63 Toruński pułk piechoty (63 pp)
63 Toruński pułk piechoty (63 pp) był oddziałem piechoty Wojsk Wielkopolskich oraz Wojska Polskiego II RP. Jego główną bazą była stacja w garnizonie Toruń.
W czasie wojny obronnej 1939 pułk był częścią 4 Dywizji Piechoty, która walczyła w ramach Armii Pomorze.
Zawiązek Toruńskiego pułku strzelców
63 pułk piechoty powstał z inicjatywy ochotników z Pomorza, którzy na początku 1919 roku przekraczali granicę niemiecką, aby wstąpić do polskich oddziałów w Wielkopolsce, już wyzwolonej spod niemieckiej okupacji. Na wzór Polskiej Organizacji Wojskowej (POW) utworzono Organizację Wojskową Pomorza (OWP) o charakterze konspiracyjnym. W Inowrocławiu, gdzie przybyło najwięcej ochotników, sformowano kompanię, która stworzyła chorągiew z napisem „Pierwsza Kompania Zachodnio-Pruska” i dołączyła do 5 pułku Strzelców Wielkopolskich jako 4. kompania zapasowa.
30 maja 1919 roku generał piechoty Józef Dowbor-Muśnicki wydał rozkaz natychmiastowego formowania w Inowrocławiu Toruńskiego Pułku Strzelców. Dowództwo 5-go pułku strzelców wielkopolskich przejęło odpowiedzialność za żołnierzy wysyłanych do nowego pułku.
16 czerwca 1919 roku generał Dowbor-Muśnicki powierzył kapitanowi Władysławowi Koczorowskiemu czasowe dowództwo nad toruńskim pułkiem strzelców. 30 czerwca pułk został podporządkowany dowódcy 2 Dywizji Strzelców Wielkopolskich.
W międzyczasie, 18 czerwca 1919 roku, pułk posiadał już dwa bataliony strzelców oraz dwie kompanie ciężkich karabinów maszynowych.
3 lipca 1919 roku generał Dowbor-Muśnicki nadał pułkowi odznaki na kołnierzu z herbem Województwa Chełmińskiego, przedstawiającym orła białego z koroną złotą.
30 lipca 1919 roku generał wydał rozkaz przystąpienia do formowania 4. dywizji strzelców z rekrutów oraz ochotników z Prus Królewskich, a toruński pułk strzelców miał stanowić jej kadrę.
7 sierpnia 1919 roku, z rąk generała Dowbor-Muśnickiego pułk otrzymał nową chorągiew, na której na białym tle widniał krzyż z napisem virtuti military oraz hasłem „Wspólna Moc Tylko Zdoła Nas Ocalić”.
W sierpniu 1919 roku pułk składał się z plutonu telefonicznego, taborów oraz trzech batalionów, z których każdy miał cztery kompanie strzelców oraz kompanię ciężkich karabinów maszynowych. Z powodu braku kwater bataliony rozlokowano w różnych miastach, takich jak Inowrocław, Poznań i Gniezno. W Gnieźnie utworzono szkołę podoficerską oraz orkiestrę. Pułk z niecierpliwością oczekiwał powrotu do Torunia oraz zajęcia Pomorza. Jego hasłem stała się pieśń marszowa autorstwa porucznika Kowalskiego.
15 stycznia 1920 r. wszystkie bataliony połączyły się w Inowrocławiu i, zabezpieczone, ruszyły do Torunia, staczając zwycięski bój pod Gniewkowem. 18 stycznia pułk zajął kwatery w koszarach Torunia, a 21 stycznia wyruszył do Wejherowa, Sierakowic i Lipusza, obsadzając zachodnią granicę Pomorza. Po przybyciu na Kaszuby zmienił nazwę na 63 pułk piechoty.
Udział w wojnie polsko-bolszewickiej
Na granicy Kaszub pułk, podporządkowany operacyjnie 2. Dywizji Piechoty, chronił Polskę przed ewentualnym atakiem Niemców. Od 19 kwietnia 1920 r. trwało przemieszczenie batalionów do Warszawy, a 30 kwietnia pułk wyruszył do Łunińca, gdzie stacjonował w Strakowicach i Ostaszkiewiczach. W tym czasie pułk został podporządkowany dowódcy 22. pułku piechoty wchodzącemu w skład 9. Dywizji Piechoty. 8 maja 1920 r. pułk stoczył swój pierwszy zwycięski bój pod Jełaniem, a następnie zajął Horwal, leżący przy ujściu Berezyny do Dniepru. Pułk prowadził służbę patrolową, a pluton techniczny zbudował dwa mosty, tworząc przyczółek mostowy Horwal. Od 14 maja pułk wszedł w skład XXXI Brygady Piechoty, której dowódcą został podpułkownik Kazimierz Fabrycy.
Do 18 czerwca pułk toczył walki zaczepno-obronne nad Berezyną i Dnieprem, starając się utrudnić nieprzyjacielowi zorientowanie się w osłabieniu frontu 9. Dywizji Piechoty. Wobec konieczności skrócenia frontu podjęto decyzję o wycofaniu pułku. Po wysadzeniu mostów na Berezynie pułk wycofał się na linię: Łuki – Jełań – Szwed – Borowiki, a następnie Tremla – jezioro Tremla, którą osiągnął 3 lipca. Walki nad Tremlą trwały do następnego dnia. W wyniku generalnej ofensywy wojsk sowieckich pułk, mimo ataków nieprzyjaciela, nie stracił ani jednego żołnierza i został pochwalony w rozkazie pułkownika Władysława Sikorskiego.
Pułk wycofał się wzdłuż Kanału Ogińskiego, kierując się do Kobrynia, gdzie w współpracy z pociągami pancernymi „Poznańczyk” i „Danuta” zniszczył siły nieprzyjaciela, które zagrażały Brześciowi nad Bugiem. 2 sierpnia nieprzyjaciel sforsował Bug, a pułk został zaatakowany frontalnie. Dwa bataliony pułku poniosły straty sięgające 50% swojego stanu osobowego. Już 5 sierpnia pułk rozpoczął przeciwnatarcie, odrzucając przeciwnika za Bug. Dwa dni później pułk otrzymał rozkaz wycofania się na linię rzeki Wieprz. 6 sierpnia 1920 r. Naczelny Wódz, Marszałek Józef Piłsudski, wydał rozkaz do rozstrzygającej Bitwy nad Wisłą. Grupa manewrowa znad Wieprza miała za zadanie uderzyć na skrzydło i tyły wojsk sowieckich pod Warszawą. Pułk wziął udział w tej ofensywie, nacierając na kierunku: Seroczyn, Nur, Łomżę i Nowogród, gdzie dotarł 24 sierpnia. 1 września pułk stoczył walki w rejonie Bzury, a 15 września, po ciężkich walkach, pułk poniósł znaczne straty i wycofał się.
Mobilizacja i kampania wrześniowa
W związku z narastającym zagrożeniem ze strony Niemiec, 23 marca 1939 w Okręgach Korpusów nr IX i IV ogłoszono mobilizację alarmową. 63 pułk piechoty, jako część 16 Dywizji Piechoty, wzmocnił swoje stany osobowe. Mobilizacja przebiegła sprawnie, a wszystkie pododdziały 63 pp osiągnęły gotowość marszową do 25 sierpnia. 26 sierpnia pułk wyruszył z Torunia w kierunku Granowa. 1 września pułk znajdował się w rejonie Górale, a po rozkazie dowódcy 4 DP, pułk miał przemieścić się do Jarantowic.
W czasie wojny obronnej 1939 pułk walczył w ramach 4 Dywizji Piechoty, uczestnicząc w bitwie nad Osą, gdzie 1 września stacjonował w lesie na wschód od Górale. Po rozkazie dowódcy 4 DP pułk przesunął się do lasu Jarantowice. 2 września pułk osiągnął nowe pozycje, a 3 września stoczył walki z niemieckimi siłami.
W trakcie walk pułk poniósł znaczne straty, a jego dowódcy i żołnierze walczyli z determinacją. Po ciężkich walkach pułk został wycofany, a resztki jednostki próbowały przebić się do Puszczy Kampinoskiej, gdzie formowano nowe jednostki.
Oddziały II rzutu mobilizacyjnego
Oprócz 63 pułku piechoty, w ramach mobilizacji powszechnej sformowano batalion marszowy, który został zmobilizowany w garnizonie pułku w Toruniu. Batalion pełnił zadania obronne w Toruniu, a następnie został wcielony do 27 Dywizji Piechoty, biorąc udział w działaniach do momentu rozbicia w bitwie nad Bzurą.
Symbole pułku
Mieszkańcy Torunia ufundowali pułkowi nowy sztandar, wręczony przez gen. Władysława Sikorskiego w 1922 roku. Sztandar zawierał herby Chełmna i Torunia oraz zapisy o stoczonych bitwach.
Odznaka pamiątkowa pułku została zatwierdzona w 1929 roku i miała kształt miecza z herbem dawnego województwa chełmińskiego.
Żołnierze pułku
W okresie międzywojennym pułk był dowodzony przez różnych oficerów, a w skład jego dowództwa wchodzili m.in. kpt. Władysław Koczorowski, ppłk Leon Bernacik oraz ppłk Władysław Winiarski.
W czasie II wojny światowej wielu żołnierzy 63 pułku zginęło lub zostało wziętych do niewoli, a ich losy były związane z tragicznymi wydarzeniami kampanii wrześniowej.
Na podstawie pracy Przemysława Dymka oraz innych źródeł, historia 63 pułku piechoty jest bogata i pełna poświęcenia, zarówno w czasie pokoju, jak i w czasie wojny.