6 Regiment Pieszy Łanowy – oddział piechoty armii koronnej I Rzeczypospolitej.
Formowanie i zmiany organizacyjne
Regiment ten został nazwany łanowym, ponieważ powstał w wyniku likwidacji piechoty łanowej, nawiązując do tradycji piechoty wybranieckiej. Dyskusje na temat przywrócenia piechoty łanowej miały miejsce ponownie w 1726 roku, a ostateczne sformowanie pułku miało miejsce w 1729 roku, wykorzystując dawnych wybrańców batorowskich. Na początku nazywano go „Gwardią Łanową”.
W 1730 roku nowo utworzony regiment łanowy miał 672,5 stawki żołdu, dzieląc się na sztab oraz 6 kompanii liczących po 90-94 stawki. Rzeczywista liczba żołnierzy wynosiła 403, w tym 300 szeregowych (po 50 w każdej kompanii). Najsilniejszych żołnierzy przydzielano do kompanii grenadierskiej, a z każdego dziesięciu żołnierzy wybierano starszego szeregowego (gefrajtera). Podoficerów mianował szef regimentu spośród wyróżniających się żołnierzy, a oficerów nominatował hetman na wniosek szefa jednostki.
Sejm w 1776 roku wprowadził nowy etat wojska, znacząco zmieniając jego strukturę. Regiment miał liczyć 6 kompanii, co dawało łącznie 353 żołnierzy, a w praktyce w 1778 roku było ich 344. W 1786 roku liczba ta pozostała na poziomie 353 żołnierzy, a regiment wszedł w skład Dywizji Wielkopolskiej.
W 1775 roku zrównano uzbrojenie podoficerów i szeregowych, odbierając broń krótką podoficerom, a oficerom pozostawiając jedynie szpady.
W 1786 roku wprowadzono numerację regimentów piechoty od 1 do 14, przy czym regiment gwardii pozostał bez numeru.
Początkowo nosił nazwę „Gwardia Łanowa” i automatycznie zajął ostatnie wolne, tj. 6. miejsce. Przez większość swojego istnienia był oznaczany numerem 6, z wyjątkiem lat 1790-1791, kiedy dwukrotnie zmieniał numer: najpierw na 9., a następnie na 7.
W styczniu 1792 roku powrócił do numeru 6 i pozostawał pod tym numerem aż do końca swojego istnienia.
Reformy Sejmu Wielkiego zwiększyły liczebność polskiej piechoty w poszczególnych regimentach. Etaty z października 1789 i maja 1792 roku zakładały, że regiment będzie składał się z dwunastu kompanii zorganizowanych w trzy bataliony, w tym jeden grenadierski oraz dwa fizylierskie. W praktyce jednak nigdy takiej organizacji nie osiągnięto. Tylko w 1790 roku regiment rozbudowano o dwie kompanie. W przededniu wojny w obronie Konstytucji 3 Maja 6 regiment piechoty łanowej pod dowództwem Jana Brodowskiego liczył 1113 żołnierzy.
Liczebność regimentu w 1792 roku wynosiła 934 osoby, w maju 1794 wzrosła do 1025, a we wrześniu osiągnęła 1193 żołnierzy.
Regiment w powstaniu kościuszkowskim
W marcu 1794 roku regiment liczył około 700 żołnierzy. Do 7 maja do jednostki dołączono 217 rekrutów, w czerwcu 276, w lipcu 174, w sierpniu 68, a we wrześniu 445. Od 1 maja do 27 września regiment stracił 746 ludzi w wyniku zabitych, dezerterów, uwolnionych i zaginionych. Jeśli uwzględnić straty poniesione pod Racławicami (minimum 60 osób) oraz nieznane dokładne uzupełnienia między 15 a 30 kwietnia, całkowita liczba strat wyniosła ponad 800 osób, a uzupełnienia osiągnęły 1410 żołnierzy. Pod koniec września regiment liczył 1193 żołnierzy, brakowało mu jedynie 2 ludzi do pełnego etatu w sztabie, a także 6 felczerów, 16 cieśli oraz 222 gemejnów – łącznie 246 osób. Regiment dysponował 838 karabinami.
Żołnierze regimentu
W czasie insurekcji kościuszkowskiej dowództwo nad jednostką sprawował pułkownik Maciej Szyrer, a jego zastępcą był podpułkownik Stanisław Dembowski. Pierwszym majorem był Kacper Maffler, a drugim Wincenty Podczaski. Po odejściu ppłk. Dembowskiego, mjr Maffler awansował na podpułkownika, a majorostwo po nim objął dotychczasowy kapitan z kompanią Ignacy Podczaski. Z oficerów urlopowanych nie zgłosili się do jednostki: zamieszkały za kordonem pruskim sztabskapitan Więckowski, sztabskapitan Brzozowski, porucznik Raczyński, uznany za niezdolnego do służby porucznik Pigłowski, podporucznik Kisielnicki oraz chorąży Rogowski. W wyniku walk zginęli pod Racławicami porucznik Kierski oraz chorąży Dzieżbicki, a pod Szczekocinami porucznik Kurowski i chorąży Rakowski. W lipcu pod Warszawą poległ kapitan z kompanią Lisiatycki.
Barwy regimentu
Po 1776 roku: wyłogi jasnozielone (papużaste), guziki srebrne.
Opisy umundurowania żołnierzy regimentu, wykonane przez Bronisława Gembarzewskiego na podstawie obrazów z tamtego okresu:
szef regimentu z około 1740 roku: czapka żółta, kontusz pąsowy, żupan i wyłogi żółte, galony srebrne. Szarfa srebrna z karmazynowym akcentem, czarne buty.
sztabsoficer konno z 1732 roku: czarny kapelusz ze srebrnym galonem i białą kokardą. Rajtrok pąsowy, kołnierz i wyłogi żółte, srebrne galony. Czaprak z pąsowym lampasem oraz srebrnymi galonami.
gemejn: na kapeluszu białe taśmy, kokarda biało-czerwona, halsztuk pąsowy. Rajtrok pąsowy, kamizela i spodnie żółte. Lederwerki łosiowe. Tasak w mosiężnej oprawie. Czarne pochwy.
Według specyfikacji umundurowania na lata 1781-1782:
dobosz: czarny kapelusz z srebrnym galonem, halsztuk i wyłogi pąsowe, żółta suknia, biała podszewka, kamizela i białe spodnie, srebrne taśmy, białe guziki. Obręcze bębna pąsowe, kanty białe, bęben mosiężny.
gemejn: zielony kołnierz, wyłogi oraz spodnie, białe guziki.
podoficer: czarny kapelusz ze srebrnymi galonami. Suknia kraprotowa (pąsowa), zielone wyłogi, biała podszewka, biała kamizela i spodnie, białe guziki. Mosiężna oprawa tasaka. Białe lederwerki, czarny patrontasz. Pąsowe rękawice.
W 1789 roku krój i kolor mundurów piechoty uległy znacznym zmianom. Mundur składał się z granatowej kurtki zimowej z papużastymi wyłogami i srebrnymi naramiennikami, białego lejbika z kołnierzem stojącym, latem z białego koletu sukiennego z wykładkami podobnymi do wyłogów, zapinanego na białe guziki od dołu do góry, długich białych spodni wkładanych do butów kroju węgierskiego, wysokich do kolan i wyciętych z tyłu, a także z wysokiego, okrągłego filcowego kołpaka z pąsowym wierzchem, daszkiem oraz blachą mosiężną z orłem. Żołnierze nosili również halsztuki oraz naramienniki z czarnej szmelcowanej blachy z nicianym kutasem, a jako strój koszarowy – kitle i furażerki. Mundury były znacznie wygodniejsze i umożliwiały większą swobodę ruchów. Strój oficerów różnił się barankowym czarnym obszyciem czapek i galonami. Roczny koszt umundurowania piechura (wraz z przymunderunkiem) wynosił 111 zł.
W czasie insurekcji kościuszkowskiej żołnierze regimentu nosili: pąsowe wyłogi, złote guziki oraz żółte lampasy.
Żołnierze regimentu
Regimentem zazwyczaj dowodził pułkownik. Stanowisko szefa regimentu, związane z dużymi poborami, często traktowano jako synekura. Szefowie mieli prawo do fortragowania (proponowania do awansu) oficerów. Do 1789 roku w sztabie służyło dziesięciu oficerów, w tym: szef regimentu, pułkownik, podpułkownik, major (do marca 1778 było dwóch majorów), regimentskwatermistrz, adiutant, audytor i regimentsfelczer. Szefa i pułkownika w dowodzeniu kompaniami zastępowali kapitanowie sztabowi. W kompaniach do 1790 roku było dwóch kapitanów, sześciu poruczników i sześciu chorążych, co dawało łącznie 24 oficerów, nie licząc kapelana.
W 1790 roku dodano drugiego majora, trzeciego kapitana z kompanią, trzeciego kapitana sztabowego, siódmego i ósmego porucznika, siódmego i ósmego chorążego oraz ośmiu podporuczników i drugiego adiutanta, co podniosło liczbę oficerów do 40.
Pierwszym szefem regimentu był hetman Jan Klemens Branicki, a po kilku latach zastąpił go wojewoda lubelski Adam Tarło. Następnie szefami regimentu byli: książę Franciszek Sułkowski, płk Jan F. Brodowski od maja 1789 roku oraz gen. Kajetan Miączyński, który został wyznaczony przez konfederację targowicką w sierpniu 1792 roku. Jednak szefostwo Miączyńskiego jest dość niepewne, ponieważ w lutym 1793 roku fortragi od regimentu jako szef podpisywał gen. mjr J. F. Brodowski. Nawet jeśli zastąpił Brodowskiego, to jego nominacja była nieformalna. W lipcu 1793 roku zmienił go, tym razem formalnie, Stanisław Ożarowski, syn hetmana, który pozostał na tym stanowisku do wybuchu powstania kościuszkowskiego.
Szefowie regimentu
Jan Klemens Branicki (1726),
gen. lejtn. Tarło (wojewoda lubelski) (1729),
gen. mjr Antoni Kossowski (podskarbi nadworny),
książę Franciszek Sułkowski (inspektor infanterii) (1 września 1775),
Jan Fryderyk Brodowski (11 maja 1789–1793),
Stanislaw Ożarowski (1793–1794).
Pułkownicy
Jan Rosen (1764),
Łuba (1764),
Wojciech Dąbkowski (1776),
Józef Jankowski (do 1778),
Józef Laskowski (do 1781),
Jan Gotfried des Suessmilch (1786),
Jan Fryderyk Brodowski (1787 do 12 maja 1789),
Maciej Szyrer (1789),
M. Zawisza (1793).
Walki regimentu
6 Regiment Pieszy Łanowy brał udział w wojnie polsko-rosyjskiej w 1792 roku w obronie Konstytucji 3 Maja oraz w Powstaniu kościuszkowskim.
Bitwy i potyczki
bitwa pod Zieleńcami (17 czerwca 1792),
Opalin (13 lipca),
bitwa pod Racławicami (4 kwietnia 1794),
bitwa pod Szczekocinami (6 czerwca),
Obrona Pragi (4 listopada).
Hierarchia regimentu
Na podstawie pierwszego etatu regimentów piechoty zajął automatycznie ostatnią, szóstą pozycję. W latach 1790-1791 dwukrotnie zmieniono mu numer: najpierw na 9, a później na 7. W styczniu 1792 roku powrócono do numeru 6, który regiment zachował do końca swojego istnienia.
Schemat
gwardia łanowa (1729-) → regiment pieszy łanowy (-1789) → regiment 6 łanowy (1789-1790) → regiment 9 łanowy (1790) → regiment 8 łanowy (1792) → od 1792 regiment 6 łanowy ↘ rozformowany w 1795.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Krzysztof Bauer: Wojsko koronne powstania kościuszkowskiego. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1981. ISBN 83-11-06605-1.
Bronisław Gembarzewski: Rodowody pułków polskich i oddziałów równorzędnych od r. 1717 do r. 1831. Warszawa: Towarzystwo Wiedzy Wojskowej, 1925.
Bronisław Gembarzewski: Żołnierz polski. Ubiór, uzbrojenie i oporządzenie od wieku XI do roku 1960. T.2 od 1697 do 1794 roku. Warszawa: 1962.
Konstanty Górski: Historya piechoty polskiej. Kraków: Spółka Wydawnicza Polska, 1893.
Tadeusz Korzon, Bronisław Gembarzewski, Jadwiga Rogowa: Dzieje wojen i wojskowości w Polsce. T.3. Lwów, Warszawa, Kraków: Wydawnictwo Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, 1923.
Mariusz Machynia, Czesław Srzednicki: Oficerowie Rzeczypospolitej Obojga Narodów 1717–1794. T.1: Oficerowie wojska koronnego, cz.1: Piechota. Kraków: Księgarnia Akademicka. Wydawnictwo Naukowe, 1998. ISBN 83-7188-186-X.
Tadeusz Nowak, Jan Wimmer: Dzieje oręża polskiego do roku 1793. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1968.
Karol Linder: Dawne Wojsko Polskie. Ubiór i uzbrojenie. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1960.
Leonard Ratajczyk, Jerzy Teodorczyk: Wojsko powstania kościuszkowskiego w oczach współczesnych malarzy. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1987. ISBN 83-11-07090-3.
Bolesław Twardowski: Wojsko Polskie Kościuszki w roku 1794. Poznań: Księgarnia Katolicka, 1894.
Jan Wimmer: Historia piechoty polskiej do roku 1864. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1978.