61 Dywizjon Pancerny

61 Dywizjon Pancerny to pododdział rozpoznawczy Wojska Polskiego w czasach II Rzeczypospolitej.

Jednostka ta nie była częścią pokojowej organizacji armii. Została utworzona w sierpniu 1939 roku we Lwowie dla Kresowej Brygady Kawalerii przez 6 batalion pancerny.

61 dywizjon pancerny w kampanii wrześniowej

Mobilizacja

61 dywizjon pancerny został zmobilizowany w trakcie alarmowej mobilizacji we Lwowie, w dniach 24-25 sierpnia, jako część jednostek oznaczonych kolorem czerwonym w czasie A+36. Mobilizującą jednostką był 6 batalion pancerny. Po zakończeniu mobilizacji, 30 sierpnia dywizjon został załadowany na transport kolejowy na dworcu czerniowieckim we Lwowie. Nocą 30/31 sierpnia wyruszył do miejsca koncentracji Kresowej Brygady Kawalerii na obszarze operacyjnym Armii „Łódź”.

Walki dywizjonu

W drodze do rejonu koncentracji dywizjon przejechał przez Zdołbunów, Brześć i Warszawę. Jeszcze w transporcie, 1 września przed południem, został zaatakowany przez niemieckie lotnictwo. O świcie 2 września dywizjon wyładował się w Poddębicach i przeszedł do rejonu koncentracji na północ od Szadka. 3 września przekroczył Wartę, prowadząc rozpoznanie w kierunku Błaszek. Dnia 4 września dywizjon dozował przydzielony odcinek rzeki Warty, a po południu, wraz z pozostałymi jednostkami Kresowej BK, wycofał się na prawy brzeg rzeki. Po raz pierwszy nawiązał kontakt ogniowy z niemieckimi pododdziałami rozpoznawczymi 24 DP. Jako pierwsze w walkę zaangażowały się pancerne samochody, które chroniły mosty na odnogach Warty na lewym brzegu. O godzinie 18.00 niemieckie jednostki rozpoznawcze utworzyły przyczółki na niezniszczonych mostach. Wieczorem 61 dywizjon pancerny zgrupował się w lesie w pobliżu Szadka. 5 września rano szwadron samochodów pancernych prowadził rozpoznanie skrzydeł brygady, stwierdzając, że nieprzyjaciel oskrzydla pozycje Kresowej BK. Reszta dywizjonu zabezpieczała rejon Szadka, gdzie docierały ostatnie transporty brygady. W nocy 5/6 września odtwarzano bojową zdolność szwadronu samochodów pancernych, co trwało do południa 6 września. Następnie dywizjon wycofał się za rzekę Ner w ślad za brygadą.

7 września szwadron samochodów pancernych zorganizował obronę w Kucinach, na skrzyżowaniu dróg z Poddębic do Zgierza i Aleksandrowa. Aktywnie wspierał odwrót Kresowej BK, prowadząc wypadki w pobliżu własnych pozycji. W trakcie jednego z wypadów w kierunku Poddębic, około 5 km od miasta, zaatakował wysunięty rzut sztabu niemieckiej 24 DP. W wyniku walki, niemieckie armaty przeciwpancerne zniszczyły dwa samochody pancerne szwadronu. Następnie szwadron opóźniał niemieckie działania rozpoznawcze w kierunku Aleksandrowa. Jeden z samochodów pancernych został uszkodzony przez polską armatę ppanc., a dwa pozostałe, z powodu braku paliwa, zostały zniszczone przez własne załogi na rozkaz dowódcy szwadronu. Pozostałe dwa pojazdy z resztkami szwadronu odjechały w stronę Zgierza, a następnie samowolnie udały się do Warszawy. W Siennicy 13 września zostały wcielone do 11 dywizjonu pancernego. Reszta szwadronu z dowódcą samowolnie odjechała do Lwowa. Szwadron czołgów rozpoznawczych osłaniał odwrót Kresowej BK, prowadząc potyczki z oddziałem wydzielonym niemieckiej 10 DP. Na noc 7/8 września odtwarzał zdolność bojową w lesie Emilia na północ od Aleksandrowa. 8 września dywizjon przemieszczał się za głównymi siłami brygady, która rozdzieliła się na dwa zgrupowania. Dotarł do rejonu Głowna i nawiązał kontakt z dowódcą 22 pułku ułanów płk. dypl. Władysławem Płonką, który wydał rozkaz marszu do Warszawy. Wieczorem 8 września 61 dpanc dotarł do Skierniewic.

Dalej, trasą przez Żyrardów i Błonie, dotarł do Warszawy w południe 9 września. W trakcie przemarszu przez Warszawę dywizjon został zbombardowany, co skutkowało ranieniem por. Czesława Macuskiego, a dowódca szwadronu czołgów odłączył się od szwadronu. Dwa TKS, które pozostały w Warszawie, zostały uszkodzone i stały się stałymi punktami ogniowymi w barykadach na ul. Grochowskiej. W rejonie Otwocka dywizjon nawiązał kontakt z zbierającą się Kresową BK. Współpracował ze Zgrupowaniem Kawalerii płk. dypl. Tadeusza Komorowskiego, które broniło linii Wisły. Zgodnie z rozkazami, 11 września po południu 61 dpanc wyruszył w kierunku Żelechowa, jednak w marszu zmuszony był pozostawić część taboru samochodowego z powodu braku paliwa. 12 września w rejonie Radzynia dywizjon został włączony do Kombinowanej Brygady Kawalerii płk. Adama Bogorii-Zakrzewskiego. Szwadron czołgów osłaniał rejon organizacji i formowania brygady, a pozostałe pojazdy dywizjonu transportowały z magazynów w Brześciu nad Bugiem paliwo, amunicję i żywność. 14 września, wraz z Kombinowaną BK, 61 dpanc ruszył w kierunku Lublina. Dotarł do lasu na wschód od miasta 15 września, gdzie przywracano sprawność sprzętu. Nocą 16/17 września dywizjon osiągnął Rejowiec, skąd wysłał rozpoznanie w rejon Krasnegostawu, tracąc jeden TKS. Dowódca szwadronu czołgów dołączył do jednostki. 18 września dywizjon przegrupował się w szykach brygady w rejon Grabowca. W kolejnych dniach przeszedł do lasów w pobliżu Tyszowca, skąd wysłał rozpoznanie w kierunku Komarowa. 21 września pluton czołgów w sile 4 TKS prowadził rozpoznanie drogi, gdzie w starciu z niemieckim podjazdem pancerno-motorowym z 4 Dywizji Lekkiej zniszczył lekki samochód pancerny, uszkodził jeden, a kolejne trzy zdobył, oraz wzięto kilku jeńców. W walkach stracono jeden TKS. 22 września pozostałość 61 dywizjonu została podporządkowana 1 Dywizji Piechoty Legionów i zakwaterowała w dworze Sielec koło Dzierążni. Wieczorem tego dnia szwadron czołgów, na rozkaz dowódcy dywizji, w sile 7 TKS, wziął udział w natarciu 1 pułku piechoty Legionów w kierunku Tarnawatki. W trakcie natarcia, koło wsi Falków, szwadron czołgów został ostrzelany przez niemiecką obronę i poniósł ciężkie straty, co zmusiło go do wycofania się z walki. 23 września 1 DP Leg. skapitulowała, dywizjon odłączył się i udał się w kierunku północno-wschodnim. W trakcie przekraczania szosy Zamość-Hrubieszów, w starciu z niemieckim patrolem stracił kolejny TKS. 24 września resztki dywizjonu zostały zreorganizowane w pluton strzelecki na samochodach oraz pluton czołgów, tego dnia dołączyły do Grupy „Kowel” płk. dypl. Leona Koca. Po napotkaniu oddziałów sowieckich grupa oraz resztki dywizjonu skierowały się na zachód. 25 września podczas przeprawy przez rzekę Wieprz w pobliżu Izbicy, dwa ostatnie czołgi zostały porzucone. Sprzęt, uzbrojenie i amunicję zakopano. Resztki dywizjonu podzielono na trzy grupy, które otrzymały polecenie udania się w kierunku Lwowa, a następnie za granicę węgierską lub rumuńską. Większość żołnierzy dotarła do Lwowa, skąd w małych grupach część przedostała się za granicę.

Struktura organizacyjna

Dowództwo

poczet dowódcy (1 sam. panc. wz. 34-II)
drużyna regulacji ruchu
drużyna łączności
drużyna pioniersko-pgaz.
organa kwatermistrzowskie
pluton techniczno-gospodarczy
szwadron samochodów pancernych (7 wozów bojowych wzór 34-II)
szwadron czołgów rozpoznawczych (13 czołgów TKS)

Obsada personalna

dowódca – kpt. Alfred Wójciński (zaginął w niewoli)
adiutant – por. Czesław Macuski (ranny 9 IX 1939)
dowódca szwadronu czołgów – por. Tadeusz Dziurzyński
dowódca 1 plutonu – sierż. pchor. Jan Strycharczyk
dowódca 2 plutonu – ppor. rez. Stanisław Prokopiak
dowódca szwadronu samochodów pancernych – kpt. Tadeusz Poliszewski
dowódca 1 plutonu – ppor. rez. Zygmunt Gołąb
dowódca 2 plutonu – sierż. pchor. Mieczysław Szopiński
dowódca plutonu techniczno-gospodarczego – por. Michał Józef Kerz

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

Krzysztof M. Gaj: Polska broń pancerna w 1939 r. – Organizacja pokojowa i wojenna jednostek. Oświęcim: NapoleonV, 2014. ISBN 978-83-7889-122-2.
Adam Jońca: Wrzesień 1939: pojazdy Wojska Polskiego: barwa i broń. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1990.
Rajmund Szubański: Polska broń pancerna 1939. Warszawa: Bellona, 2011. ISBN 978-83-11-12106-5.
Jan Tarczyński, Krzysztof Barbarski, Adam Jońca: Pojazdy w Wojsku Polskim = Polish Army vehicles: 1918-1939. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”; Londyn: Komisja Historyczna b. Sztabu Głównego PSZ, 1995. ISBN 83-85621-57-1.
Marian Żebrowski: Zarys historii polskiej broni pancernej 1918 – 1947. Londyn: Zarząd Zrzeszenia Kół Oddziałowych Broni Pancernych, 1971.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny „W” i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5.
Antoni Nawrocki: 6 Batalion Pancerny. Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. Zeszyt 125. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Ajaks, 2001. ISBN 0388773194.