6 sonat na skrzypce solo op. 27 (Ysaÿe)

6 sonat na skrzypce solo op. 27

Six sonates pour violon seul op. 27 – to cykl sześciu sonat skrzypcowych stworzonych przez Eugène’a Ysaÿe’a, opublikowany w 1924 roku. Jest to jedno z najważniejszych dzieł XX wieku na skrzypce solo.

Historia

Kompozytor podzielił się swoimi myślami na temat planowanego cyklu: „Czułem się zainspirowany i zachęcony do podjęcia eksperymentu. Myślę o stworzeniu utworu na skrzypce solo 'przez skrzypce i dla skrzypiec’, który w niektórych momentach miałby ukazać specyfikę wykonawczą różnych skrzypków.” Zbiór ten powstał w latach 1923–1924, a Ysaÿe pisał go w swoim domu w Het Zoute, gdzie pracował z własnymi skrzypcami Guarneri. Sonaty były inspirowane Sonatami i partitami na skrzypce solo autorstwa Johanna Sebastiana Bacha. Uważa się, że ich wykonanie przez Józsefa Szigetiego, które Ysaÿe usłyszał w 1923 roku, miało na niego znaczący wpływ. Wśród podobieństw do dzieł Bacha można wymienić: złożoną polifonię oraz to, że I sonata jest w tej samej tonacji, a motyw z Preludium Partity E-dur pojawia się w Prelude II sonaty.

Każda z sonat jest dedykowana jednemu z wirtuozów skrzypcowych z czasów kompozytora, wszyscy byli młodsi od Ysaÿe’a, a w każdej sonacie starał się oddać trochę z ich osobowości. Jacques Thibaud był przyjacielem autora. Sam kompozytor nigdy nie wykonał publicznie żadnej ze swoich sonat z opusu 27. III sonata miała swoją premierę w wykonaniu Josefa Gingolda.

Cykl został opublikowany w 1924 roku w Brukseli przez Editions Ysaÿe (Antoine Ysaÿe). Pierwszy egzemplarz na pergaminie został przekazany belgijskiej królowej Elżbiecie Gabrieli Bawarskiej.

W 2018 roku znaleziono rękopis skrzypaczki Josette Lavergne, zawierający odmienne, nieukończone wersje VI sonaty. Wykonanie cyklu przez Walentina Niklasa z tą wersją zostało wydane przez Naxos w 2020 roku.

Budowa

Sonaty charakteryzują się różnorodnymi tematami oraz swobodną budową formalną. Zawierają wszystkie znane w czasach Ysaÿe’a techniki wirtuozowskie. Harmonika zastosowana w utworach jest nietypowa, a kolorystyka momentami przypomina impresjonizm. Całość wykonania trwa około 65 minut.

I sonata g-moll dedykowana Józsefowi Szigetiemu

I. Grave
II. Fugato
III. Allegretto poco scherzoso
IV. Finale con brio

II sonata a-moll „Obsession” dedykowana Jacquesowi Thibaudowi

I. Prelude
II. Malinconia
III. Danse des ombres
IV. Les Furies

III sonata d-moll „Ballada” dedykowana George’owi Enescu

I. Lento molto sostenuto – Molto moderato quasi lento – Allegro in tempo giusto e con bravura – Tempo poco più vivo e ben marcato

IV sonata e-moll dedykowana Fritzowi Kreislerowi

I. Allemande
II. Sarabande
III. Finale

V sonata G-dur dedykowana Mathieu Crickboomowi

I. L’aurore
II. Danse rustique

VI sonata e-moll dedykowana Manuelowi Quirodze

I. Allegro giusto non troppo vivo – Allegretto poco scherzando – Allegro. Tempo primo

Analiza

I sonata wyraźnie nawiązuje do swojego Bachowskiego pierwowzoru, zarówno pod względem struktury (wolno-szybko-wolno-szybko), jak i tonalności, która zmienia się z g-moll na B-dur w 3. części.

II sonata pierwotnie zajmowała czwarte miejsce w cyklu, ale Ysaÿe zmienił jej położenie przed publikacją. W utworze pojawia się motyw z sekwencji Dies irae we wszystkich częściach, szczególnie wyraźny w drugiej i trzeciej. Powolna część Malinconia w tonacji e-moll przechodzi od łagodnego motywu pieśni ludowej do tematu chorałowego. Danse des ombres w tonacji G-dur zaczyna się od cantus planus, który następnie zostaje przekształcony w sarabandę w technice pizzicato, a po niej następuje sześć wariacji, w tym pieśń ludowa, musette oraz dwuczęściowa inwencja w tonacji molowej, a wszystko kończy się powrotem do sarabandy. Ostatnia część Les Furies jest żywiołowa i utrzymana w tonacji a-moll.

III sonata jest jednoczęściowa i stanowi fuzję wirtuozerii z narracją w stylu Johannesa Brahmsa i Fryderyka Chopina.

IV sonata przypomina strukturę partit J.S. Bacha (brakuje courante); w drugiej części zastosowano potrójne metrum oraz ukryte ostinato: fragment gamy A-G-F-E, który powtarza się w każdym takcie. Wszystkie części są utrzymane w tonacji molowej, a część finałowa przechodzi na koniec w tonację durową.

Pierwsza część V sonaty rozpoczyna się dwoma powolnymi frazami z czystymi kwintami, które stopniowo wznoszą się i mogą przywodzić na myśl wschód Słońca. Po powtórzeniu segmentu pojawiają się wyraźne dysonanse, które jednak zostają ostatecznie rozwiązane w harmonijny sposób i kończą się arpeggiami. Druga część jest zbudowana podobnie do pierwszej i wielokrotnie powtarza ten sam motyw.

VI sonata, mająca hiszpański charakter, można określić jako kadencję z habanerą; pojawiają się w niej m.in. spiętrzone seksty. Mimo obecności elementów Bachowskich, jest bliższa stylowi kompozytorskiemu Niccolò Paganiniego.

Recepcja

Cykl ten jest uznawany za największe osiągnięcie kompozytorskie Eugène’a Ysaÿe’a i cieszy się dużą popularnością. Sonaty są obecnie wykonywane w repertuarze konkursowym oraz na koncertach. Prof. Andrzej Gębski stwierdził, że „każdy szanujący się skrzypek powinien znać całość lub przynajmniej przeczytać”, dodając, że w skrzypcowym rozumieniu, Sonaty i Partity Jana Sebastiana Bacha to „STARY TESTAMENT”, a Sonaty na skrzypce solo Eugène Ysaÿe’a to „NOWY TESTAMENT”. Dawid Ojstrach wypowiedział się o cyklu, twierdząc, że „otwierają one nowy rozdział w historii wirtuozerii skrzypcowej”. W tym kontekście Ysaÿe jest największym nowatorem po Paganinim.