniających

4 lipca wojska Frontu Zachodniego Michaiła Tuchaczewskiego przeszły do ofensywy, łamiąc obronę polskiej 1 Armii i rozpoczynając pościg.

O godzinie 10.00, po przygotowaniu artyleryjskim, sowiecka 18 Dywizja Strzelców uderzyła na ugrupowanie obronne 155 pułku piechoty w Szadziewszczyźnie. Pułk wytrwał na pozycjach do wieczora, a następnie, na rozkaz dowódcy XX Brygady Piechoty, opuścił ten rejon, kierując się w okolice Krasnej Góry, gdzie dołączył do niego II batalion. Straty pułku były znaczne.

Następnego dnia pułk wycofał się do Szarkowszczyzny, gdzie następowała koncentracja 10 Dywizji Piechoty.

7 lipca zajmował pozycje pomiędzy jeziorami Miadzioł i Narocz, broniąc się przed Sowietami. W następnych dniach kontynuował odwrót w kierunku Grodna.

Jednak 3 Korpus Kawalerii Gaja wyprzedził polskie oddziały i 19 lipca zajął Grodno.

W tej sytuacji gen. Lucjan Żeligowski postanowił odbić miasto.

Tego dnia o godzinie 7.00 polskie pododdziały rozpoczęły marsz na Grodno, maszerując wzdłuż prawego brzegu Niemna. Pod Obuchowiczami doszło do pierwszego starcia, w trakcie którego został rozbity sowiecki 57 pułk kawalerii, a oddziały 10 Dywizji Kawalerii opuściły miasto. Wieczorem bataliony I i II 155 pułku znajdowały się zaledwie 3 kilometry od rogatek miasta.

Jednakże rozkaz dowódcy XIX Brygady wstrzymał natarcie.

W tym czasie na prawe skrzydło 8 Dywizji Piechoty uderzyła sowiecka 4 Armia, zmuszając 21 pułk piechoty do odwrotu, co odsłoniło prawe skrzydło 155 pp. Gdyby nie rozkaz zatrzymania natarcia, 155 pułk piechoty wielkopolskiej prawdopodobnie zdobyłby miasto, które było słabo bronione przez spieszonych kawalerzystów.

W nocy pułk opuścił swoje pozycje, a nad ranem osiągnął Komarów. Od 21 lipca odpierał próby sforsowania przez bolszewików Niemna.

Bój pod Indurą

23 lipca pułk zatrzymał się na odpoczynek pod Indurą, gdzie dowódca planował uzupełnić amunicję i ściągnąć III batalion do swoich szeregów.

We wczesnych godzinach popołudniowych, na południe od miejsca postoju pułku, wycofywały się pod naporem bolszewików oddziały 11 Dywizji Piechoty, co odsłoniło skrzydło 8 Dywizji Piechoty. Dowódca pułku postanowił rozwinięcie swoich batalionów do działań. Napór nieprzyjaciela został chwilowo powstrzymany, jednak kolejne ataki bolszewików przyniosły im sukces, a 155 pułk nie miał wystarczającej ilości amunicji, by je powstrzymać. Polskie bataliony przeszły do ataku „na bagnety”. Czterokrotnie powtarzane ataki przyniosły chwilowy sukces, ale straty były wysokie. Również nieprzyjaciel poniósł znaczne straty. Nie ścigani przez nikogo, polscy piechurzy powoli wycofali się spod Indury.

Udział pułku w Bitwie Warszawskiej

Na początku sierpnia pułk przeszedł reorganizację, przyjmując strukturę trzybatalionową i ponownie włączając się w skład VII Brygady Rezerwowej.

13 sierpnia organizował obronę na linii Wola Kiełpińska – ujście Rządzy do Narwi.

Po południu sowieckie 21. i 27 Dywizja Strzelców zdobyły Radzymin, zagrażając Warszawie. Przez następny dzień pułk toczył ciężkie walki o Zegrze, Dembe i Orzechowo.

16 sierpnia rozpoczęła się polska kontrofensywa znad Wieprza.

W nocy z 17 na 18 sierpnia 155 pułk piechoty wielkopolskiej rozpoczął atak, wypierając Sowietów z ich pozycji obronnych i kontynuując natarcie w kierunku Serocka. W godzinach porannych III batalion zdobył miasto. I i II batalion zajęły pozycje na linii Pokrzywnica – Obrąb – Dzbanice. 18 sierpnia II batalion forsował Narew pod Wierzbnicą. Współpracując z 159 pułkiem piechoty, odrzucił nieprzyjaciela od rzeki i dotarł na linię Gąsiorowo – Łacha.

20 sierpnia cały 155 pułk piechoty wielkopolskiej rozpoczął pościg za wrogiem w kierunku granicy z Prusami.

25 sierpnia pułk zakończył działania i został skierowany do Komorowa na koncentrację oddziałów VII Brygady Rezerwowej.

Mapy walk pułku

Kawalerowie Virtuti Militari

Pułk w okresie pokoju

73 pułk piechoty stacjonował na terenie Okręgu Korpusu Nr V w garnizonie Katowice (II batalion w Oświęcimiu, batalion zapasowy w Szczakowej).

Jednostka zajmowała budynki przy ulicy Koszarowej, niedaleko centrum Katowic. Swoje święto pułkowe obchodziła corocznie 23 lipca, w rocznicę bitwy pod Indurą z okresu wojny polsko-bolszewickiej. W tych dniach odbywały się tradycyjne defilady ulicami Katowic oraz uroczystości na dziedzińcu koszarowym, połączone z wręczaniem odznak pułkowych i innych odznaczeń wojskowych.

W 1929 roku ukazał się „Zarys historii wojennej” pułku, autorstwa kapitana Tadeusza Zygmunta Józefa Przyjemskiego (1896–1944), powstańca wielkopolskiego i śląskiego, kawalera Krzyża Walecznych.

Na mocy rozkazu wykonawczego Ministerstwa Spraw Wojskowych do Departamentu Piechoty, wprowadzono organizację piechoty na stopie pokojowej PS 10-50 z 1930 roku, w Wojsku Polskim pojawiły się trzy typy pułków piechoty. 73 pułk piechoty został zakwalifikowany do typu III pułków piechoty o stanach zbliżonych do wojennych. Na czas wojny przewidywano go do działań osłonowych. Co roku jednostka przyjmowała około 1010 rekrutów, a jej skład stanowiło 68 oficerów oraz 2200 podoficerów i żołnierzy.

W latach 1931–1932 na terenie koszar powstał okazały czteropiętrowy budynek, który pozostawał główną siedzibą I i III batalionu aż do wybuchu wojny. II batalion 73 pp zajmował budynki po byłym austriackim pułku artylerii na obrzeżach Oświęcimia. W czasie okupacji teren byłych koszar II batalionu został przeznaczony przez Niemców pod rozbudowę obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau.

W dniach 21 września – 2 października 1938 roku, wchodząc w skład 23 Dywizji Piechoty, pułk uczestniczył w aneksji czeskiego Zaolzia.

1 stycznia 1939 roku, dotychczasowa kadra baonu zapasowego 73 pp została przekształcona w Kadrę Zapasową Piechoty Oświęcim I, podlegającą nadal dowódcy 73 pp. Zadania mobilizacyjne, z niewielkimi wyjątkami, pozostawały bez zmian.

Od wiosny 1939 roku w pułku prowadzono przygotowania do działań wojennych.

73 pp w kampanii wrześniowej

Mobilizacja

24 sierpnia, w godzinach porannych, 73 pułk piechoty rozpoczął mobilizację alarmową:

• W grupie zielonej zmobilizował:
  • W Kochłowicach w czasie Z+18:
    • dowództwo batalionu karabinów maszynowych specjalnych nr II,
    • 4 kompanię karabinów maszynowych specjalnych typ B,
    • 6 kompanię karabinów maszynowych specjalnych typ C,
    • 11 kompanię strzelecką,
    • 12 kompanię strzelecką.
  • W Nowym Bytomiu w czasie Z+18:
    • 5 kompanię karabinów maszynowych specjalnych typ A,
    • 10 kompanię strzelecką.
  • W Katowicach w czasie Z+30:
    • kompanię karabinów maszynowych przeciwlotniczych typ B nr 510,
    • kompanię karabinów maszynowych przeciwlotniczych typ B nr 511.
• W grupie niebieskiej w Katowicach zmobilizował:
  • 73 pułk piechoty bez II batalionu, w organizacji i na etatach wojennych, w czasie od A+18 do A+24,
  • dowództwo 201 pułku piechoty, w czasie A+24.
• W Oświęcimiu w grupie niebieskiej:
  • II batalion 73 pułku piechoty, w czasie A+24.
• W grupie brązowej w Katowicach w czasie G6+18:
  • pluton artylerii pozycyjnej typ II nr 57,
  • pluton artylerii pozycyjnej typ B nr 58.

Początek mobilizacji miał miejsce 24 sierpnia o godzinie 5.00. Batalion km spec nr II mobilizowany był w swoich koszarach oraz obiektach fortecznych. 73 pp zakończył mobilizację całkowicie 27 sierpnia w godzinach popołudniowych. Stawiennictwo rezerwistów było dobre, jednak większość samochodów przeznaczonych do mobilizacji nie przybyła, ponieważ ich właściciele narodowości niemieckiej sabotowali zarządzenia władz polskich. Zmobilizowane oddziały i pododdziały rozlokowano: I batalion początkowo w miejscowości Kostuchna, II batalion w szkole w Katowicach-Ligocie, III batalion w Katowicach w szkole im. M. Konopnickiej, a dowództwo pułku, kompanie i plutony pułkowe w szkole w Piotrowicach. Pułk stanowił odwód Grupy Operacyjnej „Śląsk”.

Działania bojowe

W czasie kampanii wrześniowej pułk wchodził w skład 23 Dywizji Piechoty, działającej w ramach Armii „Kraków”. Dowodził nim ppłk Piotr Sosialuk.

Bój na Górnym Śląsku

Po wybuchu wojny 1 września 73 pp przegrupowano: I batalion do Żwakowa, II batalion do Mikołowa, III batalion do Tych-Żwakowa, a pluton artylerii piechoty w pobliżu szosy Tychy-Oświęcim na wysokości Kopanin. W nocy z 1 na 2 września do Lasu Wyry wprowadzono batalion III/73 pp, podporządkowując go dowódcy 55 Dywizji Piechoty rez. płk. Stanisławowi Kalabińskiemu. Równocześnie dowództwo 73 pp i pododdziały pułkowe dołączyły do I batalionu w rejonie Tychy-Żwaków. III/73 pp zajął obronę pomiędzy Gostynią, zachodnim skrajem lasu wyrskiego i jez. Wicie, z 7 i 8 kompanią strzelecką w I rzucie oraz 3 kompanią ckm i 9 kompanią strzelecką w odwodzie. O godz. 5.00 2 września, przy silnym wsparciu artylerii, niemieckie oddziały 49 pp i 83 pp uderzyły na stanowiska III/73 pp oraz 2 kompanii ckm mjr. Stanisława Amona z 1 batalionu km „Mikołów”. Natarcia niemieckie były odpierane, a kontratak 7 kompani strzeleckiej zdobył stanowiska wyjściowe niemieckich batalionów. 7 kompania poniosła straty w wysokości 50% stanu osobowego. W walce wzięły udział wszystkie jednostki III/73 pp, a około południa na odcinku 8 kompanii do walki włączył się 54 pociąg pancerny „Groźny”. Po południu do walki w lesie wyrskim na odcinku od jez. Wicie do toru kolejowego Tychy-Kobiór, wprowadzono I batalion 73 pp. Kontratak 1 i 2 kompanii strzeleckich ze wsparciem 54 pociągu pancernego wyparł oddziały niemieckiego 83 pp z lasu wyrskiego. I/73 pp bronił wzg. 279,5 i miejscowość Żwaków. Wprowadzony do walki na prawym skrzydle 75 pułk piechoty dwoma batalionami II i III, wsparty dywizjonem III/23 pułku artylerii lekkiej oraz 54 pociągiem pancernym, zmusił oddziały niemieckiej 28 Dywizji Piechoty do odwrotu.

II/73 pp, w związku z wyparciem części batalionu III/201 pułku piechoty z Wyr, na rozkaz płk. Stanisława Kalabińskiego przegrupował się na szosę Mikołów-Wyry. II batalion rozwinął się w obronie, a 5 kompanią w Groniu, a pozostałe kompanie na przedmieściu Mikołowa. Po godz. 16.00 batalion przystąpił do natarcia z 4 i 5 kompaniami oraz plutonami ckm w I rzucie, a 6 kompanią w II rzucie. Na lewym skrzydle batalionu nacierała 52 samodzielna kompania czołgów rozpoznawczych oraz kompania kolarzy, na lewym doraźnie zebrane i dowodzone przez oficera operacyjnego 55 DP rez. kpt. dypl. Stanisława Czuprynę oddziały Straży Granicznej, powstańców śląskich i junaków PW. W rejonie wzgórza na wysokości folwarku Regielowiec, batalion znalazł się pod celnym ostrzałem niemieckiej artylerii, w trakcie zbliżania się nacierającego batalionu do Wyr, od odłamku artyleryjskiego poległ dowódca ppłk Władysław Kiełbasa. II/73 pp i towarzyszące w natarciu pododdziały wdarły się do Wyr, wielokrotnie w walce na bagnety i wręcz odbiły wieś. Z uwagi na ciemności wstrzymano pościg, a wieś została ostrzelana przez niemiecką artylerię. Poniesiono duże straty osobowe: poległo 88, rannych zostało ponad 100 żołnierzy. Dowództwo nad II batalionem przejął por. Witold Gawdzik. W nocy z 2 na 3 września batalion II/73 pp rozkazem dowództwa 55 DP rez. pomaszerował poprzez Piotrowice, Szopienice na Klimontów, gdzie dotarł 3 września wieczorem, a 4 września poprzez Szczakową, wieczorem dotarł do Tenczynka. 73 pp bez II/73 pp nocą 2/3 września wycofał się przez Murcki, na Brzezinkę i Mysłowice. Kolejnej nocy na Krzeszowice, Alwernię. Wieczorem zajął obronę w okolicach Libiąża, w trakcie marszu prowadzono potyczki z niemieckimi grupami dywersyjnymi. Dowódcą batalionu II/73 pp mianowano kpt. Aleksandra Kajetanowicza, a 3 kompanii strzeleckiej por. Karola Rudzińskiego. Na tym terenie nastąpiła koncentracja macierzystej 23 DP.

Walki i działania odwrotowe

Obrona pułku na odcinku Alwernia-Regulice prowadzona była przez wzmocnioną 3 kompanią strzelecką, wspartą baterią 4/23 pal. Około godz. 15.00 nastąpiło natarcie niemieckiej kompanii piechoty wspieranej przez czołgi. Skuteczny ostrzał artylerii oraz ogień piechoty odrzucił niemieckie natarcie i zniszczył 4 niemieckie czołgi. Przebywający w obronie 73 pp zostali oskrzydleni od strony Alwerni, a wsparcie i pomoc udzieliła 6 samodzielna kompania km/11 pp „Niezdara” (batalion forteczny) mjr. Józefa Ćwiąkalskiego. W nocy z 4 na 5 września pułk wycofał się do Krakowa, zajmując I batalionem Lasek Bielański, a II i III batalionami Przegorzały. 6 września nad ranem, pod osłoną 1 batalionu km „Mikołów”, poprzez Kraków, Czyżyny, Pleszów, Branice, zajął rejon Igołomia dowództwo pułku, pododdziały pułkowe i I batalionem. Rejon Pobiednik Wielkich i Stawów Błotnych zajął III batalion. Kościelniki zajął II batalion. Do wsparcia 73 pp został przydzielony dywizjon II/23 pal. Kolejny marsz pułk wykonał 7 września, wzdłuż północnego brzegu Wisły, obsadzając rubież obrony popołudniem tego dnia. Dowództwo pułku z pododdziałami pułkowymi oraz II batalionem zajął rejon Koszyc, I batalion w Sędziszowicach, a w Piotrowicach III batalion.

Dalszym forsownym marszem 8 września pułk przeszedł przez Nowy Korczyn, Grotniki Małe, a po krótkim odpoczynku, nocą 8/9 września maszerując do Pacanowa, osiągnął go o świcie. Pacanów obsadził batalion I/73 pp, a I batalion marszowy 73 kpt. Mieczysława Malaka oraz dowództwa 73 pp, 23 DP, rejon Sroczkowa obsadziły II i III bataliony pułku oraz artyleria. Na Sroczków od strony Oleśnicy, w momencie obsadzania wsi przez bataliony II/73 pp i III/73 pp, zaatakowała niemiecka piechota zmotoryzowana ze wsparciem artylerii. Towarzyszące jej czołgi ominęły obronę II i III batalionów i udały się w kierunku Pacanowa. Oba bataliony na Sroczkowie rozwinęły się do walki i odparły niemieckie uderzenie. Pacanów i sąsiednie wsie zostały równocześnie zaatakowane przez niemieckie lotnictwo. Natarcie na Pacanów wywołało początkowo zamieszanie, lecz po jego opanowaniu bataliony 73 pp, plutony i kompanie pułkowe, a także 52 skczr., 23 bateria plot., kompania sztabowa i kompania łączności, zdołały powstrzymać natarcie niemieckie. Niszczyąc przy tym 6 niemieckich czołgów. Obrona 73 pp oraz pododdziałów dywizyjnych w Sroczkowie i Pacanowie, odparła 2 bataliony niemieckiej piechoty zmotoryzowanej, batalion czołgów oraz dywizjon artylerii zmotoryzowanej. W godzinach popołudniowych obronę pułku wsparł III/23 pal, który ogniem swoich haubic ostrzeliwał cele na przedpolu obrony pułku. W tej bitwie poległo 12 żołnierzy pułku, a 20 zostało rannych.

Około godz. 21.00, 73 pp rozpoczął marsz spod Pacanowa przez Sroczków, Beszowa, Połaniec, docierając rano 10 września do rzeki Czarna. Pułk zajął obronę w rejonie Tursko Małe. Następnie miał osłonić odmarsz 23 DP na przeprawę przez Wisłę w Baranowie. Po zmianie rozkazów, 11 września miał zająć obronę na rubieży Świniary-Łoniów. III/73 pp las od strony szosy Zawidza-Łoniów oraz wieś Łoniów. II/73 pp częścią sił zabezpieczał Jasienicę, część batalionu w odwodzie. Bateria 5/23 pal wraz z kompanią ppanc. 73 pp, jako obrona przeciwpancerna w szeregach piechoty. III/23 pal jako artyleria bezpośredniego wsparcia. I/73 pp stanowił odwód 23 DP. Obronę przedmościa pod Osiekiem i Baranowem, głównie prowadziła 55 DP rez. wraz z Grupą Forteczną Obszaru Warownego. Na odcinek broniony przez 6 kompanię strzelecką 73 pułku w Świniarach uderzyła niemiecka piechota. 6 kompania utrzymała swoją pozycję za cenę 12 poległych, w tym dowódcy por. Tadeusza Kozłowskiego oraz 19 rannych. Po zapadnięciu zmroku 73 pp przeprawił się przez Wisłę, po moście pod Osiekiem i pomaszerował do miejscowości Cygany. W nocy 12/13 września pułk podjął marsz ku przeprawom na rzece San, poprzez Krawce i Stalową Wolę. Marsz zakończono w południe 13 września. Z uwagi na sforsowanie Sanu przez oddziały niemieckiej 8 DP w rejonie Ulowa i Zarzecza, ze składu 23 DP zostały wyznaczone bataliony: III/73 pp oraz I/11 pułku piechoty ze wsparciem III/23 pal. Batalion III/73 pp wyparł piechotę niemiecką za San pod Zarzeczem.

Boje na terenie Lubelszczyzny

W nocy z 14 na 15 września, 73 pp maszerował za 75 pp w kolumnie północnej dywizji, jako jej straż tylna, po trasie Majdan Golczański, Huta Krzeszowska, Ciosmy. W rejonie Huty Krzeszowskiej, batalion II/73 przeprowadził na rozkaz dowódcy 23 DP płk. dypl. Władysława Powierzy, rozpoznanie źródeł napadu ogniowego na kolumnę dywizji, w trakcie rozpoznania 15 września, stoczył dwie walki o wsie; Momoty Dolne i Maziarnia. Następnego dnia w południe dotarł do Biłgoraja. Następnie II/73 pp, wraz z III/11 pp, uderzył na południową część miasta, obsadzoną przez oddział niemiecki. Po początkowym sukcesie natarcie utknęło, a dopiero przy znacznym wsparciu artylerii udało się osiągnąć sukces, zmuszając oddział niemiecki do wycofania się. Równolegle 73 pułk piechoty natknął się w Banachach na obsadę niemiecką, a natychmiastowe natarcie na wieś wyparło oddział niemiecki do pobliskiego lasu. I batalion skierowano do wsi Wola na przedmieściu Biłgoraja. Banachy zostały ostrzelane przez niemiecką artylerię, a dowództwo pułku, pododdziały pułkowe oraz III batalion podjęły marsz w kierunku Biłgoraja. W trakcie marszu natknięto się na obronę niemiecką, na którą wykonał natarcie III/73 pp, w trakcie walki poległ mjr Władysław Nowożeniuk. Dowództwo batalionu objął kpt. Franciszek Wiatr. Tego dnia poległo ponad 70 żołnierzy pułku, a do 200 było rannych. Po ominięciu dalszych pozycji niemieckich pod Solą (województwo lubelskie) o godz. 10.00 16 września pułk wkroczył w całości do Biłgoraja. Stąd, wraz z baterią 3/23 pal, został skierowany do wsi Wola Duża, jako odwód 23 DP. W południe 17 września 73 pp dotarł do Zwierzyńca. Stąd, o świcie 18 września, pułk wymaszerował. W Zwierzyńcu do godz. 8.00 pozostał II/73 pp, oczekując bezskutecznie na zluzowanie przez oddziały Grupy „Sandomierz”. 73 pp maszerował trasą w kierunku Krasnobrodu i w rejonie Podklasztor, Zielone do pułku dołączył II batalion, który w rejonie Obroczy był ostrzeliwany przez niemiecką artylerię i broń maszynową.

Bitwa pod Tomaszowem Lubelskim

Bitwę o Tomaszów Lubelski poprzedziło wstępne natarcie 73 pp na Szarowolę. O godz. 12.00 19 września 73 pułk piechoty, przy wsparciu dywizjonu III/23 pal, prowadził natarcie na Szarowolę, wzg. 318 oraz las Dąbrowa na północny wschód od Tomaszowa Lubelskiego. Do wieczora 19 września 73 pp osiągnął wszystkie cele natarcia, uzyskując podstawę wyjściową do dalszego natarcia na miasto. Po uporządkowaniu szyków, wydaniu gorącego posiłku i chwilowym odpoczynku, podjęto dalsze działania. O północy rozwinięty pułk doszedł do szosy Zamość-Tomaszów Lub. mając na lewym skrzydle Batalion I, w centrum II batalion i na prawym skrzydle III batalion. W lesie na rozwidleniu dróg, 5 km od Tomaszowa zajął pozycje I batalion marszowy. Artyleria nie dotarła na czas, aby wesprzeć natarcie pułku. Około godz. 2.00 20 września czołowe kompanie pułku zostały oświetlone reflektorami i ostrzelane przez niemiecką artylerię oraz broń maszynową. Podpalone w wyniku ostrzału zabudowania dodatkowo oświetliły teren natarcia 73 pp. Natarcie 11 pp i 73 pułku zostało zatrzymane, I batalion, który dotarł najbliżej miasta, bez wsparcia artylerii, poniósł największe straty osobowe, w tym poległ jego dowódca mjr Stanisław Woźniakowski.

W związku z sukcesem 75 pp, który zbliżył się do przedmiotu natarcia, o godz. 8.00 73 pp siłami II i III batalionu uderzył w kierunku Tomaszowa Lub., wspierany przez baterię 9/23 pal. Natarcie pułku początkowo posuwało się powoli ku miastu, lecz pomiędzy godz. 9.30-10.00 w ugrupowanie II batalionu, batalionu marszowego i 7 kompanii wdarły się niemieckie czołgi. Do późnych godzin popołudniowych oba bataliony oraz 7 kompania walczyły w lesie. III batalion bez 7 kompanii prowadził natarcie na Tomaszów przez otwarty teren, gdy na jego tyłach pojawiły się niemieckie oddziały z bronią maszynową, a od Tomaszowa atakowały czołgi niemieckie, batalion wpadł w pułapkę i został wzięty do niewoli. W obliczu rozbicia części batalionów i krwawej walki pozostałych, na rozkaz gen. dyw. Tadeusza Piskora, dowódcy połączonych Armii „Lublin” i Armii „Kraków”, zdecydowano się złożyć broń. Część grup żołnierzy próbowała wydostać się z okrążenia, jednak w następnych dniach zostali wzięci do niewoli. Straty 73 pp w dniach 19–20 września wyniosły około 300 poległych i rannych żołnierzy pułku.

W trakcie walk polegli wszyscy trzej dowódcy batalionów – mjr Woźniakowski, ppłk Kiełbasa i mjr Nowożeniuk. Dowódca pułku, ppłk Piotr Sosialuk, został rozstrzelany 2 lipca 1940 roku po haniebnym „wyroku” nazistowskiego „sądu specjalnego” – Sondergerichtu. Wielu oficerów i żołnierzy katowickiego pułku, którzy uniknęli niewoli, kontynuowało walkę w organizacjach podziemnych oraz w Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie.

IV batalion km spec./73 pp (batalion km spec nr II)

Sformowanie, strukturę organizacyjną, mobilizację oraz szlak bojowy opisano w artykule Grupa Forteczna Obszaru Warownego „Śląsk”.

Batalion(y) marszowy(e)

W trakcie mobilizacji alarmowej, dzięki wysokiemu stawiennictwu rezerwistów, część nadwyżek skierowano do Kadry Zapasowej Piechoty Oświęcim I. Po ogłoszeniu mobilizacji powszechnej do kadry w Oświęcimiu napłynęli dalsi żołnierze rezerwy, co pozwoliło na sformowanie batalionu marszowego 73 pp, początkowo pod dowództwem kpt. rez. Kazimierza Krysowskiego. Spośród dalszych rezerwistów zamierzano sformować improwizowany II batalion marszowy 73 pp.

2 września od południa batalionem marszowym dowodził nieznany z nazwiska oficer z DOK nr II. W trakcie dalszych walk dowództwo przejął nowy dowódca kpt. Mieczysław Malak. Tego dnia przed wieczorem został wsparty dywizyjną samodzielną kompanią km i br. tow. nr 53. Razem obsadzili pozycje obronne w rejonie Bojszowy na rzece Gostnce na odcinku Huta Paprocka-Bieruń Stary (wyłącznie). Zadaniem batalionu było zamknięcie drogi oddziałom niemieckim przemieszczającym się z rejon