65 Pułk Artylerii Lekkiej (65 pal) – jednostka artylerii lekkiej Wojska Polskiego w okresie II Rzeczypospolitej.
Pułk nie był częścią stałej struktury armii. Został powołany do życia zgodnie z planem mobilizacyjnym „W”.
65 pal w kampanii wrześniowej
Mobilizacja
Mobilizacja 65 pułku artylerii lekkiej miała miejsce w dniach 24–27 sierpnia 1939 roku, w ramach mobilizacji alarmowej, w grupie jednostek oznaczonych kolorem żółtym. Jednostką mobilizującą był 21 pułk artylerii lekkiej z Bielska, który odpowiadał za dowództwo 65 pal oraz I i III dywizjonów, natomiast II dywizjon mobilizował 23 pułk artylerii lekkiej. Pułk był organiczną jednostką artylerii 55 Dywizji Piechoty (rezerwowej) Armii „Kraków”. Po zakończeniu mobilizacji III/65 pal haubic 100 mm został podporządkowany dowódcy 1 Brygady Górskiej Strzelców i brał udział w walkach kampanii wrześniowej.
W miejsce III dywizjonu do 65 pal dołączono 64 dywizjon artylerii lekkiej, co spowodowało, że wszystkie trzy dywizjony pułku były uzbrojone w armaty 75 mm wz. 1897.
Działania bojowe
W obronie Śląska
1 września 1939 roku II dywizjon 65 pal znajdował się w odwodzie Grupy Operacyjnej „Śląsk”, dowodzonej przez generała brygady Jana Jagmin-Sadowskiego, w rejonie Czeladzi. 65 pułk artylerii lekkiej, w składzie I dywizjonu i 64 dywizjonu artylerii lekkiej, wspierał walki zgrupowania 55 DP rez. płk. Józefa Gizy na „Reducie mikołowskiej”. 2 bateria armat poniosła znaczne straty w wyniku ostrzału niemieckiej artylerii oraz ataków niemieckich grup dywersyjnych. 2 września II/65 pal wszedł w skład zgrupowania 203 pułku piechoty ppłk. Albina Rogalskiego i wspierał walki na przyczółku nad Przemszą w rejonie Chełmka. Dywizjon był intensywnie ostrzeliwany przez artylerię niemiecką, co skutkowało dużymi stratami w ludziach. 4 września II/65 pal został przydzielony do wsparcia 201 pułku piechoty rez. Podczas odwrotu ze Śląska, na skraju lasu Rudno wsparł walkę piechoty z kolumną pancerną 5 Dywizji Pancernej, ponosząc dalsze straty.
Walki odwrotowe ku Wiśle
W trakcie wycofywania się na wschód od Krakowa 6 września II dywizjon walczył w obronie przepraw na rzece Szreniawie, powstrzymując natarcie niemieckich kolumn pancernych i zmotoryzowanych w rejonie Przesławic, Piotrkowic, Gniazdowic oraz Chorążyc wraz z 201 pp rez. Prowadził obronę przeciwpancerną, skutecznie powstrzymując ataki niemieckiej piechoty zmotoryzowanej i czołgów. I dywizjon w nocy z 6 na 7 września, w rejonie Proszowic, stoczył nocną walkę z 204 pułkiem piechoty, ponosząc poważne straty, szczególnie w szeregach 2 baterii. Kolejne starcie miało miejsce w rejonie Kazimierzy Wielkiej, gdzie bronił kolumny marszowej 204 pp oraz oddziałów dywizyjnych 55 DP rez, tracąc 3 armaty w walce z czołgami. W nocy z 6 na 7 września II dywizjon 65 pal wsparł atak 201 pp rez. na niemiecką piechotę zmotoryzowaną w Klimontowie, co przyczyniło się do jej wyparcia z miejscowości. 7 września, od godziny 11.00, II dywizjon wielokrotnie celnym ostrzałem powstrzymał niemieckie czołgi atakujące kolumnę dywizji w rejonie Cudzynowic i Budzynia, a później w Jakuszowicach przy przeprawie przez rzekę Nidzicę. W tych walkach dywizjon zadał znaczne straty niemieckim oddziałom, przewyższające własne straty. 8 września, od rana, II/65 pal wspierał obronę piechoty na odcinku Piasek Wielki-folwark Budzyń. Około godziny 15.00 toczył pojedynek artyleryjski z niemieckimi bateriami, a następnie ostrzelał niemieckie czołgi, które usiłowały zająć stanowiska wyjściowe do natarcia. Nocą z 8 na 9 września dywizjon maszerował w rejon Stopnicy. 9 września II dywizjon, od godziny 11.00 do zmroku, wsparł walki 201 pp rez. o miasto Stopnica, skutecznie ostrzeliwując niemieckie czołgi. Kolejnej nocy II dywizjon dotarł do Wilkowej, a następnie do Kłody, gdzie zorganizował obronę wspólnie z 201 pp rez. Od godziny 9.00 II dywizjon stoczył zacięte walki z niemiecką bronią pancerną, przy czym pozycje ogniowe były ostrzeliwane przez niemiecką artylerię, a baterie 5 i 6 poniosły ciężkie straty. Dowódcy baterii, por. Edward Maciaszczyk i por. Józef Wincenty Łukaszewicz, zostali ciężko ranni.
Walki od Wisły do Sanu
Po nocnym marszu 65 pal dotarł do Osieka. 11 września pułk został rozdzielony działonami do oddziałów piechoty jako artyleria przeciwpancerna i towarzysząca. Wspierał walki w obronie Osieka, gdzie w ciężkich starciach poległo 18 artylerzystów, a 19 zostało ciężko rannych. Obronę 201 pp rez. wspierała bateria 3/65 pal. I dywizjon poniósł szczególne straty podczas przechodzenia Osieka, tracąc 8 armat. Całkowicie zniszczone zostały 1 i 2 baterie, a 3 bateria poniosła ciężkie straty, zwłaszcza wśród dowództwa. Baterie II/65 pal, po wyczerpaniu amunicji, jako pierwsze przeprawiły się przez Wisłę, unikając dalszych walk z racji na ciężkie straty z dnia poprzedniego. 12 i 13 września maszerowały wraz z dywizją w kierunku Sanu, gdzie w rejonie Brandwicy przeprawiły się przez rzekę. 13 i 14 września organizowały obronę przedmościa, a następnie linii Sanu na odcinku Brandwica-Kłyżów.
Walki w południowej Lubelszczyźnie
Nocą 15/16 września II/65 pal maszerował z 201 pp rez. w kierunku Dąbrowicy, Dereźni Solskiej, w rejonie Majdanu. W trakcie marszu pod Dereźnią piechota i dywizjon zostały silnie ostrzelane przez niemiecką artylerię, co spowodowało, że piechota została odcięta i wycofała się do lasu pod Dąbrowicą, a bateria 5/65 pal została zniszczona przez niemieckie natarcie. Pozostałe baterie wspierały walki 201 pułku piechoty pod Dereźnią. Później, w rejonie Biłgoraja i Puszczy Solskiej, artylerzyści 65 pal ponieśli znaczne straty, szczególnie ludzkie.
Udział w bitwie pod Tomaszowem Lubelskim
17 września reszta II dywizjonu dotarła do Górecka Kościelnego, a 18 września osiągnęła rejon Łuszczacza i Ulowa. 65 pal przystępując do bitwy pod Tomaszowem Lubelskim zebrał 22 działa, w tym armaty i haubice uzyskane z innych jednostek artylerii. 19 września baterie 4 i 6 wspierały walki 3 pułku strzelców podhalańskich pod Łuszczaczem. Po godzinie 17.00 bateria 4/65 pal wspierała walki resztek 201 pp rez. i batalionu III/4 pułku strzelców podhalańskich w rejonie Ulowa. Przed wieczorem 19 września z pozostałości II dywizjonu utworzono zbiorczą pięcio-działową baterię pod dowództwem por. Jerzego Goinki, która została przydzielona do dowódcy artylerii 23 Dywizji Piechoty w celu wsparcia natarcia piechoty tej dywizji na Tomaszów Lub. Z I dywizjonu sformowano mieszaną siedmiodziałową baterię pod dowództwem kpt. Kazimierza Ryłko. Bateria por. Jerzego Goinki, wspierając 201 pp, straciła w bitwie ponad 50 żołnierzy, zarówno poległych, jak i rannych. Bateria zbiorcza kpt. Kazimierza Ryłki wystrzelała całą amunicję podczas wsparcia 23 DP. W trakcie niemieckich kontrataków, po wyczerpaniu amunicji, walki toczyły się przy użyciu broni ręcznej na linii ogniowej baterii. Na pozycje niemieckie wokół Tomaszowa baterie przeprowadziły nawały ogniowe z pozostałą amunicją. W nocy pozostałości 65 pal zorganizowały kolumnę marszową, mającą maszerować w kierunku lasów Hrebenne. Z powodu zatłoczenia dróg nie mogły dołączyć do pozostałości 55 DP rez. 20 września pozostałości pułku czterokrotnie były silnie ostrzeliwane przez niemiecką artylerię, tracąc przeszło 50 żołnierzy poległych i rannych oraz wiele koni, po czym rozproszyły się. Bateria zbiorcza II dywizjonu w rejonie Maził dostała się do niewoli niemieckiej w godzinach popołudniowych 20 września. W części sprawnych armatach ukryto zamki i sprzęt optyczny. Pozostali żołnierze pułku dołączyli do utworzonej z kanonierów kompanii piechoty i usiłowali przebić się na południe kraju, jednak bez skutku.
Organizacja wojenna i obsada personalna pułku
Przypisy
Bibliografia
Władysław Steblik, Armia „Kraków” 1939, wyd. II, Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1989, ISBN 83-11-07434-8.
RomanR. Łoś RomanR., Artyleria polska 1914-1939, Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 1991, ISBN 83-11-07772-X, OCLC 830057069.
Tadeusz Jurga: Wojsko Polskie: krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej. 7, Regularne jednostki Wojska Polskiego w 1939: organizacja, działania bojowe, uzbrojenie, metryki związków operacyjnych, dywizji i brygad. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975.
Piotr Sadowski, Krzysztof Pięciak: Wielka Księga Piechoty Polskiej tom nr 52 Brygady Górskie Strzelców cz.1. Warszawa: Edipresse Polska S.A., 2020. ISBN 978-83-8164-445-7.
Leszek Szostek: 23 Pułk Artylerii Lekkiej. Zarys historii wojennej pułków polskich, zeszyt 86. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Ajaks, 1997. ISBN 83-87103-25-X.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny „W” i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Adiutor, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5.
Przemysław Dymek: Księga wrześniowych walk pułków wielkopolskich, tom 2: artyleria i lotnictwo. Oświęcim: Wydawnictwo Napoleon V, 2014. ISBN 978-83-7889-098-0.
Jan Przemsza-Zieliński: Pułki Śląskie w wojnie polsko-niemieckiej 1939 roku. Sosnowiec: Sosnowiecka Oficyna Wydawniczo-Autorska Sowa Press, 1991.