6 Dywizja Piechoty (II RP)

6 Dywizja Piechoty (6 DP)

6 Dywizja Piechoty (6 DP) była dużą jednostką piechoty Wojska Polskiego w okresie II Rzeczypospolitej.

Formowanie dywizji rozpoczęto 9 maja 1919 roku. Jej pułki uczestniczyły w walkach z wojskami ZURL w Małopolsce Wschodniej. W czasie wojny polsko-bolszewickiej, wiosną 1920 roku, dywizja stacjonowała w okolicach Mińska i pełniła rolę odwodu armii. Od połowy maja brała udział w walkach w rejonie Mińsk–Mołodeczno, a w czerwcu została przerzucona na Ukrainę, wchodząc w skład 2 Armii. Walczyła tam w bitwach pod Emilczynem, Równem, Dubnem oraz Brodami. W sierpniu, już w składzie 6 Armii, broniła Lwowa i wzięła udział w polskiej kontrofensywie.

Po podpisaniu traktatu ryskiego dywizja przeszła na etat pokojowy. W czasie II Rzeczypospolitej dowództwo dywizji miało swoją siedzibę w Krakowie. W 1923 roku w jej skład wchodziły: 12, 16 oraz 20 pułk piechoty.

W czasie kampanii wrześniowej dywizja walczyła w ramach Armii „Kraków”. 1 września stoczyła walki pod Pszczyną, a 2 września została rozbita przez niemiecką 5 Dywizję Pancerną. 12 pułk piechoty współdziałał z 10 Brygadą Kawalerii na Podhalu. Po odtworzeniu w rejonie Bochni dywizja walczyła o przebicie się nad Dunajcem pod Biskupicami, a następnie pod Biłgorajem. W I bitwie tomaszowskiej przebiła się pod Werchratę. Skapitulowała 20 września pod Cieszanowem.

6 Dywizja Piechoty w latach 1919–1921

Organizacja 6 Dywizji Piechoty rozpoczęła się 9 maja 1919 roku w Galicji Zachodniej i obejmowała:

dowództwo 6 DP
kompania sztabowa
6 dywizyjna kompania telegraficzna
poczta polowa
pluton żandarmerii
dowództwo XI Brygady Piechoty z plutonem łączności
12 pułk piechoty
16 pułk piechoty
dowództwo XII Brygady Piechoty z plutonem łączności
17 pułk piechoty
20 pułk piechoty
dowództwo VI Brygady Artylerii z oddziałem telefonicznym
6 pułk artylerii polowej
6 pułk artylerii ciężkiej
5 batalion saperów (15 II 1920 przemianowany na 6 batalion saperów)
tabory
zakłady

W latach 1919–1920 dywizja brała udział w wojnie polsko-ukraińskiej o Małopolskę Wschodnią oraz wojnie polsko-bolszewickiej, w trakcie której wykazała się szczególnym męstwem w starciach z oddziałami 1 Armii Konnej Siemiona Budionnego. Do historii przeszły jej zwycięskie bitwy pod Jelnicą, Zamoszem, Szpanowem, Klewaniem, Dubnem i Jarosławiczami. W uznaniu bohaterstwa 54 oficerom i żołnierzom przyznano Krzyż Orderu Wojennego Virtuti Militari oraz 633 Krzyże Waleczne.

6 Dywizja Piechoty w latach 1921–1939

Po zakończeniu działań wojennych dywizja wróciła do swoich garnizonów. W 1921 roku przeprowadzono demobilizację, przekształcając organizację wojenną w pokojową. Rozformowane zostały dowództwa brygad oraz zakłady dywizyjne. 17 pułk piechoty, stacjonujący w Rzeszowie, został wyłączony z dywizji i podporządkowany dowódcy 24 Dywizji Piechoty. 6 pac przekształcono w 6 dywizjon artylerii ciężkiej, a następnie włączono w skład 5 pułku artylerii ciężkiej. W sierpniu 1921 roku 6 kompania telegraficzna została włączona do V batalionu telegraficznego, a 6 batalion saperów wyłączył 3 kompanię, włączoną do XXIII batalionu saperów, po czym podporządkowaną dowódcy 5 pułku saperów. Tabory dywizyjne zostały zdemobilizowane, a pozostałości włączono do kadry 5 dywizjonu taborów.

Dowództwo 6 DP, 20 pp, 6 pap, 6 bat. sap, 6 dac oraz III batalion 12 pp stacjonowały w Krakowie, 16 pp w Tarnowie, a reszta 12 pp w Wadowicach. Silne związki 6 DP z Krakowem oraz Małopolską znalazły odzwierciedlenie w nadaniu 20 pp wyróżniającego miana „Ziemi Krakowskiej”.

6 Dywizja Piechoty w kampanii wrześniowej 1939

Zgodnie z planem operacyjnym „Zachód”, 6 DP pod dowództwem gen. bryg. Bernarda Monda weszła w skład Grupy Operacyjnej „Bielsko”, która została podporządkowana dowódcy Armii „Kraków”.

Dywizja została rozmieszczona na 18-kilometrowym odcinku wokół Pszczyny, z wysuniętym Oddziałem Wydzielonym „Ignacy” płk. Ignacego Misiąga. Ta część dywizji już 1 września weszła w kontakt z nieprzyjacielem i walczyła na przedpolu Pszczyny, skutecznie broniąc pozycji w Brzeźcach i Wiśle Wielkiej przed 5 Dywizją Pancerną (niemiecką). Kawaleria dywizyjna oraz saperzy zostali wysłani na przedpole jako Oddział Wydzielony „Wodzisław” (zobacz: Bój o Bożą Górę). 12 pp bez III batalionu pozostał w rejonie Wadowic, jako doraźny odwód dowódcy armii, do czasu przybycia 45 Dywizji Piechoty (rezerwowej). Pozostałe siły dywizji były w odwodzie Armii pod Zatorem. Po południu dywizja otrzymała rozkaz marszu pod Pszczynę.

Rankiem 2 września główne siły dywizji zostały ponownie zaatakowane przez niemiecką 5 DPanc. Około 200 czołgów zdołało przebić się przez pozycje 20 pp, rozbić III batalion, wyjść na tyły i zniszczyć artylerię dywizyjną. Udało się uratować 17 dział lekkich i 4 ciężkie. W tej tragicznej sytuacji dowódca pułku podjął samobójczy atak, rzucając dwa bataliony 16 pp pod wsią Ćwiklice na otwartej przestrzeni, co doprowadziło do ich zniszczenia (zobacz: Bitwa pszczyńska). Mimo ciężkich strat po obu stronach, dywizja wytrwała na pozycjach do 4 września, kiedy to wraz z resztą Grupy Operacyjnej „Boruta” dostała zadanie odwrotu w kierunku przepraw na Dunajcu i Tarnowa.

W dniach 7 i 8 września dywizja broniła przepraw na rzece w rejonie Biskupic Radłowskich. Chaos spowodowany rozbiciem sąsiedniej 21 DPGór prowadził do paraliżu. Przeprawić się przez Dunajec zdołał jedynie 16 pp. Przedwczesne wysadzenie mostu pogłębiło panikę, a oddziały 6 DP i 21 DPGór ruszyły na północ, szukając nowych miejsc do przeprawy. Mimo to, dywizji udało się wyjść z okrążenia (Niemcy, czując respekt do 6 i 21 DP – stracili 16 czołgów – nie nacierali w trakcie odwrotu polskich jednostek, ograniczając się do nękania ogniem artylerii) i pomaszerować w kierunku San. Obrona przepraw na Sanie nie powiodła się, a w składzie Grupy Operacyjnej „Boruta” gen. Mieczysława Boruty-Spiechowicza dywizja wzięła udział w bitwie pod Tomaszowem Lubelskim, mającej na celu wyrwanie się z okrążenia polskich sił i przebicie się do Lwowa.

17 września dywizja przeprowadziła udany atak pod Józefowem i Nowinami na siły niemieckiej 28 DP, a następnie wykorzystując lukę w niemieckiej obronie uderzyła na Narol, który został zajęty 18 września przez III/12 pp. 19 września gen. Mond podjął decyzję marszu z rejonu Narol–Lipsko na Rawę Ruską. Około godziny 13.00, idący w straży przedniej I/20 pp zajął Werchratę, a większość dywizji osiągnęła miejscowość Monastyr. O zmroku Niemcy przeprowadzili natarcie na Werchratę z kierunku Rawy Ruskiej. Dowódca dywizji postanowił skręcić w kierunku zachodnim do Wielkiego Lasu na południowy wschód od Cieszanowa, gdzie planował zlikwidować tabor i ciężki sprzęt, a następnie spróbować przedrzeć się w kierunku granicy węgierskiej.

20 września o godzinie 1.30 dywizja wyruszyła z Monastyru i około godziny 9.00 osiągnęła skraj Wielkiego Lasu na zachód od wsi Podemszczyzna. Około godziny 13.00 do dywizji dołączył 20 pp, który opuścił Werchratę nad ranem i maszerował jako straż tylna. W międzyczasie, około godziny 10.30, do Wielkiego Lasu przybył niemiecki parlamentariusz, który ogłosił, że dywizja została okrążona i wezwał do kapitulacji, grożąc zbombardowaniem jej oddziałów przez lotnictwo w przypadku odmowy. Około południa gen. Mond zwołał odprawę dowódców oddziałów i pododdziałów dywizji, podczas której podjął decyzję o kapitulacji.

6 Dywizja Piechoty złożyła broń 20 września 1939 roku około godziny 15.00 pod Nowym Siołem. W chwili kapitulacji stan dywizji wynosił około 3 tys. żołnierzy, jednakże do dział i ciężkich karabinów maszynowych praktycznie nie pozostała amunicja, a żołnierze – jak zgodnie relacjonowano – byli skrajnie przemęczeni i wygłodniali.

Ośrodek Zapasowy w obliczu postępów wojsk niemieckich został ewakuowany na „przyczółek rumuński”. Tam część oddziałów z ośrodka obsadziła kluczowe elementy obrony przyczółka w ramach Grupy „Dniestr”. Pozostałe oddziały do 17 września były w trakcie formowania improwizowanego pułku, mającego w rejonie Uścieszka (powiat zaleszczycki w II RP) wejść w skład Grupy „Dniestr” Armii „Karpaty”. Agresja sowiecka zniweczyła te plany. Ośrodek wycofał się pośpiesznie w kierunku granicy rumuńskiej, nie pozostawiając w Uścieszku nawet prowizorycznej obrony mostu. Prawdopodobnie była to decyzja dowódcy ośrodka.

Organizacja wojenna 6 DP we wrześniu 1939

Kwatera Główna 6 Dywizji Piechoty

12 pułk piechoty
16 pułk piechoty Ziemi Tarnowskiej
20 pułk piechoty Ziemi Krakowskiej
6 pułk artylerii lekkiej
6 dywizjon artylerii ciężkiej
6 batalion saperów
bateria artylerii przeciwlotniczej motorowa typ A nr 6 – por. Józef Grzegorz Dac
kompania kolarzy nr 54 – por. Tadeusz Hauser
kompania karabinów maszynowych i broni towarzyszącej nr 51 – por. Stanisław Miga
kompania karabinów maszynowych i broni towarzyszącej nr 54 – kpt. Adam Gondek
szwadron kawalerii dywizyjnej nr 6 – rtm. Władysław Słuszko-Ciapiński
kompania telefoniczna 6 DP – kpt. Jan III Nowakowski
pluton radio 6 DP – por. Stanisław Iberszer
pluton łączności Kwatery Głównej 6 DP – por. rez. Jan Dreziński
drużyna parku łączności
samodzielny patrol meteorologiczny nr 6
pluton parkowy uzbrojenia nr
park intendentury typu I nr
kompania sanitarna nr 501 – kpt. dr med. Tomczyk
szpital polowy nr 501
polowa pracownia dentystyczna nr 501
polowa kolumna dezynfekcyjno-kąpielowa nr 501
polowa pracownia bakteriologiczno-chemiczna nr 501
zespół przeciwgazowy nr 501
dowództwo grupy marszowej służb typ II nr 501
kolumna taborowa parokonna nr 501
kolumna taborowa parokonna nr 502
kolumna taborowa parokonna nr 503
kolumna taborowa parokonna nr 504
dowództwo grupy marszowej służb typ II nr 502
kolumna taborowa parokonna nr 505
kolumna taborowa parokonna nr 506
kolumna taborowa parokonna nr 507
kolumna taborowa parokonna nr 508
warsztat taborowy nr 501
pluton taborowy nr 561

Obsada personalna KG 6 DP 1 września 1939 roku

Obsada personalna Dowództwa 6 DP

Dowódcy dywizji

płk Franciszek Latinik (30 V – X 1919)
gen. ppor. Bronisław Teofil Babiański (X – XI 1919)
gen. ppor. Kazimierz Raszewski (XII 1919 – VII 1920)
płk Ottokar Brzoza-Brzezina (p.o. VII 1920)
płk Józef Olszyna-Wilczyński (p.o. 1920)
gen. ppor. Mieczysław Linde (19 VII 1920 – 25 IX 1921)
gen. dyw. Eugeniusz Aleksander Tinz (od IX 1921 – 17 III 1927 → stan spoczynku)
płk piech. Oswald Frank (p.o. 1922 i 1926)
płk piech. Karol Szemiot (p.o. do VII 1923)
gen. bryg. Mieczysław Smorawiński (17 III 1927 – 4 X 1932)
gen. bryg. Bernard Stanisław Mond (X 1932 – IX 1939)

Dowódcy piechoty dywizyjnej

gen. bryg. Roman Rudolf Jasieński (VII 1923 – 17 III 1927 → stan spoczynku)
płk piech. Oswald Frank (cz.p.o. od 1 III 1925)
płk piech. Bernard Stanisław Mond (17 III 1927 – 4 X 1932 → dowódca 6 DP)
płk dypl. Józef Ćwiertniak (od VI 1934)
płk piech. Ignacy Misiąg (1939)

Szefowie sztabu

mjr kaw. Jan Janusz Pryziński (1920)
mjr sap. Stanisław Miniewski (1920–1921)
mjr / ppłk SG Jan Witold Bigo (1 X 1923 – 1 XII 1925 → Oddział II SG)
mjr SG dr Ignacy Izdebski (1 XII 1925 – 26 IV 1928 → Oddział III SG)
mjr dypl. piech. Walery Alojzy Krokay (26 IV 1928 – 20 IX 1930 → szef Oddziału Ogólnego DOK V)
mjr dypl. piech. Jerzy Wądołkowski (20 IX 1930 – 31 X 1932 → DOK VII)
mjr dypl. piech. Ludwik Zych (1 XI 1932 – 1 XI 1934 → szef sztabu Komendy Straży Granicznej)
mjr dypl. art. Bronisław Maszlanka (od 1 XI 1934 – 1936 → dowódca dyonu 6 pal)
ppłk dypl. piech. Mikołaj Błogosław Gorczewski (1936 – † 18 V 1939 Kraków)
ppłk dypl. piech. Ludwik Zych (16 VI – IX 1939)

Obsada personalna w marcu 1939 roku

Ostatnia „pokojowa” obsada personalna dowództwa dywizji:

Upamiętnienie

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2016-02-15].

Karol Firich, Stanisław Krzysik, Tadeusz Kutrzeba, Stanisław Müller, Józef Wiatr: Almanach oficerski na rok 1923/24. T. III/2. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1923.

Zdzisław Jagiełło: Piechota Wojska Polskiego 1918-1939. Warszawa: Bellona, 2007. ISBN 978-83-11-10206-4.

Tadeusz Jurga: Wojsko Polskie: krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej. Regularne jednostki Wojska Polskiego w 1939: organizacja, działania bojowe, uzbrojenie, metryki związków operacyjnych, dywizji i brygad. T. 7. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975.

Marian Porwit: Komentarze do historii polskich działań obronnych 1939 roku. T. I, II, III. Warszawa: Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”, 1983. ISBN 83-11-06793-7.

Bronisław Prugar-Ketling (red.): Księga chwały piechoty. Warszawa: Departament Piechoty MSWojsk, 1937-1939. Reprint: Wydawnictwo Bellona, 1992.

Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. Kraków: Fundacja CDCN, 2006. ISBN 978-83-7188-899-1.

Władysław Steblik: Armia „Kraków” 1939. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1989. ISBN 83-11-07434-8.

Arkadiusz Tuliński: 6 Armia Wojska Polskiego w wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 r. T. 1 i 2. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2020. ISBN 978-83-8229-062-2.

Apoloniusz Zawilski: Bitwy polskiego września. Kraków: Znak Horyzont, 2019. ISBN 978-83-240-5692-7.