70. rocznica powstania w getcie warszawskim
Obchody 70. rocznicy powstania w getcie warszawskim miały miejsce w kwietniu i maju 2013 roku. Organizatorami tych uroczystości były: Miasto Stołeczne Warszawa, Dom Spotkań z Historią, Muzeum Historii Żydów Polskich Polin oraz Muzeum Powstania Warszawskiego. Honorowy Patronat nad obchodami objął Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej, Bronisław Komorowski.
Wśród organizatorów wydarzeń towarzyszących znaleźli się: Filharmonia Narodowa, Fundacja Humanity in Action, Fundacja im. prof. Mojzesza Schorra, Fundacja Rodziny Nissenbaumów, Fundacja Shalom, Gmina Wyznaniowa Żydowska w Warszawie, Instytut Filozofii i Socjologii Państwowej Akademii Nauk, Centrum Badań nad Zagładą Żydów, Instytut Pamięci Narodowej, Masa Krytyczna, Stowarzyszenie Żydowskie Motywy, Stowarzyszenie Żydów Kombatantów i Poszkodowanych w II Wojnie Światowej, Teatr Żydowski im. Estery Rachel i Idy Kamińskich, Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce, Urząd Dzielnicy Śródmieście m.st. Warszawy, Urząd Dzielnicy Wola m.st. Warszawy oraz Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbuma.
W uroczystościach uczestniczyli również dwaj członkowie ruchu oporu w getcie warszawskim – Chawka Folman-Raban i Symcha Ratajzer-Rotem.
Symbol 70. rocznicy
Symbolami obchodów 70. rocznicy Powstania w Getcie Warszawskim stały się żonkile – kwiaty, których płatki formują sześcioramienną gwiazdę. Każdego roku, w rocznicę żydowskiego zrywu, żonkile kładł przed pomnikiem Bohaterów Getta Marek Edelman, ostatni dowódca powstania.
Projekt żonkila wykonany w papierze opracowała Helena Czernek, która wspólnie z Klarą Jankiewicz odpowiadała za identyfikację wizualną obchodów.
Kalendarium wydarzeń
„Klamerus. Własna historia”
W związku z rocznicą powstania w getcie warszawskim, Galeria Studio zorganizowała wystawę prac Władysława Klamerusa pt. „Klamerus. Własna historia”. Artysta, choć nie pamiętał świata, który zniknął w czasie wojny, tworzył dzieła ściśle związane z niematerialnymi śladami żydowskich miasteczek, cmentarzy i ludzi. W jego pracy, chrześcijański symbol krzyża utkany z traw ukazuje brak postaci Chrystusa, a przez to otwiera widok na świat. Utkane z sizalu macewy z motywami przetworzonych żydowskich symboli nagrobnych podkreślają ulotność oraz, podobnie jak jego rzeźby kamienne, mówią o przynależności ludzkich historii do natury. Wystawa była czynna od 20 marca do 5 maja w Teatrze Studio im. S.I. Witkiewicza, Pl. Defilad 1 (Pałac Kultury i Nauki). Wstęp był wolny.
3 kwietnia
Wykład dr. Szymona Niedzieli pt. „Zarys historii Żydów warszawskich” w Muzeum Powstania Warszawskiego, Audytorium Jana Nowaka-Jeziorańskiego o godz. 18:00.
10 kwietnia
Wykład Zofii Zańko pt. „Anielewicz-Cukierman-Edelman: trzech przywódców z warszawskiego getta” w Muzeum Powstania Warszawskiego, Audytorium Jana Nowaka-Jeziorańskiego o godz. 18:00.
„Za murem. Jak powstawało warszawskie getto – fotografie z 1940 roku”
Wystawę „Za murem. Jak powstawało warszawskie getto – fotografie z 1940 roku” zorganizowały Archiwum Państwowe m.st. Warszawy, Stowarzyszenie Przyjaciół Archiwum Państwowego m.st. Warszawy oraz Dom Spotkań z Historią. Wystawa była dostępna od 11 kwietnia do 16 maja w Domu Spotkań z Historią, ul. Karowa 20. Wstęp wolny.
13 kwietnia
Warsztaty piosenki jidysz z czasów okupacji, prowadzone przez Teresę Wrońską, odbyły się w Centrum Kultury Jidysz przy ul. Andersa 15 o godz. 11:00.
Warsztaty dla dzieci pt. „Opowieści przypowieści z Krochmalnej” zorganizowane przez Fundację MaMa, prowadzone przez Annę Pietruszkę-Dróżdż i Patrycję Dołowy, miały na celu przybliżenie dzieciom historii ulicy Krochmalnej oraz jej współczesności. Zajęcia odbyły się w Centrum Kultury Jidysz przy ul. Andersa 15 o godz. 11:00.
„Tu NIE latają motyle”
Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce zorganizowało wystawę „Tu NIE latają motyle” w rzymskokatolickim kościele Wszystkich Świętych przy pl. Grzybowskim 3/5. Wystawa jest wyborem rysunków dziecięcych, które udało się uratować z okresu Holocaustu, przygotowaną przez Ernestynę Hanf Boksenbaum we współpracy z Caixa Girona. Ekspozycja była czynna od 14 kwietnia do 16 maja. Wstęp wolny.
14 kwietnia
Akcja porządkowania Cmentarza Żydowskiego odbyła się w godzinach 11:00-16:00, zorganizowana we współpracy z Ochotniczym Hufcem Porządkowania Cmentarza Żydowskiego im. J. Rajnfelda, poprzedzona wykładem historycznym Jana Jagielskiego.
„Żydowscy chłopcy idziemy w bój”
Stowarzyszenie Warszawa w Europie zorganizowało plenerową wystawę „Żydowscy chłopcy idziemy w bój”, opowiadającą historię Bundu od jego powstania w Imperium Rosyjskim do rozwiązania organizacji w 1949 roku. Ekspozycja znajdowała się na Pl. Zamkowym od 15 kwietnia do 14 maja i towarzyszył jej bezpłatny folder.
17 kwietnia
Sejm Rzeczypospolitej Polskiej przyjął uchwałę składającą hołd powstańcom. Tego samego dnia Senat Rzeczypospolitej Polskiej jednogłośnie przyjął uchwałę w sprawie 70. rocznicy powstania. Otwarto wystawę „Sztuka polska wobec Holokaustu” w Żydowskim Instytucie Historycznym, prezentującą prace artystów, którzy doświadczyli wojny i Holocaustu, jak Tadeusz Kantor, Alina Szapocznikow, oraz młodsze pokolenie artystów. Wystawa zawierała także projekty i fotogramy architektonicznych realizacji upamiętniających Holocaust.
Instytut Pamięci Narodowej opublikował w Internecie polskie wydanie raportu Jürgena Stroopa.
18 kwietnia
Ruta – strażniczka Archiwum Ringelbluma: Reportaż filmowy o Rucie Sakowskiej, która od lat 50. pracowała w Żydowskim Instytucie Historycznym, odbył się w siedzibie Fundacji im. prof. Mojżesza Schorra (ul. Twarda 6). Organizator: Fundacja im. prof. Mojżesza Schorra.
Uroczysty koncert w Teatrze Wielkim, wykonany przez Izraelską Orkiestrę Filharmoniczną pod batutą Zubina Mehty, był dostępny wyłącznie na zaproszenia. Autor projektu oraz kierownictwo artystyczne – Gołda Tencer.
Askara dla pamięci – symboliczna uroczystość pod Pomnikiem Bohaterów Getta z udziałem solistów Israel Philharmonic Orchestra i Zubina Mehty. Organizator: Fundacja Shalom.
Odsłonięcie muralu Marka Edelmana miało miejsce przy ul. Nowolipki 9b o godz. 18:00.
Odsłonięcie tablicy pamiątkowej na budynku dawnego Hotelu Polskiego przy ul. Długiej 29.
Odsłonięcie tablicy upamiętniającej kanalarzy Wacława Śledziewskiego i Czesława Wojciechowskiego, którzy w maju 1943 roku pomogli w ewakuacji żydowskich powstańców, odbyło się przy pomniku Ewakuacji Bojowników Getta Warszawskiego. Tablica została ufundowana przez Miejskie Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji w Warszawie.
19 kwietnia
Uroczystości pod pomnikiem Bohaterów Getta rozpoczęły się od wycia syren oraz bicia w dzwony kościelne. Po części oficjalnej odbył się przemarsz trasą walk w getcie do pomnika Umschlagplatz. Część oficjalna kontynuowana była w budynku Muzeum Historii Żydów Polskich. Podczas uroczystości Symcha Ratajzer-Rotem został odznaczony Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski.
W uroczystościach uczestniczyły delegacje z europejskich stolic, w tym z Belgradu, Berlina, Kijowa, Luksemburga, Paryża, Rygi, Rzymu, Sofii, Tallinna, Wiednia, Wilna, Zagrzebia i Pragi.
Akcja społeczno-edukacyjna „Żonkile” miała na celu przypomnienie warszawiakom oraz mieszkańcom innych miast o 70. rocznicy wybuchu Powstania w Getcie Warszawskim. Marek Edelman, jeden z przywódców powstania, co roku składał bukiet żonkili w miejscach pamięci. Kwiaty te symbolizują pamięć, szacunek i nadzieję, kwitnąc w tym samym czasie, co rocznica wybuchu powstania. W dniach 19–21 kwietnia kilkuset wolontariuszy rozdawało na ulicach Warszawy i innych miast papierowe żonkile-znaczki oraz ulotki przybliżające historię powstania, zachęcając przechodniów do przypinania kwiatów do ubrań na znak pamięci. Partnerami akcji były: Gmina Wyszków, Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce, a projekt wspierali polskie placówki dyplomatyczne w USA i Izraelu, Centrum Dialogu im. Marka Edelmana, IPN Szczecin oraz Polsko-Niemiecka Współpraca Młodzieży. Pomysłodawczynią akcji była Ewa Budek z Muzeum Historii Żydów Polskich.
„Noc całego życia” – spektakl w reżyserii Szymona Szurmieja, bazujący na scenariuszu Ryszarda M. Grońskiego, przedstawiający wspomnienia Janusza Korczaka w ostatnią noc przed Zagładą, odbył się o godz. 19:00 w Teatrze Żydowskim – duża scena.
Zwiedzanie Muzeum Historii Żydów Polskich obejmowało także koncert. Organizator: Muzeum Historii Żydów Polskich.
Koncert upamiętniający wybuch Powstania w Getcie Warszawskim, w którym wystąpili światowej sławy kantor Yacov Lemmer oraz kwartet Filharmoników Izraelskich, był dostępny za zaproszeniami. Organizator: Stowarzyszenie Żydowski Instytut Historyczny, Muzeum Historii Żydów Polskich.
„Archeologia. Sztuka polska wobec Holokaustu” – wystawa Żydowskiego Instytutu Historycznego w Galerii Kordegarda, prezentująca prace związane z przestrzenią miasta jako nośnikiem pamięci, z główną ekspozycją stolika z ceramiczną zastawą, niedawno odnalezionym na terenie getta warszawskiego.
O godz. 10 we wszystkich kościołach Archidiecezji Warszawskiej rozległy się dzwony. Na mszach św. odmówiono modlitwę za ofiary powstania w getcie warszawskim, aby ich bohaterstwo i cierpienie przyniosły owoce pojednania między ludźmi, narodami i religiami.
W Telewizji Polskiej wyemitowano specjalne programy i filmy, w tym dokument Jerzego Bossaka „Requiem dla 500 tysięcy” oraz programy poświęcone Muzeum Historii Żydów Polskich.
Uruchomiono instalację świetlną w hołdzie uczestnikom warszawskiego getta oraz powstańcom warszawskim przed Muzeum Historii Żydów Polskich i Muzeum Powstania Warszawskiego, którą uruchomili Symcha Ratajzer-Rotem „Kazik” oraz Eugeniusz Tyrajski „Sęk”. Instalacji towarzyszyło odczytanie wiersza Władysława Szlengla.
20 kwietnia
Dni otwarte Muzeum Historii Żydów Polskich Polin (20–21 kwietnia) przyciągnęły ponad 15 000 odwiedzających.
Premiera filmu Agnieszki Arnold „Rotem” – dokumentu o Symsze Ratajzerze Rotemie, jednym z ostatnich żyjących uczestników powstania, miała miejsce przy współpracy Muzeum Historii Żydów Polskich i firmy Baltmedia.
„Mapy pamięci” – spektakl w wykonaniu studentów Teatru Baza oraz grupy studentek Uniwersytetu III Wieku przy Fundacji Shalom, stworzony na podstawie relacji z getta warszawskiego Marka Edelmana oraz wywiadów z ocalałymi. Organizator: Muzeum Historii Żydów Polskich.
Spotkanie z Ryszardem Horowitzem, słynnym artystą i autorem plakatu upamiętniającego rocznicę powstania, zorganizowano w Domu Spotkań z Historią.
„Noc całego życia” – spektakl w reżyserii Szymona Szurmieja, na podstawie scenariusza Ryszarda M. Grońskiego, odbył się o godz. 19:00 w Teatrze Żydowskim.
21 kwietnia
Premiera filmu „Historie ratowania” – dokumentu Joanny Król i Karoliny Dzięciołowskiej o dwóch ocalałych z Holocaustu przyjaciółkach, pani Jadwidze Rytlowej i pani Janinie Goldhar. Organizator: Muzeum Historii Żydów Polskich Polin.
„Noc całego życia” – spektakl w reżyserii Szymona Szurmieja, o godz. 19:00 w Teatrze Żydowskim.
Przejazd rowerowy trasą pamięci związanej z powstaniem w getcie warszawskim rozpoczął się w Muzeum Powstania Warszawskiego o godz. 17:00, obejmując m.in. Pomnik Umschlagplatz i Żydowski Instytut Historyczny. Wzięło w nim udział około 1500 rowerzystów. Organizatorzy: Masa Krytyczna, Muzeum Historii Żydów Polskich Polin.
Koncert „Tribute to Marek Edelman” – projekt „Bund band. Tribute to Marek Edelman” z muzyką rewolucyjnych pieśni Bundu, wykonany przez jazzowych muzyków pod kierunkiem Wojtka Mazolewskiego. Organizator: Muzeum Historii Żydów Polskich Polin.
Konferencja „Remember, Imagine, Act: Examining the Legacies of Jan Karski, Emanuel Ringelblum and Raphael Lemkin” z udziałem m.in. Samuela Kassowa i prof. Romana Kuźniara, odbyła się w Muzeum Historii Żydów Polskich.
Spotkanie z Ocalałymi odbyło się w Muzeum Historii Żydów Polskich o godz. 13:00.
„Łańcuch pamięci” – o godz. 19:00 uczestnicy ustawili się wzdłuż granic getta, zapalając świeczki na znak pamięci o ofiarach. Szlak prowadził przez ulice: Żytnia, Sienna, Śliska, E. Plater, pl. Grzybowski, Graniczna, Przechodnia, Elektoralna, Senatorska, Bielańska, Bohaterów Getta, Świętojerska, Freta, Franciszkańska, Bonifraterska, Muranowska, Stawki, Okopowa, Dzielna, Bellotiego.
„Pieśni z Getta” – koncert na ul. Chłodnej, w pobliżu symbolicznej kładki łączącej Małe i Duże Getto, odbył się o godz. 19:30, z udziałem Bente Kahan i Anny Błaut.
„Tu było Getto…” – multimedialna wystawa archiwalnych fotografii ze zbiorów Żydowskiego Instytutu Historycznego oraz Cyfrowego Archiwum Wolskich Regionaliów, ukazująca dwa światy: zamkniętej dzielnicy żydowskiej i świata odbudowanego na jej zgliszczach.
Wirtualny spacer po getcie warszawskim z Jerzym S. Majewskim odbył się o godz. 12:00 w Centrum Kultury Jidysz, ul. Andersa 15.
Małe getto – spacer edukacyjny miał miejsce w godzinach 11:00-13:30, 13:00-15:30, 15:00-17:30, z rozpoczęciem przy bramie na Złotej 62.
Gra miejska „Konspiracja” rozpoczęła się pod Pomnikiem Bohaterów Getta o godz. 10:00 i trwała do 14:30.
Czytanie performatywne na podstawie „Dziennika z getta warszawskiego” Mary Berg odbyło się o godz. 15:00 w Centrum Kultury Jidysz.
Pokaz filmu „Gra uliczna”, reż. Aleksander Ford, miał miejsce o godz. 17:00 w Centrum Kultury Jidysz.
„Nizkor – o powstaniu ’43”, Gmina Wyznaniowa Żydowska, ul. Twarda 6.
Wykład Rafała Dajbora na temat „Powstanie w getcie warszawskim w filmach fabularnych” miał miejsce w Klubie Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów.
Premiera filmu „Ocaleni” (55′) Joanny Król i Karoliny Dzięciołowskiej odbyła się o godz. 19:00 w Audytorium Muzeum Historii Żydów Polskich Polin.
Transmisja koncertu André Ochodlo & Odem Trio miała miejsce o godz. 20:05 w Polskim Radiu Program Trzeci.
Modlitewny marsz chrześcijan i Żydów.
Konferencja „Być świadkiem Zagłady. W 70. rocznicę powstania w warszawskim getcie”
Konferencja poświęcona postawom wobec Zagłady oraz jej świadkom odbyła się pod Honorowym Patronatem Prezydenta RP Bronisława Komorowskiego w dniach 21–23 kwietnia. Otwarcie miało miejsce w Żydowskim Instytucie Historycznym, a panele odbywały się w Centrum Edukacyjnym IPN im. Janusza Kurtyki Przystanek Historia.
Bloki tematyczne:
- I – Bezsilność, obojętność i milczenie świadków
- II – Społeczeństwa europejskie wobec Zagłady
- III – Europejskie ruchy oporu wobec Zagłady
- IV – Kościoły wobec Zagłady
- V – Żydzi – świadkowie Zagłady
- VI – Co zostało z Hilbergowskiej triady „Sprawcy – ofiary – świadkowie“?
Organizatorzy: Instytut Pamięci Narodowej, Centrum Badań nad Zagładą Żydów, Instytut Filozofii i Socjologii PAN, Żydowski Instytut Historyczny im. E. Ringelbluma.
22 kwietnia
Spektakl „Josela Rakowera rozmowa z Bogiem” Zvi Kolitza był monodramem w interpretacji Sławomira Hollanda przy akompaniamencie Michała Górczyńskiego. Organizator: Muzeum Historii Żydów Polskich Polin.
23 kwietnia
Otwarcie festiwalu „Jewish Motifs” – filmowego festiwalu poświęconego tematyce żydowskiej, zorganizowanego przez Muzeum Historii Żydów Polskich Polin.
Międzynarodowy Festiwal Filmowy „Żydowskie Motywy”
Festiwal odbył się w dniach 24 – 28 kwietnia i był już 9. edycją tego wydarzenia.
28 kwietnia
Debata „Czy Polacy wciąż biednie patrzą na getto? Od moralnego świadectwa do etyki pamięci” zorganizowana przez Muzeum Historii Żydów Polskich, miała na celu dyskusję o stanie polskiej pamięci, nawiązując do eseju Jana Błońskiego „Biedni Polacy patrzą na getto” oraz publikacji badaczy Zagłady.
Modlitwa katolików z parafii św. Augustyna przed pomnikiem Bohaterów Getta o godz. 16:00, podczas której śpiewano pieśni religijne.
5 maja
Wycieczka rowerowa szlakiem kultury żydowskiej inaugurująca cykl wycieczek na Mazowszu, zorganizowana przez Muzeum Historii Żydów Polskich Polin.
7 maja
Panel „Dekonstrukcja pamięci i historii” poświęcony Żydowskiemu Związkowi Wojskowemu oraz powstaniu w warszawskim getcie odbył się w Muzeum Historii Żydów Polskich Polin.
12 maja
Finałowy dzień festiwalu Nowa Muzyka Żydowska z warsztatami plastyczno-muzycznymi dla dzieci oraz koncertem „Babcias Memory” w wykonaniu formacji River Loam Trio, a także koncertem finałowym – projektem specjalnym „Great Jewish Songbook” w wykonaniu Horny Trees Big Band.
16 maja
Koncert upamiętniający zburzenie Wielkiej Synagogi, podczas którego wykonano kompozycję „Lament serca” Jerzego Maksymiuka, będącą hołdem dla zamordowanych Żydów. Dyrygent: Jerzy Maksymiuk, wykonanie: Warszawscy Soliści Concerto Avenna.
Rozstrzygnięcie konkursu na upamiętnienie Wielkiej Synagogi na Tłomackiem w 70. rocznicę jej zburzenia przez hitlerowców, któremu towarzyszyć będzie wystawa pokonkursowa oraz otwarcie plenerowej instalacji architektonicznej, rekonstrukcji placu Tłomackiego.
Wydarzenia poza Warszawą
Polska
„Pieśni z getta” – 16, 17, 18 kwietnia, ul. Włodkowica 7, Wrocław, Synagoga pod Białym Bocianem.
Niemcy
Koncert z okazji 70. rocznicy Powstania w Getcie Warszawskim wykonany przez Chór Cantus Domus oraz Elbląską Orkiestrę Kameralną pod batutą Ralfa Sochaczewsky’ego – 20 kwietnia, Gethsemanekirche w Berlinie. W programie: Johannes Brahms – Ein deutsches Requiem op. 45 oraz Arnold Schönberg – A Survivor from Warsaw op. 46.
Specjalne znaczki pocztowe
Poczty w Polsce i Izraelu wydały okolicznościowe znaczki. Znaczek Poczty Izraelskiej przedstawia Pawła Frenkla, lidera Żydowskiego Związku Wojskowego. Znaczki Poczty Polskiej zaprojektowała Marzanna Dąbrowska i przedstawiają symbol obchodów. Wejdą one do obiegu 19 kwietnia, a towarzyszyć im będzie kolekcjonerska koperta pierwszego dnia obiegu ze zdjęciem schwytanych przez Niemców uczestniczek powstania w getcie.