7 Wileńska Brygada Armii Krajowej to polski oddział partyzancki, który działał w Okręgu Wilno Armii Krajowej.
Brygada została utworzona w lutym 1944 roku w Bolesławowie, na podstawie oddziału bosmana Jana Czerwińskiego, znanego jako „Żuk”, oraz oddziału partyzanckiego dowodzonego przez Wacława Makowskiego, zwanego „Wacławem”.
Na czele 7 Wileńskiej Brygady AK stał porucznik Wilhelm Tupikowski, znany jako „Wilhelm”. Dowództwo oddziału kadrowego Brygady sprawował Aleksander Alesionek, pseudonim „Piorun”.
Żołnierze tej brygady nie uczestniczyli w operacji Ostra Brama. W lipcu 1944 roku brygada liczyła około 300–400 partyzantów.
Formowanie brygady i zmiany organizacyjne
Początkowo oddział dowodzony przez por. Wilhelma Tupikowskiego składał się z około 20 osób.
W marcu 1944 roku rozpoczęto formowanie drugiego plutonu, a w kwietniu dodano trzeci. W tym miesiącu liczba partyzantów wzrosła do około 110. W połowie maja rozpoczęto organizację zwiadu konnego.
W czerwcu brygada przeniosła się do Taboryszek, w rejonie koncentracji jednostek partyzanckich Okręgu Wileńskiego AK. W okolicach Skorbucian i Sorok Tatary, na bazie rezerw konspiracyjnych, powstał nowy oddział partyzancki – „Gozdawy”.
Podczas akcji „Ostra Brama” oba oddziały operowały w rejonie Skorbudan, unikając walk o Wilno. Na rozkaz Inspektora „Pohoreckiego” zostały najpierw rozwiązane, a następnie, 11 lipca, reaktywowane. Żołnierze oddziału „Gozdawy” zostali włączeni do 7 Brygady AK.
Wczesnym rankiem 18 lipca 1944 roku, w okolicach wsi Piełokańce, 7 Wileńska Brygada Armii Krajowej została rozbrojona przez zmotoryzowane oddziały Armii Czerwonej.
Działania partyzanckie
Od lutego 1944 roku brygada działała w rejonie Puszczy Rudnickiej. Do połowy marca prowadzono prace organizacyjne, a żołnierze odbywali szkolenia. 21 marca oddział brygady, pod dowództwem W. Makowskiego „Wacława”, przeprowadził akcję na Białą Wakę. 25 marca 1944 roku, 20-osobowy pododdział zaatakował stację kolejową w Wielkim Polu, niszcząc niemiecki posterunek ochrony kolei. Zaskoczenie pozwoliło na uderzenie na dwa wagony litewskich żołnierzy z korpusu Plechavicziusa, którzy po krótkiej walce się poddali. Zdobyto broń, amunicję oraz skrzynie z konserwami. Z pobliskiej wsi zarekwirowano furmanki, na które załadowano zdobycz, a po zwolnieniu jeńców oddział wycofał się do Puszczy Rudnickiej. Po godzinie przybyły dwie ciężarówki niemieckie, jednak Niemcy nie kontynuowali pościgu w lesie. Akcja zakończyła się pełnym sukcesem.
Pod koniec marca w rejon Puszczy Rudnickiej weszła 3 Brygada Szczerbca. W czasie spotkania doszło do krótkiej wymiany ognia, ponieważ przednia straż 3 Brygady była ubrana w niemieckie mundury, co zmyliło obie strony. Ustalono plan wspólnej akcji na Nowe Troki. W celu odwrócenia uwagi niemieckiego garnizonu zaplanowano pozorny atak kawalerii 3 Brygady na Landwarów. Kiedy kawaleria rozpoczęła ostrzał, pozostałe siły 3 Brygady oraz pluton 7 Brygady uderzyły na Nowe Troki. Pozostała część 7 Brygady pełniła funkcję wsparcia. Zdobytą siedzibę Arbeitsamtu spalono wraz z dokumentacją. Szczególnie zacięte walki miały miejsce przy zdobywaniu siedziby Gestapo oraz koszar policji litewskiej, gdzie partyzanci odnieśli zwycięstwo. Udało się uwolnić 45 Polaków z miejscowego więzienia. W akcji zginął jeden żołnierz, a 10 zostało rannych. Zdobyto dużą ilość broni, amunicji, granatów, mundurów, żywności, papierosów i maszyn do pisania. Nad ranem brygady wykonały 30-kilometrowy odskok.
Na koniec marca brygada stacjonowała w Skorbucianach. 12 kwietnia 7 Brygada została zaatakowana od strony Ternian i Międzyrzecza przez niemiecki oddział, co zaskoczyło partyzantów, którzy spodziewali się plutonu 3 Brygady „Szczerbca”, umundurowanego w niemieckie mundury. W trakcie walk pod Skorbucianami do konfliktu włączył się sowiecki oddział partyzancki, który miał na celu zlikwidowanie 7 Brygady. W tej chaotycznej sytuacji 7 Brygada wycofała się z pola walki.
9 maja przeprowadzono atak na niemiecką załogę w majątku Landwarów, w wyniku czego zdobyto kilkanaście koni pociągowych, jednak nie udało się zdobyć broni. Jeden z partyzantów nie wytrzymał nerwowości i strzelił przedwcześnie, co zaalarmowało Niemców, którzy nie dali się rozbroić.
12 maja przeprowadzono akcję we wsi Kiewliszki, gdzie oddział litewski zażądał od mieszkańców zorganizowania kąpieli w łaźni. Partyzanci 7 Brygady, zaalarmowani przez łącznika, otoczyli łaźnię i rozbroili zaskoczonych Litwinów bez walki. Oddział ten, według relacji miejscowych, znęcał się nad ludnością. Sąd doraźny skazał siedmiu Litwinów na śmierć przez rozstrzelanie.
7 czerwca brygada przeprowadziła akcję na bunkry w okolicach Południ. Niemiecko-litewska obsada bunkrów jednak odparła ataki, a po nadejściu posiłków brygada wycofała się z pola walki bez strat własnych.
Od 9 do 18 czerwca brygada prowadziła szkolenie taktyczne w Taboryszkach. 19 czerwca jej 2 i 3 pluton przeprowadził akcję na niemiecki magazyn broni i bomb lotniczych koło Jaszun, która przebiegła bez strat. Zdobyte bomby zostały przekazane do magazynu konspiracyjnego w majątku Ropieje.
Na koniec czerwca brygada weszła w skład Zgrupowania nr 1 Okręgu Wilno Armii Krajowej, stacjonując w okolicach Puszczy Rudnickiej. Na bazie brygady powołano nowy Oddział Partyzancki „Gozdawy”, którym dowodził por. Jerzy Różałowski „Gozdawy”. 7 lipca planowano przeprowadzenie akcji na majątek w pobliżu Porubanku, gdzie stacjonowała duża jednostka organizacji Todta, jednak nie udało się zrealizować planu, gdyż do miejscowości dotarł 100-osobowy oddział niemiecki.
7 lipca Brygada „Wilhelma” przeprowadziła zasadzkę na szosie Wilno-Grodno koło miejscowości Chazbiejowicze, niszcząc kolumnę niemieckiego wojska. Poległ dowódca drużyny Eugeniusz Ihnatowicz „Marchołt”, który został pochowany na cmentarzu w Skorbucianach.
26 czerwca mjr dypl. Teodor Cetys „Sław” oraz ppłk Zygmunt Blumski „Strychański” przedstawili ppłk. „Wilkowi” plan akcji na Wilno. Rozkaz operacyjny nr 1 „Ostra Brama” zawierał ogólne wytyczne dotyczące walki o miasto oraz szczegółowe rozkazy dla oddziałów partyzanckich. W planach było utworzenie Zgrupowania Bojowego nr 4 „Południe” pod dowództwem kpt. Stanisława Sędziaka „Warty”, składającego się z 7 Brygady, oddziału „Gozdawy”, II batalionu por. „Krysi” oraz VII batalionu por. „Ostoji”.
Zgrupowanie Bojowe nr 4 nie wzięło udziału w ataku na Wilno. Sytuacja, jaka wytworzyła się w tym zgrupowaniu w dniach 6-7 lipca 1944 roku, nie jest całkowicie wyjaśniona. 7 Brygada i Brygada „Gozdawy” znajdowały się w Puszczy Rudnickiej. Kpt. „Warta” po przybyciu do Puszczy nawiązał łączność z inspektorem trockim kpt. Jerzym Bronikowskim „Jan Czarny” oraz z oboma brygadami 7 i „Gozdawy”. Prawdopodobnie Zgrupowanie to nie było w stanie przyspieszyć uderzenia na Wilno o dobę, co oznacza, że atak miałby się odbyć w nocy z 6 na 7 lipca. Rano 7 lipca kpt. „Warta” otrzymał informację, że dostęp do Wilna jest niemożliwy z powodu toczących się tam walk. Około południa 7 lipca przez Puszczę Rudnicką przeszły oddziały Armii Czerwonej, co spowodowało ogłoszenie demobilizacji w 7 Brygadzie oraz Brygadzie „Gozdawy”, jednak około 10 lipca przeprowadzono mobilizację i skoncentrowano się w Skorbucianach.
W trakcie operacji Ostra Brama, 7 Brygada i oddział „Gozdawy” działały w rejonie Skorbudan, nie biorąc udziału w walkach o Wilno.
Ostatnią akcją 7 Brygady była nieudana próba osłony odprawy dowództwa Okręgu Wilno AK z Sowietami w Boguszach, która okazała się pułapką NKWD. 7 Brygada nie była w stanie skutecznie zareagować na sowiecką akcję.
Żołnierze brygady
Dowództwo brygady
komendant – por. Wilhelm Tupikowski „Wilhelm”
zastępca komendanta – por. Wiesław Makowski „Wacław”
adiutant – bosman Jan Czerwiński „Żuk”
oficer ds. specjalnych – por. Adolf Połoński „Benek”
kapelan – ks. Antoni Prajsser „Gerwazy”
służbowy – Józef Juruś „Maj”
łącznik – Jadwiga Czerwińska „Malina”
sanitariusz – Wanda Jankowska „Pigułka”
Oficerowie dyspozycyjni po 8 lipca 1944
ppor. Władysław Kułakowski „Rudy”
ppor. Ryszard Manteuffel „Hylzen”
ppor. Stanisław Dakiniewicz „Rak”
ppor. Idzi Kupczyk „Dolny”
ppor. Leon Nagrabecki „Lech”
Inni żołnierze
Wiktor Iwanowski
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Zygmunt Boradyn, Andrzej Chmielarz, Henryk Piskunowicz: Z dziejów Armii Krajowej na Nowogródczyźnie i Wileńszczyźnie (1941–1945). Radom: Ośrodek Kształcenia i Doskonalenia Kadr, 1997. ISBN 8390716803.
Janusz Bohdanowicz: Brygada Wilhelma. Oddziały partyzanckie „Żuka” i „Gozdawy”. Gdańsk: Światowy Związek Żołnierzy Armii Krajowej: Środowisko Wileńskie w Gdańsku, 1998. ISBN 83-909467-0-X.
Komisja Historyczna Polskiego Sztabu Głównego w Londynie: Polskie Siły Zbrojne w drugiej wojnie światowej. Armia Krajowa. T. III. Londyn: Instytut Historyczny im. Generała Sikorskiego, 1950.
Paweł Rokicki: Armia Krajowa na Wileńszczyźnie 1943–1945. Warszawa: Barwa i Broń; Expadon Publishing SP. z o.o., 2007. ISBN 978-83-60786-01-7.
Struktura Organizacyjna Armii Krajowej, Marek Ney-Krwawicz w: Mówią wieki nr 9/1986.
Jarosław Wołkonowski, Grzegorz Łukomski: Okręg Wileński Związku Walki Zbrojnej Armii Krajowej w latach 1939-1945. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, 1996. ISBN 83-86100-18-4.
Roman Korab-Żebryk: Operacja wileńska AK. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1985. ISBN 83-01-04946-4.
Skrócony zakres historii VII Wileńskiej Brygady Armii Krajowej „Wilhelma” oraz oddziałów „Żuka” i „Gozdawy”. 1943-1944, Gdańsk.