72 Pułk Piechoty im. płk. Dionizego Czachowskiego (72 pp) – jednostka piechoty Armii Polskiej we Francji oraz Wojska Polskiego II RP.
Pułk został utworzony w 1919 roku w ramach Armii Polskiej we Francji. W czasie pokoju stacjonował w Radomiu, a podczas kampanii wrześniowej brał udział w działaniach w składzie 28 Dywizji Piechoty.
Formowanie i zmiany organizacyjne
Na przełomie 1918 i 1919 roku Polacy, będący byłymi żołnierzami armii austro-węgierskiej, przebywający w obozach jenieckich we Włoszech, przystąpili do organizacji polskich oddziałów wojskowych. Pierwszym krokiem do utworzenia 72 pp było powołanie 20 grudnia 1918 roku 6 pułku piechoty im. Zawiszy Czarnego w obozie La Mandria di Chivasso koło Turynu.
W kwietniu 1919 roku pułk przetransportowano do Francji, gdzie przydzielono go do 416 rezerwowego pułku piechoty w Lure, w departamencie Haute-Saône. W miarę demobilizacji, francuski pułk przekazywał Polakom broń i ekwipunek. W tym czasie dowództwo sprawowali oficerowie francuscy, wspierani przez polskich współpracowników. Stan pułku uzupełniono ochotnikami przybywającymi z Ameryki, Francji, Holandii oraz Polakami z zaboru pruskiego, którzy zostali zwolnieni z obozów jenieckich we Francji.
Na dzień 26 maja 1919 roku pułk zmienił nazwę na 21 pułk Strzelców Polskich i wszedł w skład 7 Dywizji Strzelców Polskich. W połowie czerwca 1919 roku pułk dotarł do Polski, gdzie był w pogotowiu bojowym przeciw Niemcom, najpierw w rejonie Sochaczewa, a później Łowicza.
W związku z przekształceniem oddziałów „Błękitnej Armii” w struktury wojsk krajowych, we wrześniu 1919 roku pułk zmienił nazwę na 145 pułk piechoty Strzelców Kresowych. Pod tą nazwą brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej, a dowódca jednostki używał pieczęci z nazwą „145. Pułk Pieszych Strzelców Kresowych”.
Pułk w walkach o granice
W trzeciej dekadzie czerwca 1919 roku 145 pułk Strzelców Kresowych dotarł z Francji do stacji Kąkolewo. Następnie przemieścił się w rejon Łowicza, gdzie przeszedł reorganizację i uzupełnił wyszkolenie. Pod koniec września pułk został przerzucony nad Zbrucz, w rejon miejscowości Skała, gdzie zorganizował obronę.
W listopadzie pułk zajął Kamieniec Podolski i otrzymał do obrony odcinek „ziemi niczyjej” na linii rzek Zbrucz i Uszyca. Pierwszy chrzest bojowy przeszedł 7 i 8 marca 1920 roku pod miejscowością Struga.
Do 25 kwietnia 1920 roku prowadził wypady i przeciwuderzenia przeciwko wojskom sowieckim. W dniu tym ruszył na wschód wraz z polską ofensywą w grupie gen. Iwaszkiewicza, docierając do obszaru rzeki Dżuryn, gdzie został odesłany do odwodu dywizji. W pierwszej dekadzie maja pułk kontynuował marsz na wschód, przechodząc przez Tomaszpol, Tulczyn i Bracław, aż dotarł pod Hajsyn, gdzie skutecznie bronił się przed atakami wojsk sowieckich do 12 czerwca 1920 roku, kiedy otrzymał rozkaz odwrotu.
Odwroty prowadziły przez Woronowo, Winnicę, Lityn i Warynkę.
25 maja 145 pułk piechoty Strzelców Kresowych przejął obronę od 19 pułku piechoty z 5 Dywizji Piechoty, zajmując odcinek od Kropiwny do Hajsyna. Obrony północnego skrzydła bronił II batalion, a południowego I i III batalion pod dowództwem kpt. Jana Uldanowicza. Wsparcie artyleryjskie zapewniał dywizjon 18 pułku artylerii polowej. Oddziały dywizji były osłabione z powodu niedawnej demobilizacji tzw. „amerykanów” – żołnierzy „Błękitnej Armii” nie będących obywatelami Polski oraz starszych roczników.
28 maja 1920 roku do ofensywy przystąpiła 14 Armia Ijeronima Uborewicza, atakując centrum i prawe skrzydło polskiej 6 Armii. 21 Dywizja Strzelców prowadziła natarcie na Hajsyn. W tym dniu wszystkie ataki 63 Brygady Strzelców załamywały się na linii okopów bronionych przez I i III/145 pułku piechoty. Następnego dnia Sowieci ponowili atak, zdobywając stację kolejową i zabudowania cukrowni. Kpt. Jan Uldanowicz przeprowadził kontratak, odzyskując utracone okopy pierwszej linii. Po południu, po silnym ostrzale artyleryjskim, nieprzyjaciel przekroczył rzekę Sob i wdarł się w tyły polskich batalionów. Kontratak pod dowództwem ppor. Teodora Serednickiego wyrzucił przeciwnika za rzekę, a polskie pozycje zostały obronione.
W kolejnych dniach na odcinku obrony 145 pułku nieprzyjaciel nie atakował. Wykorzystał to ppłk Steinbach, organizując kilka wypadów na wschodni brzeg rzeki w celu rozpoznania zamiarów wroga. 5 czerwca III batalion przeprowadził wypad na Czeczelówkę, gdzie zaskoczył pododdziały 188 pułku strzelców, rozbijając je i biorąc jeńców oraz sprzęt. Po powrocie, we wsi Kuszczenice, batalion rozproszył sowiecki oddział, który próbował odbić jeńców. W tym samym czasie grupa kapitana Uldanowicza przeprowadziła wypad na Tymar, rozbijając nieprzyjaciela grupującego się w tej miejscowości, a jego resztki wycofały się na południe.
Dzięki tym wypadom strona polska miała dobrą orientację w planach Sowietów i odpowiednio wzmocniła odcinek „Hajsyn”. 7 czerwca piechota 21 Dywizji Strzelców zaatakowała Hajsyn od wschodu i południa. Sowieci, pomimo ponoszonych strat, nacierali kolejnymi falami, wdarli się do Hajsyna. Kontrataki 1 i 4 kompanii wyparły przeciwnika z miasta.
W czerwcowych walkach pod Hajsynem Polacy stracili 12 poległych i 60 rannych, a na polu bitwy znaleziono ponad 120 poległych czerwonoarmistów. W związku z wycofywaniem się wojsk polskich z Ukrainy, 12 czerwca 1920 roku oddziały polskie opuściły Hajsyn.
29 czerwca pułk został przerzucony do Starokonstantynowa nad Słucz i w dalszym ciągu walczył w składzie 18 Dywizji Piechoty, tocząc boje pod Białopolem i Ostrogiem. W tym czasie dowództwo dywizji zastosowało skutecznie tzw. „jeża”, tworząc z poszczególnych pułków zamknięte na pozycjach obronnych koło, w środku którego znajdowało się dowództwo, artyleria i służby.
2 lipca dywizja ruszyła w kierunku Zasławia i Michnowa. Kolumna gen. Mieczysława Lindego kierowała się na Zasław, mając za zadanie uderzenie na tyły i skrzydło nieprzyjacielskich oddziałów. Ubezpieczenie boczne kolumny stanowiły dwa bataliony 145 pułku piechoty mjr. Karola Steinbacha, które nocą 4 lipca dotarły do Biełopola. Tam zauważono długą kolumnę czerwonoarmistów, kierujących się na południe.
Polskie bataliony natychmiast rozwinęły się do walki, otwierając ogień z odległości 300 m. Zaskoczenie było na tyle duże, że przeciwnik porzucił broń, tabory i rozproszył się w terenie. Oddział mjr. Steinbacha zatrzymał się w Biełopolu na odpoczynek. Nad ranem kawaleria 45 Dywizji Strzelców zaatakowała miejscowość, jednak atak został skutecznie odparty.
Pułk kontynuował walki pod Moszczanicą Wielką, a 13 lipca ruszył do natarcia na Dubno. Ciężkie boje o miasto trwały do 23 lipca i zakończyły się sukcesem. Pułk poniósł znaczne straty. Dywizja była zmuszona do dalszego odwrotu na południe, kierując się w stronę Brodów. Pułk dotarł do miasta 25 lipca, a w dalszym marszu na Krasne i Toporów zdobył miasto 31 lipca.
Następnego dnia pułk ruszył w kierunku Łopatyna, a w kolejnym dniu ponownie na Brody. Ostatnią, zakończoną sukcesem bitwę z wojskami Budionnego stoczył 4 sierpnia wzdłuż szosy Radziwiłłów – Brody, po czym został zluzowany i przetransportowany przez Warszawę do Twierdzy Modlin.
18 Dywizja Piechoty, w której skład wchodził pułk, została podporządkowana nowo utworzonej 5 Armii i skierowana 13 sierpnia 1920 roku do Płońska. Następnego dnia, 22 km na północ od Płońska, pułk otrzymał rozkaz ataku w kierunku Raciąż, a następnie na Mystków i Rzewin. W czasie tych walk nie napotkał większego oporu ze strony nieprzyjaciela. Następnie skierował się na wschód, zajmując Smardzewo i Gutarzewo, a w dalszym marszu Sarnową Górę i Ojrzeń. O Ojrzeń toczył ciężkie walki, miejscowość trzykrotnie przechodziła z rąk do rąk, ostatecznie została zajęta 18 sierpnia. Pułk ruszył na północ, zajmując 20 sierpnia Ciechanów, a 22 sierpnia Mławę. Po krótkim wypoczynku, I i III bataliony zdobyły 23 sierpnia Szumsk, a II batalion, w składzie 144 pułku Strzelców Kresowych, Chorzele, po czym pododdziały wróciły do Mławy.
Po kilku dniach odpoczynku, 5 września 1920 roku pułk odjechał do Chełma, a następnie do Dorohuska. Stąd kontynuował dalszy, zwycięski marsz. Przez Chworostów i Piługę dotarł pod Kowel, gdzie 14 września stoczył wielogodzinny bój o miasto. Kolejne walki toczył o Rożyszcze, a następnie skierował się na Skirycze i dalej na północ do Pińska, który był już zajęty przez Ochotniczą Sprzymierzoną Armię gen. Bałachowicza. Ostatnią ciężką bitwę stoczył pułk 2 października o Łuniniec, a następnie ruszył w pościgu za cofającym się nieprzyjacielem na Łachwę, praktycznie bez styczności z nim. Po wielu zmianach ustalił swoje stanowisko na wschód od Jeziora Kniaź (powiat mozyrski). 18 października wszedł w życie rozejm, a pułk wycofał się na zachód od rzeki Cny.
Mława, Chorzele
Karty walk pułku w 1920 roku
Kawalerowie Virtuti Militari
W sumie 38 oficerów i 63 szeregowych zostało odznaczonych Krzyżem Walecznych.
Pułk w okresie pokoju
W listopadzie i grudniu 1920 roku pułk przeszedł na leże zimowe do Pińska. Na podstawie rozkazu ministra spraw wojskowych z 14 stycznia 1921 roku, w Włodzimierzu Wołyńskim zorganizowano batalion zapasowy 145 pułku piechoty pod dowództwem podpułkownika Jana Diaka. 5 marca 1921 roku oddział został przemianowany na 72 pułk piechoty, a batalion zapasowy 145 pułku na batalion zapasowy 72 pułku piechoty. 18 kwietnia pułk wyruszył do Sarn, gdzie pełnił służbę garnizonową i kordonową. 31 sierpnia pułk udał się do garnizonu Brześć, lecz już 8 października przybył do Warszawy, zajmując koszary przy ulicy Nowowiejskiej. 24 kwietnia 1922 roku pułk dotarł do Radomia.
Po zakończeniu wojny polsko-bolszewickiej 72 pp i 49 pp zostały wydzielone ze składu 18 DP, a w ich miejsce wszedł 33 pp zorganizowany na Ziemi Łomżyńskiej. W tym czasie 72 pp wszedł w skład 28 Dywizji Piechoty.
6 sierpnia 1922 roku pułk obchodził swoje święto, przypadające na dzień 14 sierpnia, upamiętniające krwawe i zwycięskie walki z roku 1920, zakończone zajęciem Sochocina. Obchody święta zostały przesunięte z powodu planowanego odejścia pułku na kilka tygodni do Obozu Ćwiczeń Dęblin.
19 maja 1927 roku minister spraw wojskowych marszałek Polski Józef Piłsudski ustalił i zatwierdził dzień 14 sierpnia jako datę święta pułkowego.
Na podstawie rozkazu wykonawczego Ministerstwa Spraw Wojskowych do Departamentu Piechoty o wprowadzeniu organizacji piechoty na stopie pokojowej PS 10-50 z 1930 roku, w Wojsku Polskim wprowadzono trzy typy pułków piechoty. 72 pułk piechoty został zakwalifikowany do typu I pułków piechoty (tzw. „normalnych”). W każdym roku otrzymywał około 610 rekrutów. Stan osobowy pułku wynosił 56 oficerów oraz 1500 podoficerów i szeregowców. W okresie zimowym posiadał batalion starszego rocznika, batalion szkolny i skadrowany, zaś w okresie letnim batalion starszego rocznika i dwa bataliony poborowych.
Po wprowadzeniu w 1930 roku nowej organizacji piechoty na stopie pokojowej, pułk szkolił rekrutów dla potrzeb 3 batalionu strzelców CWP w Rembertowie.
72 pp w kampanii wrześniowej
Mobilizacja
72 pułk piechoty im. Dionizego Czachowskiego z Radomia w ramach mobilizacji alarmowej grupy brązowej zmobilizował:
kompanię km plot. typ B nr 110,
kompanię km plot. typ B nr 111.
W grupie czarnej zmobilizował swoje własne pododdziały w terminie od A+24 do A+42. Dodatkowo do dyspozycji 28 Dywizji Piechoty zmobilizował:
samodzielną kompanię km i bt. nr 13
kolumnę taborową nr 119.
W II rzucie mobilizacji powszechnej mobilizował:
batalion I/93 pułku piechoty rez.,
dowództwo i pododdziały pułkowe 93 pp rez.
Mobilizacja alarmowa pułku rozpoczęła się 25 sierpnia o godz. 6.00, a pododdziały pułku były częściowo rozwinięte, ponieważ przebywała w nim duża grupa rezerwistów powołana na ćwiczenia letnie. W celu dalszej mobilizacji bataliony i kompanie rozlokowano w miejscowościach pod Radomiem: I/72 pp w Gołębiów-Brzustówka, II/72 pp w Rajcu Poduchownym, III/72 pp, tabory i pluton artylerii w Idalinie. Wieczorem 26 sierpnia oraz w nocy 26/27 sierpnia bataliony i pododdziały pułkowe złożyły przysięgę. Od popołudnia 27 sierpnia do rana 29 sierpnia pododdziały 72 pp odjeżdżały sukcesywnie pięcioma transportami kolejowymi z Radomia przez Dęblin, Warszawę, Koluszki, Łódź, Karsznice lub przez Dęblin, Siedlce, Małkinie, Warszawę, Koluszki, Łódź i Karsznice do stacji Widawa i Łask. W koszarach pozostał batalion rekrutów wcielenia wiosennego oraz dalszych rezerwistów, w przyspieszonym terminie podjęto mobilizację pododdziałów 93 pp rez. pod dowództwem ppłk. Stanisława Kowalskiego. 1 września do koszar 72 pp przybył OZ 16 DP, z którego 3 września sformowano improwizowany pułk piechoty OZ 16 DP. Oba pułki weszły w skład Grupy „Radom”. Po dojechaniu w rejon wyładowczy, 72 pp przemieścił się do rejonu Patoki-Józefów, na linii obrony macierzystej 28 Dywizji Piechoty gen. bryg. Władysława Bończy-Uzdowskiego, wchodzącej w skład Armii „Łódź”. Od rana 30 sierpnia I batalion budował umocnienia polowe na północny wschód od miejscowości Borowiec, II batalion w rejonie folwarku Józefów, a III batalion w drugim rzucie obrony w folwarku Masłowice. 4 kompania strzelecka pozostała w rejonie Patoków, gdzie prowadziła prace przy fortyfikacjach polowych. Działania pułku wspierał ogniem III dywizjon 28 pułku artylerii lekkiej, który rozwinął się pomiędzy miejscowościami Kraszkowice, Masłowice, Borowiec.
Działania bojowe
Od Warty do Widawki
1 września 1939 roku o godz. 8:00 stanowiska 72 pp w miejscowości Borowiec zostały zbombardowane, a kolejne naloty zadały straty I batalionowi i w taborach. Zginęło 21 żołnierzy, a ponad 20 zostało rannych. Po południu pułk ponownie był bombardowany. Jedyną styczność z niemieckim patrolem pancernym miał jeden z plutonów kompanii ppanc., który unieruchomił dwa czołgi lekkie i samochód pancerny, oraz pluton artylerii piechoty, który zniszczył dwa niemieckie samochody pancerne. Nocą przez pozycje 72 pp wycofał się z przedpola 36 pułk piechoty Legii Akademickiej. 2 września niemiecka broń pancerna prowadziła rozpoznanie na odcinku 72 pp. Artyleria pułkowa oraz dywizjon III/28 pal unieruchomiły 8 niemieckich pojazdów pancernych. Pluton zwiadowców konnych w rejonie Kraszkowice zlikwidował patrol motocyklistów niemieckich z 13 Dywizji Piechoty Zmotoryzowanej i wziął jeńców. Natomiast pluton kolarzy w majątku Kraszkowice stoczył potyczkę z patrolem niemieckim, unieruchomił samochód pancerny i wziął jeńca – kierowcę. Nocą 2/3 września, zgodnie z rozkazem dowódcy 28 DP, 72 pułk piechoty im. D. Czachowskiego opuścił dotychczas zajmowane stanowiska, prowadząc opóźnianie niemieckich oddziałów. Wycofał się na pośrednią rubież obrony na Warcie w rejonie Rychłocice-Konopnica. 3 września o świcie I i II batalion obsadził wschodni brzeg Warty, I/72 pp w rejonie Rychłocic, II/72 pp w miejscowości Konopnica. Natarcie niemieckie wyprowadzone o godz. 8:00 na Rychłocice zostało załamane, zniszczono cztery czołgi i trzy samochody pancerne. W godzinach popołudniowych odcinek II batalionu był dwukrotnie atakowany, a oba natarcia niemieckie zostały odparte. Około godz. 18:30 pod Konopnicą oddziały niemieckie sforsowały Wartę, dokonując wyłomu w obronie batalionu II/72 pp; w trakcie walki o likwidację niemieckiego przyczółka poległ mjr Stanisław Jaszczuk, por. Lucjan Szczepański, trzech kolejnych oficerów, trzech podoficerów oraz około 60 strzelców. 2 września 15 pułk piechoty był wspierany przez batalion III/72 pp, marszem nocnym 2/3 września zmierzał on do macierzystego pułku. Około godz. 8:00 rano zbliżał się do Rychłocic, gdy lotnictwo niemieckie zbombardowało most na Warcie. Straż tylna III batalionu została zaatakowana przez pancerny oddział rozpoznawczy 1 Dywizji Lekkiej. Batalion odparł atak, mimo poniesionych strat. Pułk przeprawił się przez Wartę w bród i częściowo zniszczony most. Jednak podczas przeprawy utracił znaczną część sprzętu i większość taboru. Batalion przeszedł do odwodu pułku w rejonie Wrońska.
O zmroku 3 września, zgodnie z rozkazem dowódcy dywizji gen. bryg. Władysława Bończy-Uzdowskiego, pułk odszedł na linię głównego oporu na rzece Widawka. Pod Rychłocicami zginęli strzelcy: Antoni Deja, Michał Grudzień, Edward Kania, Ludwik Kądziala, Jan Stachurski, Stefan Wlazło, st. strz. Józef Majda oraz plut. Środa. Ich mogiły znajdują się na miejscowym cmentarzu. Wieczorem Niemcy podpalili Konopnicę i Rychłocice. 72 pp zajął obronę na wschodnim brzegu rzeki Widawka w pierwszym rzucie: z II batalionem w rejonie Rogoźno-Ruda i III batalionem w rejonie Chrząstawy, I batalion pozostał w odwodzie pułku. 4 września od godzin porannych lotnictwo niemieckie prowadziło rozpoznanie stanowisk pułku, a następnie pozycje obronne zostały ostrzelane ogniem artylerii. Niemieckie natarcie na odcinku pułku zostało odparte. Działania bojowe nieprzyjaciel prowadził na sąsiednich odcinkach obrony; poza działaniami patroli na odcinku pułku przez pozostałą część dnia 4 września i noc 4/5 września panował spokój. 5 września pozycje pułku były ostrzeliwane przez artylerię niemiecką i atakowane przez lotnictwo; na pozycje III batalionu w rejonie Patoki oraz sąsiedniego 83 pułku piechoty 30 Dywizji Piechoty uderzyła niemiecka 18 Dywizja Piechoty. Batalion wsparty ogniem 28 pułku artylerii lekkiej odparł niemieckie natarcia, ponosząc straty wśród żołnierzy, w tym część z powodu zbyt krótkiego ostrzału własnej artylerii. Nocą 5/6 września 72 pp, na rozkaz dowództwa dywizji, wycofał się do rejonu Stary Dwór-Gucin, na południowy wschód od Łasku, gdzie zajął obronę na skraju lasu. W I rzucie stanowiska zajęły I i II batalion, z III batalionem w odwodzie. W dniu 6 września pododdziały pułku prowadziły walkę ogniową z niemieckimi patrolami rozpoznawczymi.
Bój o Pabianice
Realizując nowy rozkaz dowódcy 28 DP, 72 pułk piechoty w dniu 7 września miał prowadzić manewrowe działania opóźniające na trzech osiach: Łask-Pabianice (batalion II/72 pp), Róża-Pabianice (batalion III/72 pp) oraz Dłutów-Pabianice (batalion I/72 pp). Ubezpieczająca od południa wzmocniona 9 kompania strzelecka została rozbita w rejonie Bud Dłutowskich przez niemiecki oddział pancerno-motorowy. Poprzez lukę pomiędzy 72 pp a 30 DP, niemieckie oddziały pancerno-motorowe wyprzedziły kolumny 72 pp, odcinając je od reszty macierzystej dywizji, która organizowała obronę rejonu Pabianic. O godz. 15:00 72 pp podjął natarcie przez wieś Chechło na szosę Łask-Pabianice, przy wsparciu artylerii w pierwszym rzucie natarcia wzięły udział bataliony II i III, a za nimi batalion I. Obrona niemiecka z pułku zmotoryzowanego SS „Leibstandarte Adolf Hitler” oraz I batalionu 23 pułku czołgów, nie dała się zaskoczyć na atakujące bataliony 72 pp; nieprzyjaciel zadał silny ostrzał artyleryjski oraz atakował wszelką bronią piechoty, w tym czołgami. II batalion nie mógł ruszyć z podstawy wyjściowej, a do walki wprowadzono I batalion. Batalion III, wsparty przez I, zdobył palącą się wieś Chechło, jednak dalsze natarcie pułku zostało wstrzymane. Na Chechło niemiecka piechota i czołgi wykonały kontrataki, które zostały odparte z obopólnymi stratami. Częściowo rozbity został I batalion. Na rozkaz ppłk. Karola Chrobaczyńskiego, po zmroku pułk przerwał walkę i wycofał się z Chechła oraz innych pozycji do lasu w pobliżu miejscowości Róża. W ciężkich walkach poległo 9 oficerów, w tym dowódcy 7 i 8 kompanii por. Wacław Wiatr i Walenty Makulski, a także 12 podoficerów oraz 161 strzelców, wielu zostało rannych, a duża grupa dostała się do niewoli. W trakcie walk i po nich doszło do rozdzielenia się sił pułku. Reszta I batalionu oraz luźne grupy z II i III batalionów przemaszerowały w kierunku Łodzi, a 8 września w pobliżu Brzezin starły się ze zmotoryzowanym oddziałem niemieckim. W wyniku walki zostały rozbite, a duża grupa, w tym dowódca I/72 pp mjr Jan Bryda, dostała się do niewoli. Jedna z grup I batalionu, pod dowództwem st. sierż. Stefana Barcikowskiego oraz 75 żołnierzy, przez Skierniewice, Żyrardów, Grodzisk i Błonie przebiła się do Warszawy. 14 września została przydzielona do 360 pułku piechoty. Zebrane w nocy 7/8 września pozostałości pułku pomaszerowały do Brzezin, a rannych odesłano do szpitala w Pabianicach. Z żołnierzy 72 pułku, 9 września dowódca pułku utworzył zbiorczy batalion.
Walki odwrotowe
Od świtu 9 września batalion 72 pp pomaszerował drogą Kamień-Pamiętno na zachód od Skierniewic do rejonu Mokra-Lewa, gdzie bronił linii rzeki Rawka. W tym czasie pozostałości III batalionu por. Rzepki, w sile około 200 żołnierzy, dotarły w rejon Rudy Pabianickiej, a następnie Skoszewy, biorąc udział w walkach 36 pp LA w rejonie Skoszewy i Poćwiardówki. W nocy 10 września batalion zbiorczy ppłk. Karol Chrobaczyński podzielił na dwie kompanie, przydzielając jedną do kolumny 2 Dywizji Piechoty Legionów, z którą osiągnął 11 września Wiskitki i Gole. Druga kompania dotarła wraz z kolumną 28 DP do lasu pod Żyrardowem. Po odpoczynku, kolejnej nocy pododdziały 72 pp podjęły dalszy marsz przez Baranów do Błonia. Z Błonia, zgodnie z rozkazem dowódcy Grupy Operacyjnej gen. bryg. Wiktora Thommée, ppłk. Karol Chrobaczyński poprowadził batalion por. Rzepki oraz kompanię z batalionu zbiorczego w kierunku kolumny głównej 28 DP, przechodząc przez Rokitno, Milanówek, Brwinów. Pod Rokitnem stoczono potyczkę z niemieckimi czołgami. Po zajęciu przez oddziały 28 DP Brwinowa, cała piechota dywizji, a w tym batalion 72 pp por. Stanisława Rzepki, wykonała natarcie na Kotowice, w walce poległ por. Rzepka oraz 14 szeregowych z batalionu 72 pp. Po tej walce pozostałość batalionu 72 pp, pod dowództwem por. Utnickiego, przydzielono do 36 pp LA. Pozostałości 28 DP kontynuowały walki poprzez Pruszków i Włochy, usiłując przebić się 12 września do Warszawy. W opanowanym Milanówku, podczas niszczenia dokumentacji pułkowej i ukrywania sztandaru pułku przed niewolą niemiecką, do niewoli dostał się ppłk K. Chrobaczyński z grupą żołnierzy ze swojego pocztu. Resztki 72 pp, wraz z innymi oddziałami 28 DP, wycofały się do Błonia, a nocą 12/13 września pomaszerowały do Puszczy Kampinoskiej, przez Zaborówek, Czeczotki, Kazuń dotarły do Modlina. Do Warszawy z rejonu Brwinowa nocą 12/13 września przebiło się około 100 żołnierzy w sile dwóch plutonów i drużyny ckm, którzy zostali przydzieleni do 360 pp i wzięli udział w obronie stolicy.
W obronie Modlina
Z żołnierzy 72 pp zebrano batalion zbiorczy, a dowództwo 72 pp (odtworzonego) objął ppłk Ignacy Gayda. 1 kompania 72 pp wspólnie z 36 pp LA obsadziła Fort nr III oraz rejon Pomiechówka. Pozostałe pododdziały 72 pp, razem z resztą 15 pp, pozostały w odwodzie, za 36 pp LA, okopując się na stanowiskach polowych. Od 19 września stanowiska oddziałów 28 DP były ostrzeliwane przez artylerię niemiecką i bombardowane przez lotnictwo. 20 września nastąpiło natarcie piechoty niemieckiej. W trakcie walk pozostałość batalionu 72 pp została włączona do obrony; w ich trakcie ppłk Gayda został ciężko ranny. 22 września, po sforsowaniu Wkry i zajęciu bronionego przez pododdziały 36 pp LA i 72 pp Pomiechówka, linia obrony 28 DP była zagrożona przełamaniem. Od rana 27 września prowadzono bombardowanie i ostrzał artyleryjski Fortu III, a następnie do natarcia przystąpiła niemiecka piechota. Z powodu braku amunicji sytuacja obrony stała się krytyczna, a natarcie odparto z wielkim trudem. 28 września, po ostrzale artyleryjskim, niemiecka piechota podjęła ponowne natarcie na fort, jednak o godz. 7:40 pododdziały 28 DP otrzymały rozkaz przerwania ognia z powodu rozpoczęcia rozmów kapitulacyjnych. 29 września miała miejsce kapitulacja twierdzy Modlin. W czasie walk we wrześniu 1939 roku poległo 19 oficerów i około 420 szeregowych, a rannych zostało 5 oficerów oraz kilkuset szeregowych 72 pułku piechoty.
Symbole pułku
Sztandar
19 sierpnia 1923 roku prezydent Stanisław Wojciechowski wręczył pułkowi przepisaną, trzecią z rzędu chorągiew pułkową, ufundowaną przez Komitet miasta Radom i powiatu radomskiego (pierwszą chorągiew ufundowało włoskie miasto Chivasso, natomiast drugą Koło Ziemianek w Łowiczu). Podczas uroczystej mszy św. na dziedzińcu koszarowym, ks. biskup polowy Stanisław Gall poświęcił chorągiew. Na sztandarze widniały nazwy miejscowości związanych z historią oddziału, odznaka Armii Hallera oraz herby miast Chivasso i Radom.
Odznaka pamiątkowa
28 grudnia 1927 roku kadra zawodowa pułku podjęła uchwałę o wprowadzeniu odznaki pamiątkowej. Autorem projektu odznaki był oficer pułku, kpt. Jan Grochot. 18 lipca 1931 roku Minister Spraw Wojskowych zatwierdził wzór i regulamin odznaki pamiątkowej 72 pp. Odznaka ma kształt stylizowanej tarczy bojowej podzielonej na osiem segmentów, w których wpisano numery i inicjały: 18 DP 1920 6, 21, 145 oraz tarcze herbowe miast: Chivasso, Lure, Łowicz, Radom. Środek odznaki zajmuje nałożona emaliowana tarcza herbowa z numerem i inicjałami 72 PP. Odznaka oficerska, jednoczęściowa, wykonana w tombaku srebrzonym, emaliowana. Wymiary: 41×32 mm. Wykonanie: Wiktor Gontarczyk – Warszawa.
Żołnierze pułku
Dowódcy pułku
kpt. Jan Chlebek (XII 1918 – V 1919)
ppłk armii francuskiej Lucjan Maurel (26 V – 31 IX 1919)
ppłk Teofil Świrski (15 X – 21 XII 1919)
ppłk Karol Steinbach (22 XII 1919 – 21 VII 1920)
kpt Jan Uldanowicz (p.o. od 22 VII 1920)
ppłk Włodzimierz Rachmistruk (VII – 25 VII 1920)
mjr Witold Wartha (26 VII – 25 X 1920)
płk Włodzimierz Rachmistruk (26 X 1920 – XII 1923)
ppłk Mikołaj Burzyński (p.o. XII 1924 – III 1924)
płk piech. Karol Weiss de Helmenau (19 II 1924 – 31 III 1927 → praktyka poborowa w PKU Włodzimierz Wołyński)
ppłk dypl. Alojzy Przeździecki (od 5 V 1927 – 6 VII 1929 → dyspozycja dowódcy OK I)
ppłk / płk dypl. Gwido Kawiński (6 VII 1929 – XI 1935)
ppłk Wincenty Wnuk (p.o. XI 1935 – IV 1936)
płk Zdzisław Zajączkowski (IV 1936 – XII 1938 → dowódca Pułku KOP „Głębokie”)
ppłk Karol Chrobaczyński (9 XII 1938 – 13 IX 1939)
ppłk Ignacy Gayda (16 – 20 IX 1939)
mjr Władysław Pawłowski (20 – 29 IX 1939)
Zastępcy dowódcy pułku
ppłk piech. Mieczysław Sokół-Szahin (10 VII 1922 – 1927 → dowódca 78 pp)
ppłk piech. Adam I Lipiński (22 VII 1927 – 31 VIII 1931 stan spoczynku)
mjr / ppłk dypl. piech. Włodzimierz Scholze-Srokowski (1 XI 1930 – 9 IV 1934 → wykładowca w Szkole Gazowej)
ppłk Wincenty Wnuk (9 IV 1934 – 15 VII 1938 → dowódca 8 pp Leg.)
ppłk Stanisław Kowalski (do VIII 1939)
II zastępcy dowódcy pułku – kwatermistrzowie pułku
mjr piech. Ksawery Wierzbowski (1939)
kpt. piech. Julian Więcek (VIII – IX 1939)
Żołnierze 72 pułku piechoty – ofiary zbrodni katyńskiej
Biogramy ofiar zbrodni katyńskiej można znaleźć między innymi w bazach udostępnionych przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Muzeum Katyńskie.
Pamięć o pułku
Imię