61 Pułk Artylerii Lekkiej (61 pal) był jednostką artylerii lekkiej w Wojska Polskiego II RP. Oddział ten nie funkcjonował w strukturze pokojowej armii.
61 pal w kampanii wrześniowej
Mobilizacja
Pułk został utworzony zgodnie z planem mobilizacyjnym „W” w dniach 31 sierpnia – 6 września 1939 roku. Mobilizacja odbyła się w I rzucie, z wyjątkiem 1 i 2 baterii, które z dwoma plutonami kolumny amunicyjnej zostały sformowane w dniach 24-25 sierpnia 1939 roku w ramach mobilizacji alarmowej w grupie jednostek oznaczonych kolorem niebieskim.
Jednostkami mobilizującymi były:
- Mazowiecka Szkoła Podchorążych Rezerwy Artylerii w Zambrowie, odpowiedzialna za dowództwo 61 pal oraz I dywizjon,
- 9 pułk artylerii lekkiej w Siedlcach, który zapewnił II i III dywizjon.
Należał do organicznych jednostek artylerii 41 Dywizji Piechoty (rezerwowej) i w jej składzie brał udział w kampanii wrześniowej. Początkowo formowany w koszarach w Siedlcach, mobilizacja została przeniesiona do pobliskich miejscowości z powodu zagrożenia atakami lotniczymi. W trakcie mobilizacji odnotowano braki, zwłaszcza w radiostacjach i mapach.
Obie baterie I dywizjonu, mobilizowane w trybie alarmowym, wraz z 115 pułkiem piechoty (bez III baonu) stanowiły obsadę Przedmościa „Różan”. W czasie mobilizacji powszechnej zmieniono organizację pułku. Trzy baterie (6, 7 i 9), formowane w Siedlcach przez 9 pal, zostały podporządkowane dowódcy 39 DP (rez.), a w ich miejsce wprowadzono III dywizjon 51 pułku artylerii lekkiej, który powstawał w Ostrowi Maz., a także był przydzielony do 39 DP (rez.).
Działania wojenne
II dywizjon armat 61 pal
Formowanie dywizjonu miało miejsce od 31 sierpnia do 2 września 1939 roku w koszarach 9 pal w Siedlcach, a następnie w okolicznych wsiach. Wieczorem 4 września dywizjon osiągnął gotowość marszową. Został zmobilizowany do 4 września 1939 roku. 5 września z Siedlec wyruszył transport kolejowy z 5 baterią i plutonem kolumny amunicyjnej, docierając 6 września do Warszawy, a następnie cofając się do Małkini. Podczas wyładunku doszło do bombardowania, w wyniku którego kilku kanonierów odniosło rany. Bateria 5/61 pal została przeniesiona do lasu na północny wschód od Małkini, gdzie czekała na przybycie macierzystej 41 DP rez. 6 września 4 bateria z dowództwem dywizjonu opuściła Siedlce i dotarła do Wyszkowa, gdzie nocą 6/7 września wyładunkowano ją z transportu, a następnie pomaszerowano w kierunku Ostrowi Mazowieckiej. W nocy 8/9 września do maszerującej 41 DP rez. dołączyło dowództwo II/61 pal. 4 bateria pomaszerowała do rejonu Małkini, gdzie 7 września połączyła się z 5 baterią. W dniu 9 września, w obliczu zbliżających się oddziałów niemieckich, obie baterie ruszyły wzdłuż Bugu na wschód. 10 września w rejonie Nura przeprawę przez bród na Bugu podjęła bateria 5/61 pal, jednak z powodu trudności w przeprawie 4 bateria kontynuowała marsz wzdłuż Bugu. Na wysokości Ciechanowca, 11 września o świcie, bateria 4/61 pal natknęła się na niemiecką kolumnę, co doprowadziło do jej rozbicia. Dowódca baterii, kpt. Wieliczko-Wielicki, odniósł śmiertelne rany, a nieliczni kanonierzy dołączyli do 5 baterii, podczas gdy jeden działon, wyprowadzony z pola walki, dołączył do Suwalskiej Brygady Kawalerii. Samotnie maszerująca 5 bateria dotarła 15 września do rejonu na zachód od Brześcia nad Bugiem. Wśród marszujących z grupą rozbitków nastąpił spadek dyscypliny i morale, co prowadziło do licznych dezercji. Dopiero 27 września 5/61 pal dołączyła do Grupy „Kowel“ pod dowództwem płk. dypl. Adama Koca. Przydzielona do Grupy płk. Filipkowskiego, 28 września maszerowała przez Godziszów na Janów Lubelski. 29 września wsparła ogniem artyleryjskim piechotę grupy w walce z niemiecką 27. DP w Janowie, przyczyniając się do zdobycia bronionego budynku więzienia. Po walkach skierowała się do lasów w rejonie Domostawa-Momoty. Decyzją dowództwa grupy, przed wojskami sowieckimi, oddano się do niewoli, a dowódca, por. Gajewski, zdołał uciec.
Dowództwo dywizjonu działało w ramach 61 pal 41 DP rez., a w końcowym okresie walk mjr Smyczyński dowodził resztkami 61 pal. Dowództwo II/61 pal zostało wzięte do niewoli przez Niemców 27 września w rejonie Górecka Kościelnego. Z powodu zbombardowania torów w rejonie Siedlec, 6 bateria armat nie mogła wyruszyć za swoim dywizjonem. W ramach wymiany dywizjonów pomiędzy 61 a 51 pal dywizji 41 i 39, wraz z III/61 pal, 11 września został odkomenderowany do 51 pułku artylerii lekkiej. W trakcie walk obronnych linii Wisły, w nocy 13/14 września, 6 bateria została podzielona: jeden pluton trafił do miejscowości Łysobyki, a drugi do Baranowa. Oba plutony osłaniały wycofanie się polskich oddziałów z rejonu Puław, a 14 września prowadziły ostrzał niemieckich patroli. Nocą 14/15 września bateria, wraz z III/61 pal, wycofała się z 39 DP rez. w kierunku Lublina. Rano dotarła do lasów Kozłowieckich. W kolejnych nocnych marszach przez Milejów, Pawłów, Rejowiec, Krupe, Siennice dotarła do wsi Łapy koło Krasnegostawu. 19 września 6 bateria wsparła ogniem piechotę 39 DP rez. w walkach pod Krasnymstawem. 21 września, razem z 29 BP, walczyła z niemieckimi oddziałami VII Korpusu Armijnego, powstrzymując natarcie w rejonie folwarku Horyszów, gdzie ranny został dowódca, ppor. S. Walczak. Wieczorem 6 bateria armat została przydzielona do I dywizjonu armat 51 pal. Nocą zajęła stanowiska ogniowe w rejonie Cześniki-kolonia Bożydar, wspierając od godz. 10:30 22 września natarcie piechoty 39 DP rez. na Łabunie i Wólkę Łabuńską. O godz. 16:00 niemiecki VII KA, przy silnym wsparciu artylerii, zaatakował 39 DP rez. Pod silnym ostrzałem znalazły się stanowiska baterii 6/61 pal, tracąc 2 działony i trafiony jaszcz, wielu żołnierzy poległo lub zostało rannych, w tym ppor. Walczak. Dowództwo objął ppor. rez. Schabiński. Zmieniono stanowiska ogniowe, obsługi uzupełniono z taborów i bateria ponownie włączyła się do walki. W miarę posiadanej amunicji, bateria prowadziła walki 25 września z niemiecką 8 DP pod Krasnobrodem. 26 września zaprzestała działań w rejonie Szopowe, wobec kapitulacji wojsk Frontu Północnego.
III dywizjon haubic 61 pal
Formowanie dywizjonu miało miejsce od 31 sierpnia do 2 września 1939 roku w koszarach 9 pal w Siedlcach, a następnie w pobliskich wsiach. Wieczorem 5 września dywizjon osiągnął gotowość marszową. Podczas mobilizacji wystąpiły braki radiostacji. 4 września dowódca Grupy Operacyjnej „Wyszków“ zwrócił się do sztabu NW z propozycją wymiany trzecich dywizjonów haubic między 41 a 39 DP rez. z uwagi na bliskość formowania. 6 września dokonano wymiany dywizjonów pomiędzy pułkami artylerii: III/51 pal i III/61 pal. Jako pierwsze załadowano do transportu dowództwo III/61 pal oraz 8 baterię haubic. Wkrótce naloty lotnictwa niemieckiego zniszczyły tory wokół Siedlec, co uniemożliwiło dalszy transport dywizjonu.
Zgodnie z decyzją sztabu NW, zaimprowizowano dowództwo III dywizjonu, które objął kpt. S. Wilkosz. 7 września podjęto marsz przez Łuków do Dęblina. W trakcie nocnych marszów, 11 września baterie 7 i 9 haubic oraz 6 bateria armat dotarły do oddziałów 39 DP rez. 7 bateria została skierowana do obsady odcinka „Dęblin“ przez 95 pp. 9 bateria pozostała w rejonie Firleja w dyspozycji Wileńskiej Brygady Kawalerii. Wieczorem 14 września, dywizjon III/61 pal, bez 9 baterii, wyruszył w kierunku Lublina wraz z 95 pp, zatrzymując się 15 września w lasach Kozłowieckich. Z kolei 9 bateria przemieściła się do lasów pod Świdnikiem z Wileńską BK. Baterie 7 i 6 następnej nocy dotarły wraz z 94 pp do lasów w pobliżu Milejowa, a 9 bateria, poprzez Piaski Luterskie i Pawłów, z kawalerią dotarła w rejon Krasnego. 17 września bateria 9 dotarła do Wólki Kańskiej z resztkami Wileńskiej BK, a baterie 6 i 7 do lasów na północ od Pawłowa. Nocą 18/19 września, poprzez Rejowiec, osiągnięto lasy w pobliżu Łap w okolicach Krasnegostawu. W nocnym marszu 19/20 września, wraz z 94 pp, III dywizjon, w składzie 7 i 9 baterii haubic, dotarł do lasów w rejonie Wisłowca. Stąd, popołudniem 20 września, dywizjon odmaszerował do Horyszowa Polskiego i został przydzielony jako wsparcie dla XXIX Brygady Piechoty. 21 września, z pozycji ogniowych w lesie koło folwarku Horyszów, około południa, ogniem dywizjonu i wspieranej piechoty odparto natarcie niemieckiego VII KA od strony Zamościa. Nocą III dywizjon, wraz z XXIX BP, przegrupował się do lasów na północ od Barchaczowa. 23 września, z pozycji ogniowych pod Barchaczowem, obie baterie haubic wspierały ciężkie walki XXIX BP z niemiecką 27. DP. W trakcie tych walk udało się utrzymać pozycje obronne, jednak baterie 7 i 9 zostały zniszczone. Resztki ich w nocy 23/24 września wycofały się do lasu w rejonie majątku Łabunie; jako oddział pieszy wzięły jeszcze udział w walkach w pobliżu Krasnobrodu 25 września z oddziałami niemieckiej 8. DP. Po nieudanej próbie przebicia się, skapitulowały wraz z oddziałami Frontu Północnego 26 września w rejonie miejscowości Szopowe.
7 września 8 bateria haubic, wraz z dowództwem dywizjonu, została wyładowana w Rembertowie i przemaszerowała do lasu Pustelnik koło Zielonki, gdzie przydzielono ją do Armii „Modlin“. Nocą 8/9 września pomaszerowała nad Bug z przydziałem do Mazowieckiej Brygady Kawalerii, broniącej linii Bugu. 9 września została przydzielona jako wsparcie dla 3 batalionu strzelców. 11 września bateria 8/61 pal w lasach na wschód od Tłuszcza, od godz. 14 do 18, stoczyła walkę z niemieckim oddziałem pancerno-motorowym, wspierając oddziały Mazowieckiej BK. Nocą 11/12 września podjęła marsz z 7 pułkiem ułanów w kierunku Broszków-Trzemuszka. Z powodu zmęczenia koni, bateria została włączona do kolumny marszowej płk. Więckowskiego. 12 września wspierała natarcie oddziału płk. Więckowskiego na Leśnogórę, a następnie na wieś Stawiska, gdzie niemiecki kontratak broni pancernej zmusił oddziały Mazowieckiej BK do odwrotu. 7 pułk, wraz z 8 baterią, odskoczył do wsi Wiśniowa. 8/61 pal, z uwagi na znaczne zmęczenie koni, nie była zdolna do dalszego marszu. 13 września, pozostawiona przez 7 pułk bez osłony, po wypoczynku koni, samotnie pomaszerowała na wschód. 15 września dołączyła do zgrupowania saperów kolejowych w rejonie stacji kolejowej Mrozy. Tego dnia haubice baterii wsparły kontratak saperów w rejonie miejscowości Skrudy. 16 września wspierała walki obronne saperów w rejonie Sosnowe i Ryczyca. O świcie 17 września wsparła atak saperów na Mrozy. W południe bateria 8/61 pal uczestniczyła w odparciu niemieckiego natarcia na Grodziszcze. 18 września 8 bateria haubic skutecznie ostrzeliwała niemieckie samochody pancerne i piechotę w rejonie wsi Skrudy. 19 września bateria toczyła pojedynki artyleryjskie z niemiecką artylerią i uczestniczyła w odpieraniu ataków na Grodziszcze. 20 września bateria 8/61 pal kontynuowała walki w rejonie Grodziszcza, mając w jaszczach jedynie 42 naboje, a jej stan osobowy spadł do około 60 żołnierzy. W związku ze zmianą rejonu obrony przez zgrupowanie, bateria maszerowała nocą 20/21 września w środku kolumny marszowej zgrupowania płk Więckowskiego, docierając rano do lasów Dobrzanieckich. Następnej nocy dotarła do lasów nadleśnictwa Jagodno, a kolejnej nocy do rejonu Fiukówki. 24 września uzupełniono amunicję z czterech wozów z amunicją do haubic. 25/26 września osiągnięto Malanówkę, a następnego dnia lasy nadleśnictwa Izdebno. 30 września, w związku z sytuacją, rozwiązano zgrupowanie, a obsługi uszkodziły haubice i zakopały amunicję, co doprowadziło do rozwiązania baterii 8/61 pal.
Planowana organizacja wojenna i obsada personalna pułku
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Jerzy Ciesielski, Zuzanna Gajowniczek, Grażyna Przytulska, Wanda Krystyna Roman, Zdzisław Sawicki, Robert Szczerkowski, Wanda Szumińska: Charków. Księga Cmentarna Polskiego Cmentarza Wojennego. Jędrzej Tucholski (red.). Warszawa: Oficyna Wydawnicza RYTM, 2003. ISBN 83-916663-5-2.
Ludwik Głowacki, Działania wojenne na Lubelszczyźnie w roku 1939, Wydawnictwo Lubelskie, wyd. II, Warszawa 1986, ISBN 83-222-0377-2.
Roman R. Łoś, Artyleria polska 1914-1939, Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 1991, ISBN 83-11-07772-X, OCLC 830057069. Brak numerów stron w książce.
Tadeusz Jurga, Krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej, tom 7, Regularne jednostki Wojska Polskiego w 1939. Organizacja, działania bojowe, uzbrojenie, metryki związków operacyjnych, dywizji i brygad, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1975.
Tadeusz Łuniewski, 41 Dywizja Piechoty Rezerwowa we wrześniu 1939 roku, „Przegląd Historyczno-Wojskowy”, 4 (254), 2015. Warszawa: Wojskowe Centrum Edukacji Obywatelskiej. ISSN 1640-6281.
Piotr Zarzycki, 9 pułk artylerii lekkiej. Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej, Zeszyt 68. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Ajaks, 1996. ISBN 83-87103-00-4.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan, Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny „W” i jego ewolucja, Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan, Awanse oficerskie w Wojsku Polskim 1935-1939, wydanie II poszerzone, Warszawa: Wydawnictwo Tetragon, 2021. ISBN 978-83-66687-09-7.