68 dywizjon artylerii lekkiej (68 dal)
68 dywizjon artylerii lekkiej (68 dal) to pododdział artylerii lekkiej Wojska Polskiego w okresie II RP.
Nie był on częścią pokojowej struktury wojska. Dywizjon został utworzony w czasie mobilizacji alarmowej w grupie niebieskiej, bazując na III dywizjonie 31 pułku artylerii lekkiej. W jego skład weszły trzy baterie haubic 100 mm, każda z czterema działami. Mobilizacja zakończyła się 26 sierpnia, a dywizjon osiągnął wymagany etat oraz otrzymał niezbędne uzbrojenie i sprzęt.
68 dal w kampanii wrześniowej
30 sierpnia 1939 roku 68 dal opuścił koszary na Toruń-Podgórzu i, na rozkaz dowództwa Armii „Pomorze”, udał się do lasu pomiędzy Unisławiem a Dąbrówką Chełmińską. Tam, 31 sierpnia, wszedł w skład Oddziału Wydzielonego „Toruń” pod dowództwem płk. dypl. Aleksandra Myszkowskiego.
Działania bojowe
Walki na Kujawach
1 września 1939 roku dywizjon stacjonował w rejonie Dąbrówki Chełmińskiej, gdzie był atakowany przez niemieckie lotnictwo. 2 września został skierowany na przyczółek toruński. Marsz odbył się w nocy z 2 na 3 września, a dywizjon dotarł do lasu na północ od Torunia w pobliżu szosy Chełmno-Toruń. 68 dal zajął stanowiska ogniowe w godzinach przedpołudniowych na linii fortów między szosami Toruń-Chełmno a Toruń-Fordon, osłaniając składy amunicyjne w Łysomicach. W nocy z 3 na 4 września dywizjon był celem trzech nalotów niemieckiego lotnictwa, co spowodowało niewielkie straty w taborach. 4 września baterie zmieniły stanowiska ogniowe: 1 na Rudaku, 2 obok radiostacji toruńskiej przy willi „Berta”, 3 jako artyleria przeciwpancerna, umiejscowiona na szosach do Chełmna i Fordonu. Na nowych pozycjach dywersanci przecięli linie telefoniczne, a patrol łączności zastrzelił niemieckiego dywersanta na gorącym uczynku. 6 września, od godziny 8.00, dywizjon rozpoczął ostrzał niemieckich oddziałów zbliżających się drogą od Fordonu. W godzinach popołudniowych, na rozkaz płk. Myszkowskiego, dywizjon przeprawił się mostami toruńskimi na lewy brzeg Wisły. 7 września haubice i karabiny maszynowe 68 dal ostrzelały niemieckie pojazdy i grupy żołnierzy na prawym brzegu Wisły w Toruniu.
Tego samego dnia, od godziny 18.00, 68 dywizjon został podporządkowany dowódcy artylerii 27 Dywizji Piechoty. Wspierał walki 208 pułku piechoty, zajmując 8 września, o świcie, po nocnym marszu, stanowiska ogniowe w pobliżu rzeki Tążyna w lesie na północ od Ciechocinka. Przy szosie Włocławek-Toruń punkt obserwacyjny 2 baterii został ostrzelany przez dywersantów niemieckich. Nocą z 8 na 9 września dywizjon dotarł do lasów na północny zachód od Włocławka, zajmując stanowiska ogniowe między Machnaczem a Korabnikami, wspierając 22 pułk piechoty. Po południu prowadził pojedynek z niemiecką artylerią. W nocy maszerował do folwarku Budy. Na przedmieściach Włocławka został ostrzelany przez niemiecką artylerię, ponosząc straty w zabitych i rannych oraz tracąc konie. Po zajęciu stanowisk ogniowych, rano 10 września, wspierał 208 pułk piechoty na odcinku Nowy Młyn-Wieniec-Mochnacz. Na pododcinek wspierany przez 2/68 dal uderzyła niemiecka piechota, jednak została skutecznie powstrzymana ostrzałem haubic. Ostrzał niemieckiej artylerii był korygowany przez samolot. Dzięki dobremu maskowaniu bateria uniknęła strat. Pozostałe baterie również włączyły się do walki z oddziałami niemieckiej 50 Dywizji Piechoty. 68 dal wspierał 208 pp w obronie oraz podczas kontrataku odwodowego batalionu. Intensywność walk była ogromna, co potwierdza fakt, że sama tylko 2 bateria wystrzelała około 400 pocisków. O godzinie 6.00 11 września dywizjon wycofał się na szosę Włocławek-Kowal, zajmując stanowiska w pobliżu jeziora Wikaryjskiego. W godzinach popołudniowych 68 dal prowadził ostrzał celów na żądanie piechoty z 208 pp oraz na podstawie własnych obserwacji z zwiadu. 2 bateria wystrzeliła dodatkowe 180 pocisków. Do godziny 19.00 12 września dywizjon kontynuował ostrzał z tych samych pozycji. Nocą z 12 na 13 września 68 dal dotarł do Bud, a od rana 13 września bez odpoczynku skierowano dywizjon do Gostynina.
Udział w bitwie nad Bzurą
Od rana 14 września 68 dal wspierał broniący Gostynina 23 pułk piechoty, a po południu haubice dywizjonu wspierały natarcie 24 pułku piechoty oraz 208 pp w ataku na Radziwie. Z uwagi na nieudane natarcie, 68 dal wycofał się na zachód od Gostynina, gdzie 15 września przebywał bez kontaktu z nieprzyjacielem. Nocą z 15 na 16 września dywizjon odmaszerował do dworu Wieliszew, gdzie nadal pozostawał bez kontaktu bojowego. Nocą z 16 na 17 września 68 dal pomaszerował w rejon Uderz, Budy Iłowskie. 3 bateria nie otrzymała rozkazu odmarszu i pozostała na swoich pozycjach na południe od Gąbina, gdzie walczyła do godziny 16.00 17 września. Z powodu oskrzydlenia, wycofała się przez otwarty teren, będąc atakowaną przez niemieckie lotnictwo i piechotę. 3 bateria straciła cały sprzęt oraz haubice, ponosząc znaczne straty w ludziach i koniach. Część baterii z oficerem ogniowym dostała się do niewoli. Na rozkaz dowódcy 208 pp dywizjon został skierowany na linię Zdrówki, Zofiówka, Golonka, Koszlew, gdzie, wspólnie z batalionem II/23 pp, od świtu 17 września podjął walkę z niemiecką 3.DP, odpierając jej natarcia, w tym to, przed którym Niemcy pędzili ludność cywilną na pozycje obu baterii dywizjonu oraz piechoty. W związku z koncentracją niemieckich wojsk oraz kończącą się amunicją, dywizjon został podzielony na dwa rzuty: w jednym część zwiadu, łączności, poczet i tabor, w drugim rzut ogniowy baterii, które wycofały się w południe w kierunku Iłowa. W trakcie tego dziennego marszu rzut ogniowy był atakowany przez niemieckie lotnictwo; 1 bateria straciła kilku poległych oraz rannych żołnierzy, wiele koni, a także została zniszczona 1 haubica i 4 wozy. Po dotarciu do Iłowa, nocą z 17 na 18 września, dywizjon połączył się i odmaszerował do lasu przy folwarku Załusków. Major Stawarz po dotarciu na miejsce dołączył z 68 dal do 16 dywizjonu artylerii ciężkiej ppłk. Ostapowicza. 18 września w lesie doszło do walk z niemiecką piechotą, artylerzyści nie mogli używać haubic, walcząc jako piechota. Po wypieraniu niemieckiej piechoty z lasu, 68 dal był ostrzeliwany przez niemiecką artylerię, haubice strzelały jedynie w momencie odpierania niemieckich szturmów na las, z uwagi na kończącą się amunicję. W obu bateriach pozostały tylko 3 haubice i około 100 żołnierzy w całym dywizjonie, ponosząc bardzo duże straty. 18/19 września ruszono ku rzece Bzura. O świcie 19 września, w związku z nasyceniem terenu niemieckimi wojskami, na rozkaz ppłk. Ostapowicza zniszczono pozostałe haubice i polecono przebijać się do Warszawy małymi grupami. Większość żołnierzy dywizjonu trafiła do niewoli niemieckiej.
Żołnierze dywizjonu
Obsada personalna
dowódca dywizjonu – mjr Sylwester Stawarz
adiutant dywizjonu – por. Marian Kaczmarek
oficer zwiadowczy – ppor. rez. Paweł Antoni Słodowy
oficer obserwacyjny – ppor. rez. Tadeusz Balewski
oficer łącznikowy – ppor. rez. Marceli Dembczyński
oficer łączności – por. rez. Aleksander Krystek
oficer płatnik – ppor. rez. Leja Goldberg
oficer żywnościowy – ppor. rez. Paweł Ruszkiewicz
lekarz dywizjonu – ppor. lek. rez. Zenon Żabicki
lekarz weterynarii dywizjonu – ppor. lek. wet. rez. Edmund Lemm
dowódca kolumny amunicyjnej – ppor. rez. Edmund Bella
dowódca 1 baterii – por. Józef Julian Sokołowski
oficer ogniowy – ppor. Marian Jan Deville
oficer zwiadowczy – ppor. Roman Czajkowski
dowódca I plutonu – pchor. rez. Józef Kajda
dowódca II plutonu – ppor. rez. Zygmunt Bienkiewicz
dowódca 2 baterii – por. Jan Krzemiński
oficer ogniowy – ppor. Czesław Kołaczyński
oficer zwiadowczy – ppor. Kazimierz Pyda
dowódca I plutonu – ppor. rez. A. Czajkowski
dowódca II plutonu – ppor. rez. Józef Stoppa
dowódca 3 baterii – kpt. Jerzy Ostaszewski
oficer ogniowy – ppor. Tadeusz Jerzy Słojewski
oficer zwiadowczy – ppor. Juliusz Smętkowski
dowódca I plutonu – ppor. rez. Alfred Rutkowski
dowódca II plutonu – ppor. rez. Jerzy Rykowski
Przypisy
Bibliografia
Karol Lucjan Galster: Księga Pamiątkowa Artylerii Polskiej 1914-1939. Londyn: Nakładem Koła Oficerów Artylerii Polskiej na Obczyźnie, 1975.
Piotr Zarzycki: 31 Pułk Artylerii Lekkiej. Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej, zeszyt nr 63. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 1996. ISBN 83-87103-15-2.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Awanse oficerskie w Wojsku Polskim 1935-1939. Wydanie II poprawione. Warszawa: Wydawnictwo Tetragon, Wydawnictwo Muzeum Ziemi Sochaczewskiej i Pola Bitwy na Bzurą w Sochaczewie, 2021. ISBN 978-83-66687-09-7.