67 dywizjon artylerii lekkiej (67 dal)
67 dywizjon artylerii lekkiej (67 dal) był pododdziałem artylerii lekkiej Wojska Polskiego w II Rzeczypospolitej.
Jednostka ta nie była częścią pokojowej organizacji wojska. Została utworzona przez 17 pułk artylerii lekkiej z Gniezna.
Mobilizacja
67 dywizjon artylerii lekkiej sformowano zgodnie z planem mobilizacyjnym „W”, w dniach 24 – 27 sierpnia 1939 roku, w ramach mobilizacji alarmowej, w grupie jednostek oznaczonych kolorem żółtym, w czasie od A+60 do A+72. Mobilizującą jednostką był 17 pułk artylerii lekkiej z Gniezna.
Dywizjon był jednostką artylerii odwodowej Naczelnego Wodza, wyposażoną w dwanaście armat 75 mm wz. 1897. Zgodnie z planem operacyjnym „Zachód”, pododdział został przydzielony Armii „Poznań”.
W kampanii wrześniowej 1939 roku, jednostka nie wystąpiła w pełnym składzie. Dowódca armii, generał dywizji Tadeusz Kutrzeba, podporządkował 67 dal bez 3 baterii dowódcy 26 Dywizji Piechoty, natomiast 3 baterię przydzielił 7 batalionowi strzelców, oba pododdziały podporządkowując dowódcy 14 Dywizji Piechoty.
67 dal w kampanii wrześniowej
Walki dywizjonu
O świcie 1 września 3 bateria 67 dal znajdowała się na stanowiskach w rejonie Skoków, współpracując z 7 batalionem strzelców, który na pozycji osłonowej 14 DP organizował obronę linii rzeki Wełnianki. Wieczorem 1 września, 67 dywizjon artylerii lekkiej, z wyjątkiem 3 baterii, został załadowany do transportów kolejowych i w nocy z 1 na 2 września wyjechał z Gniezna do rejonu Kcyni. Po wyładunku dywizjon został podporządkowany dowódcy 26 DP i przegrupował się na południe od Nakła. W trakcie walk 67 dal składał się z dwóch baterii, ponieważ 3 bateria działała oddzielnie. Działając na prawym skrzydle dywizji w pobliżu Noteci, 67 dal ostrzeliwał niemieckie kolumny w dniach 2 września, maszerujące północnym brzegiem Noteci w stronę Bydgoszczy. Nocą 3/4 września 67 dal przeszedł w rejon Władysławowa, Wąsocz. Rano 4 września, 67 dal znajdował się na pozycji przejściowej obrony Armii „Poznań”. Ponownym marszem nocnym 4/5 września dywizjon zajął stanowiska ogniowe na pozycji żnińskiej. Rano 5 września, zajął stanowiska na odcinku „Łabiszyn”, z zadaniem wsparcia obrony piechoty 26 DP w rejonie Kołaczkowo, Drogosław, Kanał Notecki. Po południu 5 września, wraz z 26 DP, dywizjon wszedł w skład Armii „Pomorze”. Ponownym nocnym marszem 67 dal przegrupował się w rejon Łabiszyna. Od rana 6 września, 67 dywizjon zajmował stanowiska ogniowe w rejonie Łabiszyna, jego zadaniem była osłona wycofania się 26 DP w kierunku Inowrocław, Pakość, Barcin. Po zmroku, w towarzystwie oddziałów piechoty, 67 dal wycofał się w rejon Inowrocławia. Od 7 do 10 września dywizjon przemaszerował z Inowrocławia przez Radziejów Kujawski, Lubraniec do rejonu Przedacz, Cetta. Wieczorem 10 września, 67 dal został wyłączony ze składu 26 DP i podporządkowany dowódcy Poznańskiej Brygady Obrony Narodowej, której celem była osłona sił głównych Armii „Poznań” oraz „Pomorze”. Pułkownik Stanisław Siuda zatrzymał dywizjon w swoim odwodzie, w towarzystwie improwizowanego pułku ON mjr. Mariana Kwiatkowskiego, którego zadaniem była obrona węzła drogowego Kłodawa z kierunków: Przedecz, Sompolno, Koło i Dąbie. W dniach 11 i w nocy z 12 września Brygada pozostawała bez kontaktu z nieprzyjacielem. 12 września „Zgrupowanie batalionów ON pułk. Siudy” weszło w skład Grupy Operacyjnej gen. Tokarzewskiego. Wieczorem 12 września, 67 dal w składzie pułku ON mjr. Kwiatkowskiego podjął marsz w kierunku Przedacz, Chodecz, w celu uchwycenia i utrzymania linii kolejowej w okolicach miejscowości Rybno. W dniach 13 i 14 września, 67 dal wsparł pułk ON mjr. Kwiatkowskiego na pozycjach obronnych od północnego skraju Przedacza przez las Rogoźno aż po szosę Chrustowo-Chodecz. Dywizjon zajmował stanowiska w lesie na północny wschód od folwarku Muchnice. Nadal był w odwodzie Zgrupowania płk. Stanisława Siudy. 15 września Poznańska Brygada ON weszła w skład GO gen. Grzmota-Skotnickiego. Tego dnia do pułku ON ppłk. dypl. Franciszka Junkera została skierowana 2 bateria 67 dal. Po południu 16 września pułk ON ppłk. dypl. Junkera oraz 2/67 dal organizowali obronę Żychlina. 17 września, w godzinach porannych, pułk ON ppłk. dypl. Junkera z 2/67 dal został wycofany z Żychlina przez oddziały niemieckie do rejonu Helenowa. 18 września pułk ON ppłk. dypl. Junkera z 2 baterią osłaniał i opóźniał niemieckie natarcie z Sannik na las Brzeziny, Iłów. Tego dnia, w rejonie miejscowości Brzeziny, resztki wszystkich baterii 67 dal walczyły w okrążeniu z niemieckimi oddziałami, atakowane przez niemieckie lotnictwo oraz silnie ostrzeliwane przez artylerię. Wśród poległych znalazł się ppor. Wacław Roeher z 1 baterii. Większość żołnierzy została wzięta do niewoli przez Niemców, a nieliczne grupy zdołały dotrzeć do Puszczy Kampinoskiej, skąd nawiązały kontakt z Warszawą lub Modlinem.
Walki 3 baterii
2 września, w rejonie miasta Skoki, 3 bateria, w towarzystwie 7 batalionu strzelców, została podporządkowana dowództwu Podolskiej Brygady Kawalerii, która przejęła odcinek oraz zadania osłony Poznania od 14 DP. Wieczorem 3 września bateria wraz z 7 bs przeszła w podporządkowanie 26 DP i wykonała nocny marsz do rejonu folwarku Paryż, Juncewo, Janowiec. Rano 4 września, 3/67 dal znajdowała się na pozycji przejściowej obrony Armii „Poznań”. Ponownym marszem nocnym 4/5 września bateria zajęła stanowiska ogniowe na pozycji żnińskiej. Rano 5 września zajęła stanowiska na odcinku „Parlin”, z zadaniem wsparcia obrony 7 bs oraz 43 kompanii kolarzy ze składu 26 DP, między jeziorami Wiecanowskim a Chomiąskim oraz dozoru nad odcinkiem Wieniec-Suchorzewo. Na tej pozycji pozostawała również 6 września. 7 września 3/67 dal wykonała 45-kilometrowy marsz z 7 bs do Teodorowa pod Sompolnem. Wieczorem 7 września 3 bateria, wraz z 7 bs, ponownie weszła w skład Podolskiej BK. W nocy 7/8 września, wraz z 7 bs, przeszła do lasu Ladorudź na północ od Dąbia. 8 września gen. Kutrzeba włączył 7 bs z 3/67 dal w skład nowo utworzonej Grupy Operacyjnej Kawalerii gen. Grzmota-Skotnickiego, której celem było natarcie 9 września na Wartkowice – Parzęczew, w celu wyjścia na tyły przeciwnika związanego natarciem 25 DP. Przed świtem 9 września oba pododdziały przemaszerowały do rejonu leśniczówki Ladorudz – Ladorudzek. Tego samego dnia, około godziny 22:00, działając na rozkaz dowódcy grupy, gen. bryg. Grzmota-Skotnickiego, 7 bs majora Józefa Szula zajął bez walki las Rożniatów, około 4 km na południe od Dąbia. 10 września, około godziny 16:00, 3/67 dal i 7 bs dotarły z Rożniatowa do Wartkowic, a następnie zluzowały szwadron 4/14 pułku ułanów na pozycjach obronnych w rejonie skrzyżowania w Gostkowie. 11 września, około godziny 7:00, major Szul otrzymał rozkaz natychmiastowego marszu na Parzęczew. Dowódca batalionu pozostawił 2 kompanię strzelecką we dworze Gostków w celu opóźniania przeciwnika, a z resztą batalionu udał się w kierunku Parzęczewa. Po odejściu batalionu, 2 kompania strzelecka została zaatakowana przez niemiecki 360 pp z 221 DP. 2 kompania ppor. Kazimierza Kozioła broniła się we dworze Gostków, a następnie wycofała przez Białą Górę w kierunku Wierzbówki. Niemcy, w sile jednego batalionu, zajęli Białą Górę. Dowódca grupy, powiadomiony o tej walce przez majora Szula, nakazał mu zawrócić i odeprzeć nieprzyjaciela na Wartkowice lub opóźnić jego natarcie na Parzęczew i Łęczycę. Po rozpoznaniu, że niemiecki batalion zamierza wykonać natarcie w rejonie Wierzbówki, mjr Józef Szul 12 września o godz. 8:00, przy silnym wsparciu 3/67 dal, przeprowadził uprzedzające natarcie na Białą Górę. Zaskoczony niemiecki 375 pp częściowo się rozproszył i wycofał z dużymi stratami. Strzelcy 7 batalionu zajęli Białą Górę, ponieśli jednak również wysokie straty. Późnym popołudniem, przy wsparciu 3 baterii, 7 bs przeprowadził natarcie na wzgórze 119,7, jednak osłabiony porannym szturmem batalion nie przełamał obrony niemieckiej i natarcie załamało się. Wieczorem 7 bs z 3/67 dal przemaszerował przez Sierpów, Łęczycę, Topolę Królewską i dotarł o świcie 13 września do miejscowości Chrząstówek. 14 września bateria 3/67 dal oraz 7 bs wyszły z podporządkowania Podolskiej BK i zostały bezpośrednio podporządkowane dowódcy GO gen. Stanisławowi Grzmot-Skotnickiemu, który przegrupował je na linię Ktery-Kutno, gdzie do godziny 19:00 prowadziły działania opóźniające. W nocy 15/16 września 7 bs z 3/67 dal został przegrupowany do obrony linii rzeki Ochni w rejonie wsi Kaszewy Kościelne. W nocy 16/17 września siły główne GO przegrupowały się do rejonu Luszyn, Model, gdzie dotarły około 9:00 17 września. W trakcie marszu były wielokrotnie bombardowane przez lotnictwo niemieckie oraz ostrzeliwane przez artylerię. 17 września, w godzinach popołudniowych, na oddziały grupy gen. Grzmota-Skotnickiego w rejonie Luszyn, Model, ruszyło niemieckie natarcie. Po walkach obronnych, około godziny 18:00, rozpoczęto odwrót poprzez Lubików, Osmolin, Byki, Wszeliwy, Kaptury, Brzozów Stary. Bateria 3/67 dywizjonu wycofywała się w kolumnie głównej grupy. 18 września o świcie, GO gen. bryg. Stanisława Grzmota-Skotnickiego, wraz z 3 baterią, dotarła do rejonu Brzozów, Zalesie i znalazła się w okrążeniu w rejonie Bud Iłowskich, gdzie po południu 18 września została rozproszona i zniszczona w ogniu niemieckiej artylerii.
Organizacja wojenna i obsada personalna dywizjonu
Dowództwo
Dowódca dywizjonu – kpt. Stefan Koźniewski
Adiutant – ppor. rez. Kazimierz Łukowiak
Oficer zwiadowczy – ppor. rez. Antoni Mikołaj Świnarski, ppor. rez. Józef Piotr Mykowski
Podoficer zwiadowczy – kpr. pchor. rez. Alojzy Piotrowski
Oficer obserwacyjny – ppor. Włodzimierz Gniłka
Oficer łączności – por. rez. inż. Antoni Linke
Oficer łącznikowy do piechoty – ppor. rez. mgr Józef Gutowski
Oficer gospodarczy – ppor. rez. Maks Antoni Ortmann
Oficer żywnościowy – ppor. rez. Amandus Józef Fengler
Lekarz – ppor. rez. lek. Jan Masełkowski
Szef kancelarii – st. ogn. Franciszek Woźniak
1 bateria
Dowódca baterii – por. Józef Owczarek
Oficer zwiadowczy – ppor. rez. Wacław Roehr
Oficer ogniowy – ppor. Stanisław Kościelak
Dowódca I plutonu – ppor. rez. Wincenty Jałoszyński
Dowódca II plutonu – ppor. rez. Wiesław Kurowski
Szef baterii – plut. Wiktor Jankowski
2 bateria
Dowódca baterii – por. Zbigniew Frej
Oficer zwiadowczy – ppor. rez. mgr Antoni Wargoś
Oficer ogniowy – por. rez. Witold Alfons Misterek
Dowódca I plutonu – ppor. rez. Janusz Szczęsny Świniarski
Dowódca II plutonu – ppor. rez. Stefan Napierała
Szef baterii – st. ogn. Jan Górny
3 bateria
Dowódca baterii – por. Jan Szantyr
Oficer zwiadowczy – ppor. Jerzy Kuczewski
Oficer ogniowy – por. rez. Zbigniew Antoni Piński
Dowódca I plutonu – ppor. rez. Bogdan Tułodziecki
Dowódca II plutonu – ppor. rez. Tadeusz Trauczyński
Szef baterii – ogn. Antoni Walczak
Kolumna amunicyjna
Dowódca kolumny – por. rez. Franciszek Pawuła
Więcej informacji na temat szczegółowej organizacji wojennej dywizjonu artylerii lekkiej można znaleźć w artykule Organizacja wojenna pułku artylerii lekkiej w 1939.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Piotr Bauer, Bogusław Polak, Armia „Poznań” 1939, Krajowa Agencja Wydawnicza, Poznań 1987, ISBN 83-03-01788-8.
Konrad Ciechanowski: Armia „Pomorze” 1939. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1983. ISBN 83-11-06793-7.
Karol Lucjan Galster: Księga Pamiątkowa Artylerii Polskiej 1914-1939. Londyn: Nakładem Koła Oficerów Artylerii Polskiej na Obczyźnie, 1975.
Waldemar Rezmer: Armia „Poznań” 1939. Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 1992. ISBN 83-11-07753-3.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny „W” i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5.
Ludwik Głowacki: 17 Wielkopolska Dywizja Piechoty w kampanii 1939 roku. Lublin: Wydawnictwo Lubelskie, 1969.
Piotr Bauer, Piotr Polak: Armia „Poznań” w wojnie obronnej 1939. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1982. ISBN 83-210-0385-0.
Przemysław Dymek: 17 Pułk Artylerii Lekkiej. Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. Zeszyt 132. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Ajaks, 2012. ISBN 978-83-62046-37-9.