6 Armia (II RP)

6 Armia (6 A)

6 Armia (6 A) to związek operacyjny Wojska Polskiego, który został utworzony podczas wojny polsko-bolszewickiej na mocy rozkazu Naczelnego Wodza, Józefa Piłsudskiego, z dnia 7 marca 1920 roku.

6 Armia prowadziła działania przeciwko trzem armiom wroga, skutecznie angażując taktyczne związki Armii Konnej, będącej główną siłą uderzeniową Frontu Południowo-Zachodniego. Pomimo trudności, jej zadanie osłony Małopolski Wschodniej, a szczególnie Lwowa, zakończyło się sukcesem, co potwierdzają bitwy pod Lwowem oraz Komarowem, gdzie pokonano dywizje Budionnego.

Formowanie i struktura sztabu

Do wiosny 1920 roku, odrodzone Wojsko Polskie nie dysponowało związkami operacyjnymi na szczeblu armii. W listopadzie 1918 roku, walczące z Ukraińcami oddziały zostały podporządkowane Dowództwu Wojsk Polskich na Galicję Wschodnią, którym kierował początkowo gen. por. Tadeusz Rozwadowski, a od połowy marca 1919 gen. por. Wacław Iwaszkiewicz. 29 maja zlikwidowanego Frontu Wołyńskiego i Dowództwa „Wschód” powstał Front Galicyjsko-Wołyński pod dowództwem gen. Iwaszkiewicza. W lipcu wydzielono z niego dowództwo Frontu Wołyńskiego, a Front Galicyjsko-Wołyński przekształcono w Front Galicyjski. 2 stycznia 1920 roku przemianowano go na Front Podolski. Na podstawie rozkazu Naczelnego Dowództwa WP nr 1940/I z 7 marca 1920 roku, zlikwidowano dowództwa frontów, tworząc dowództwa armii, a rozkaz nr 1980/I z 9 marca 1920 roku przekształcił Front Podolski w 6 Armię. Rozkazy dotyczące utworzenia 6 Armii weszły w życie 1 kwietnia 1920 roku.

Sztab armii składał się z oddziałów: I organizacyjnego, II informacyjnego, III operacyjnego, V personalnego oraz szefostw łączności, lotnictwa, inżynierii, saperów, kolejnictwa i ekspozytury żandarmerii polowej. Szef sztabu 6 Armii miał do dyspozycji adiutanta, ordynansa kancelaryjnego, dwóch ordynansów osobowych, dwóch szoferów oraz dwóch woźniców. Kwatermistrzostwo armii dysponowało oddziałem IV etapowym oraz szefostwami intendentury i sanitarnym, a także referatami sądu polowego i poczty polowej. W składzie znajdował się także naczelny lekarz weterynaryjny oraz duszpasterstwo. Dowództwo armii obejmowało inspektorów wyszkolenia armii, komisarza politycznego, kompanię sztabową oraz pluton taborów.

Operacje i walki 6 Armii

Reorganizacja wojsk związana była z wyprawą kijowską, w której 6 Armia miała działać na południowym odcinku frontu, wspólnie z oddziałami Petlury (ekwiwalent jednej brygady).

Okres wypadów przed przedni skraj obrony

Na początku kwietnia 6 Armia obsadzała front od granicy z Rumunią na Dniestrze, aż po Ikwę. W okresie przed rozpoczęciem „wyprawy kijowskiej” obie strony działały dość pasywnie, unikając poważniejszych akcji ofensywnych. Polskie jednostki przeprowadzały lokalne wypady, rozbijając koncentracje większych sił nieprzyjaciela, jednocześnie przygotowując się do ofensywy.

Dowództwo sowieckiego Frontu Południowo-Zachodniego wstrzymało ofensywę, nakazując prowadzenie aktywnej obrony oraz intensywną działalność wywiadowczą, a także przygotowanie grupy uderzeniowej i przerzucenie brygad Ukraińskich Strzelców Siczowych na pierwszą linię. Oczekiwano także przybycia Armii Konnej. 15 kwietnia Jegorow ponowił rozkaz obrony.

1 kwietnia jednostki 6 Armii realizowały rozkaz operacyjny Dowództwa Frontu Podolskiego z 28 marca, mający na celu rozpoznanie i zniszczenie sił nieprzyjaciela w rejonie Baru i Wołkowiniec oraz przeprowadzenie zniszczeń na stacjach i linii kolejowej Bar-Mohylew.

W działaniach po stronie 6 Armii uczestniczyło osiem pułków piechoty oraz pułk jazdy, a także pięć batalionów piechoty. Nie udało się zdobyć pociągów pancernych w rejonie stacji Komarowce, jednak w zajętym Jełtuszkowie znaleziono znaczne zapasy cukru. Odparto atak sowieckiej brygady na prawym skrzydle 18 DP, a polskie jednostki wzięły kilkudziesięciu jeńców, armatę, ponad 20 ckm-ów, kilka koni oraz kilkanaście wozów, a także bogaty sprzęt telefoniczny. Na południe od toru kolejowego oddziały sowieckie wycofały się poza linię Jełtuszków-Michajłowce-Doliniany-Wierzbowiec, zrywając kontakt z jednostkami polskimi. Dowództwo 12 DP zamierzało pozostać do 2 kwietnia w Jełtuszkowie i przetransportować cały zapas cukru do Daszkowiec, jednak gen. Iwaszkiewicz nakazał natychmiastowy odwrót. Tylko Grupa płk. Oświęcimskiego zdołała wywieźć około 50 ton cukru, co stanowiło zaledwie 5 proc. z około 1000 ton zgromadzonych w cukrowni.

W kolejnych dniach kwietnia organizowano nowe wypady. Siły trzech dywizji piechoty, pułku strzelców podhalańskich oraz pułku jazdy (łącznie około 15 tys. „bagnetów” i „szabel”, 736 karabinów maszynowych i 128 dział) skutecznie walczyły z oddziałami 12 i 14 Armii, które liczyły w sumie około 11 000 „bagnetów” i „szabel”, ponad 500 karabinów maszynowych oraz 100 dział. Najcięższe walki miały miejsce na przełomie pierwszej i drugiej dekady kwietnia, gdzie strona polska utrzymała swoje pozycje, a przeciwnik nie zdołał zdobyć rejonu Kamieńca Podolskiego.

Wyprawa kijowska

Naprzeciw pozycji armii znajdowała się 14 Armia Uborewicza, w skład której wchodziły 41, 45 i 60 Dywizje Strzelców, I Samodzielna Brygada Kawalerii oraz III Brygada Galicyjska CzUHA. 24 kwietnia ta ostatnia zbuntowała się i okopała w pobliżu stacji Mytki. Operacja rozpoczęła się rano 25 kwietnia, jednak 6 Armia jedynie wiązała siły wroga. Rozpoczęła działania, gdy 14 Armia zaczęła odwrót związany z niepowodzeniami na zachód od Kijowa. W tym czasie 18 DP wykorzystała lukę po buncie II Brygady Halickiej i zajęła Winnicę, 12 DP Żmerynkę, a sojusznicy ukraińscy zajęli Mohylów.

W dniach 28–30 kwietnia polskie wojska podjęły kolejne natarcie, przesuwając 6 Armię na odcinek Gniewań nad Bohem-Murafa, oraz obsadzając dolny nurt tej rzeki aż do ujścia do Dniestru, gdzie znajdowały się zaprzyjaźnione wojska rumuńskie. Wówczas 14 Armia skupiła się w rejonie odcinka Boh-Dniestr. Ponadto wojska radzieckie w rejonie Kijowa (12 Armia) zdecydowały o wycofaniu się z miasta, a resztki 47 i 58 Dywizji Strzelców oraz 17 Dywizji Kawalerii, znajdujące się w Białej Cerkwi, przekazano Uborewiczowi.

Na początku maja na froncie polsko-bolszewickim zapanował zastój. Dopiero w nocy z 5 na 6 maja zaczęło się natarcie na Kijów, zakończone 7 maja wkroczeniem do miasta bez walki. Wtedy 2. i 6 Armia zaczęły gromadzić siły do ofensywy na południowym odcinku frontu, dokąd przybywały pierwsze oddziały 1 Armii Konnej Budionnego. Ostatecznie jednak do końca maja panował względny spokój, a pozycje 6 Armii przebiegały wzdłuż linii Jaruga-Bracław-Lipowiec.

Obrona i odwrót

27 maja inicjatywę przejęła Armia Czerwona, atakując polskie pozycje wokół Kijowa oraz na południe od niego. Działo się to w niekorzystnym dla Polaków momencie, gdyż 25 maja zreorganizowano wojska na ukraińskim teatrze działań, rozwiązując 2 Armię, a jej jednostki przekazano 3. i 6. armii, które włączono w skład Frontu Ukraińskiego. To właśnie na styku tych formacji, na linii Lipowiec-Samhorodek, obsadzonej przez 13 DP, spadło uderzenie 6 Dywizji Kawalerii Armii Konnej. Doprowadziło to do ciężkich i zażartych pięciodniowych walk, w których uczestniczyły ostatecznie: 13 DP oraz 1 DJ, wzmocnione kilkoma batalionami z odwodów Frontu Ukraińskiego oraz cała armia Budionnego (4, 6, 11 i 14 DK). Mimo początkowych klęsk (doszczętne wybicie 28 maja dwóch batalionów) ostatecznie polskie wojska osiągnęły sukces, jednak okupiony był on dużymi stratami w odwodach.

5 czerwca Konarmia zaatakowała ponownie, zmieniając taktykę – tym razem miała przeprowadzać pozorowane ataki oraz koncentrować siły w wyznaczonych punktach, takim jak Samhorodek, na styku dwóch armii. W wyniku tego 1 AK dostała się w tyły polskich wojsk, zagrażając całemu Frontowi Ukraińskiemu. Mimo tego zagrożenia, formacja Iwaszkiewicza odniosła sukces w walce z 14 Armią pod Hajsynem, co pozwoliło na odtworzenie linii frontu. Nie zmniejszyło to jednak zagrożenia, a polskie jednostki rozpoczęły odwrót, w wyniku czego 6 Armia utraciła Winnicę i Murafę oraz toczyła walki pod Żmerynką.

10 czerwca Naczelne Dowództwo wydało rozkaz wycofania 6 Armii na linię Koziatyn–Winnica–Żmerynka–Mohylew, na pozycje osłaniające linię kolejową Żmerynka–Koziatyn. Węzeł kolejowy w Koziatynie miał być silnie broniony przez 13 DP, 18 DP miała obsadzić odcinek Stare Pryłuki–Winnica, 12 DP rejon Żmerynki, a dalej na południe oddziały ukraińskie. Nakazano zajęcie wyznaczonych rejonów najpóźniej do 16 czerwca. Odwrót miał być przeprowadzany stopniowo i w sposób niewidoczny dla przeciwnika. Dowództwu 6 Armii nakazano również porozumienie się z gen. Pawlenką w sprawie przesunięcia jego jednostek. Nakazano bezzwłoczne rozpoczęcie prac fortyfikacyjnych na nowym odcinku, włączając w nie ludność cywilną.

W obliczu niepowodzeń, dowództwo polskie zdecydowało się na reaktywację 2 Armii, w której skład weszła wydzielona z 6 A 5 DP. Mimo osiągnięcia sukcesów, Iwaszkiewicz 20 czerwca utracił Żmerynkę, a 28 czerwca powstał wyłom między armiami, powiększony przez cofnięcie linii 2. armii o 50 km w stosunku do innych jednostek. Nowy dowódca Frontu, gen. por. Edward Rydz-Śmigły, postanowił wykorzystać sytuację i otoczyć Budionnego, 2 A, przy oskrzydleniu przez 1 DPLeg. (3 A) i 18 DP, która miała uderzyć na Równe. 30 czerwca doszło do walk spotkaniowych w pobliżu Hrycowa, które ostatecznie poprawiły sytuację 2 Armii. W tej sytuacji dowództwo sowieckiego Frontu Południowo-Zachodniego (12 A, 14 A i 1 AK) zdecydowało o użyciu przeciwko dywizji gen. por. Krajowskiego 45 DS wspomaganej przez brygadę kawalerii. Starcie miało miejsce w okolicach Zasławia i zakończyło się polskim zwycięstwem oraz czasowym zdobyciem Hrycowa, który ostatecznie został zdobyty 3 lipca.

W tym samym czasie na prawej flance 6 Armii (28 czerwca stanowisko dowódcy 6 Armii objął gen. Jan Romer, a gen. Iwaszkiewicz udał się na urlop) doszło do przerwania frontu w rejonie Baru przez 60 DS i wejścia na tyły polskich wojsk przez 8 DK w Płoskirowie, co doprowadziło do rozpoczęcia odwrotu na Zbrucz. 4 lipca 2 Armia utraciła Równe, jednak 5 lipca 18 DP zdobyła Zasław, łącząc się z XX BP z 5 DP z tej samej armii. Następnie 8/9 lipca grupa gen. Krajowskiego rozpoczęła odwrót na Krzemieniec, gdzie była bezskutecznie atakowana przez 11, 8 i 14 DK oraz 45 DS. Położenie 18. dywizji poprawiło się 10 lipca, gdy Budionny wezwał 14 DK do rejonu Równego.

Od tego momentu głównym zadaniem 6 Armii stała się obrona Zbrucza (większość sił) oraz Ikwy (18 DP). 12 lipca wojska Frontu Południowo-Zachodniego znów zaatakowały: 14 A na Zbrucz, a 11 DK na Dubno, które zostało utracone 13 lipca po kontrataku dywizji Krajowskiego. Zmusiło to Budionnego do użycia większości sił swojej armii, co sprowadziło do walk pod Brodami i Podwołoczyskami, trwających do 23 lipca i kończących się odwrotem wojsk polskich na Tarnopol. Brody utracono 27 lipca, kiedy to na pozycje 18 DP uderzyła cała Armia Konna, co doprowadziło do utraty łączności przez dywizję i jej faktycznego przejścia w skład 2 A.

Kontrofensywa

W związku z nowymi dyrektywami, 6 Armia miała podlegać Frontowi Południowemu, wiążąc siły Konarmii, aby nie wsparła Tuchaczewskiego w jego marszu na Wisłę. Jednak dowództwo Frontu Południowo-Zachodniego miało inne plany – formacjami Budionnego miało zdobyć Lwów i przerzucić je do walki z wojskami Wrangla na Krymie. 19 sierpnia Armia Konna ruszyła na miasto, skąd po ciężkich walkach (np. bitwa pod Zadwórzem) wycofała się 20 sierpnia i po naleganiach Tuchaczewskiego skierowała się na Lubelszczyznę.

26 sierpnia Budionny ponownie zaatakował, przełamując pozycje grupy gen. por. Hallera (13 DP i 2 DJ) pod Bełzem i oblegając Zamość. Wpadł tam w zasadzkę 3 Armii i grupy gen. Hallera. W wyniku bitwy pod Komarowem resztki Konarmii musiały ustąpić na Hrubieszów, a 6 września, po ciężkich walkach odwrotnych, przełamały front i wyszły z okrążenia. Następnie ruszyła ofensywa 3 Armii, wspomagana przez grupę gen. por. Hallera, która, wzmocniona 2 DJ z Hrubieszowa, parła w kierunku Łuck, zdobywając go 16 września.

14 września natarcie rozpoczęła 6 Armia, uderzając na Tarnopol i w kierunku Brodów. 14 Armia, ponosząc ciężkie straty, wycofała się najpierw z Tarnopola (18 września) i Jampolu (21 września), aż 24 września przekroczyła Zbrucz. Także Konarmia oraz 12 A próbowały stawić opór nad Horyniem, a później nad Słuczem i Uborcią, jednak plany pokrzyżował im Korpus Jazdy gen. Rómmla, dokonując głębokiego zagonu na Korosteń. Ofensywę zakończył rozejm, który wszedł w życie 18 października. Zarówno postanowienia rozejmu, jak i traktatu ryskiego przewidywały wycofanie wojsk 6 Armii na wschód, wzdłuż linii Zbrucza, przez Wołyń do Polesia. Dowództwo armii rozwiązano dopiero 1 czerwca 1921 roku, gdy ryzyko wznowienia działań wojennych zmalało do zera.

Ordre de Bataille 6 Armii

Pierwszy skład 6 Armii:

• Jednostki ogólnowojskowe
• 5 Dywizja Piechoty
• 12 Dywizja Piechoty
• 18 Dywizja Piechoty
• 4 pułk strzelców podhalańskich
• 6 pułk ułanów
• Wojska łączności armii
• polowa stacja radiowa nr 2
• stała stacja radiowa „Lwów”
• kompania radiotelegraficzna parkowa
• kompania telegraficzna ciężka nr 6
• kompania telegraficzna parkowa nr 6
• stacja Hughesa
• pluton budowlany, pluton specjalny
• stacja gołębi pocztowych
• Wojska saperskie
• 6 batalion saperów
• Wojska kolejowe
• I batalion wojsk kolejowych
• VI batalion wojsk kolejowych
• kompania motorowa
• pociągi pancerne „Iwaszkiewicz”, „Pionier” i „Hallerczyk”
• Wojska samochodowe
• polowy dywizjon samochodowy nr 6
• polowa kolumna samochodów osobowych nr 6
• kolumna sanitarna nr 75
• kolumny samochodów ciężarowych nr 11, 20 i 86
• Lotnictwo
• III grupa lotnicza
• 5 eskadra wywiadowcza
• 6 eskadra wywiadowcza
• 7 eskadra myśliwska
• III park lotniczy
• Okręg Etapowy „Tarnopol”
• I, II i III Lwowski batalion etapowy
• III Kielecki batalion etapowy
• III Lubelski batalion etapowy
• III Łódzki batalion etapowy

Zmiany w składzie armii:

• Dowództwo 6 Armii
• 1 Dywizja Jazdy (od 6 sierpnia)
• 2 Dywizja Jazdy (od 12 sierpnia)
• 5 Dywizja Piechoty (do 19 czerwca, od 5 lipca tylko XX BP, od 14 września cała)
• 6 Dywizja Piechoty (6 sierpnia – 14 września tylko XXII BP, od 14 września cała)
• 8 Dywizja Piechoty (od 14 września)
• 12 Dywizja Piechoty
• 13 Dywizja Piechoty (od 25 maja)
• 18 Dywizja Piechoty (do 27 lipca)
• dywizja/brygada ukraińska (do 11 listopada)
• III dywizjon lotniczy
• Stacja Zborna 6 Armii w Żmerynce

Obsada personalna dowództwa

Ważniejsze stanowiska:

Przypisy

Bibliografia

Arkadiusz Tuliński: 6 Armia Wojska Polskiego w wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 r.. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2020. ISBN 978-83-8229-062-2.

Lech Wyszczelski: Kampania ukraińska 1920 roku. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2009. ISBN 978-83-7543-066-0.