59 Pułk Piechoty Wielkopolskiej

59 Pułk Piechoty Wielkopolskiej (59 pp)

To jednostka piechoty Armii Wielkopolskiej oraz Wojska Polskiego w okresie II Rzeczypospolitej.

Formowanie i walki o granice

Po wyzwoleniu Gniezna w grudniu 1918 roku, oddziały powstańców wielkopolskich zorganizowały kompanię pod dowództwem ppor. Pawła Cymsa, byłego żołnierza armii niemieckiej. W styczniu 1919 roku kompania ta wyruszyła w stronę Inowrocławia, zajmując kolejne miejscowości: Trzemeszno, Mogilno, Strzelno i Kruszwicę, zdobywając nowych ochotników. Dotarła do Inowrocławia 4 stycznia, a 5 i 6 stycznia, wspólnie z 31 Włocławskim pułkiem piechoty oraz byłymi członkami POW, brała udział w oswobodzeniu miasta. Oddział ppor. Cymsa zajął koszary znane jako „czerwone” i w dniach 7-11 stycznia sformował dwa bataliony piechoty, które przyjęły nazwy 1. i 2. pułk Grenadierów Kujawskich. Dodatkowo, z ochotników ze Strzelna i Kruszwicy utworzono trzeci batalion, nazwany Baon Nadgoplański.

11 stycznia 1 i 2 pułki grenadierów stoczyły zacięty bój o Złotniki Kujawskie, podczas gdy baon nadgoplański zajął Łabiszyn. Z przejętych dział utworzono pluton artylerii, a z żołnierzy potrafiących obsługiwać karabiny maszynowe utworzono kompanię. Od 16 stycznia pułki grenadierów zostały połączone, a na rynku w Inowrocławiu odbyła się przysięga wojskowa, której towarzyszyło wręczenie chorągwi przez społeczeństwo Inowrocławia. Od 1 lutego baon nadgoplański został przydzielony do pułku, a rozkazem Dowództwa Głównego w Poznaniu, z dniem 7 lutego 1919 roku, pułk przyjął nową nazwę 5 pułk Strzelców Wielkopolskich, a jego dowódcą został płk Wacław Przeździecki. 23 marca dowództwo objął mjr Stanisław Wrzaliński, który w trakcie ciągłych walk reorganizował pułk, tworząc 12 kompanii strzeleckich i 3 kompanie karabinów maszynowych oraz szkołę podoficerską.

Pułk obsadził linię Opoki – Wielowieś – Płonkowo – Broniewo – Pszczółczyn, która miała długość około 50 km, skutecznie odpierając ataki przeważających sił wroga, a także organizując wypad w głąb pozycji nieprzyjaciela. W ataku na Bronimierz Mały zdobyto miotacz min, 2 karabiny maszynowe, 25 karabinów, 5000 sztuk amunicji oraz aparaty telefoniczne. Walki trwały do 18 grudnia 1919 roku, po czym pułk odszedł do Żnina, gdzie do 15 stycznia 1920 roku prowadził intensywne szkolenie żołnierzy. Stan pułku wynosił 26 oficerów i 2988 szeregowych. Następnie, w ślad za ustępującymi wojskami niemieckimi, pułk przejmował tereny przyznane Polsce na mocy traktatu wersalskiego. Na mocy rozkazu ministra spraw wojskowych z 17 stycznia 1920 roku, pułk zmienił nazwę na 59 pułk piechoty wielkopolskiej. Na Pomorzu obsadził odcinek granicy na zachód od Chojnic, pozostając tam do 20 lutego, następnie zgrupował się w rejonie Tucholi, kończąc swoje działania na froncie zachodnim.

W czasie tych walk poległo 171 żołnierzy, a ponad 200 zostało rannych.

Pułk wszedł w skład XXIX Brygady Piechoty, która należała do 15 Dywizji Piechoty Wielkopolskiej. W grudniu 1919 roku batalion zapasowy pułku stacjonował w Inowrocławiu.

Pułk w wojnie 1919–1920

Jako 5 pułk Strzelców Wielkopolskich, jednostka ta uczestniczyła w walkach na froncie wielkopolskim, a następnie w zajęciu Pomorza. 31 stycznia 1920 roku, pułk pod dowództwem Stanisława Wrzalińskiego zajął między innymi Chojnice.

Po zajęciu Pomorza i zmianie nazwy pułku na 59 pułk piechoty wielkopolskiej oraz przydzieleniu go do 15 Dywizji Piechoty, pułk został skierowany na front ukraiński. Przez Toruń, Kutno, Koluszki, Przemyśl i Lwów dotarł 11 marca 1920 roku do rejonu Złoczów – Brody, gdzie prowadził szkolenie w walkach na szerokim froncie przez dwa tygodnie, a następnie przez Zdołbunów przetransportował się w okolice Miropol – Sławuta, gdzie został wydzielony z 15 Dywizji Piechoty i podporządkowany 13 Dywizji Piechoty. W składzie tej dywizji przejął odcinek frontu nad rzeką Słuczą, gdzie odznaczył się brawurowym wypadem na miejscowość Kowaleńki, rozgromiwszy nieprzyjaciela w sile batalionu piechoty i szwadronu kawalerii Armii Czerwonej, zdobywając 2 armaty, 6 karabinów maszynowych, ponad 40 koni, karabiny, amunicję i inny sprzęt. Podczas pobytu nad Słuczą, pułk przeprowadzał dalekie wypady rozpoznawcze.

Do 15 Dywizji Piechoty pułk powrócił 21 kwietnia, a 25 kwietnia zajął pozycję w pobliżu wsi Prywietów, skąd jeszcze tego samego dnia ruszył do ataku w kierunku Berdyczowa. W pierwszym dniu wyprawy kijowskiej pułk przerwał linię frontu pod Maleńcami, zdobył 5 kolejnych linii obronnych nieprzyjaciela i wdarł się na 25 km w głąb terytorium wroga. 26 kwietnia wkroczył do Berdyczowa, a w kolejnych dniach odniósł zwycięstwa w walkach pod Machnówką, Brodojskoje i Koziatynem, a 8 maja 1920 roku dotarł do Kijowa, gdzie na południe od miasta zajął pozycje obronne wzdłuż Dniepru, obsadzając odcinek o długości około 40 km, skąd prowadził zwiady i wypady na drugi brzeg rzeki, staczając szereg potyczek z oddziałami wroga. Batalion 24 maja przeprowadził brawurowy wypad na miejscowość Rżyszczew, zdobywając ją, mimo że była broniona przez załogę w sile 800 żołnierzy. Zluzowany 25 maja przez 5 pułk piechoty Legionów, pułk skierował się na front północny, zbierając się w Wasylkowie, skąd przez Kijów, Sarny, Łuniniec i Baranowicze dotarł do Mińska 31 maja. Natychmiast został skierowany na front, zajmując pozycje w rejonie miejscowości Dziedziłowicze. W nocy z 13 na 14 czerwca, pod miejscowością Wojłowo, sforsował Berezynę w wypadzie mającym na celu ściągnięcie większych sił nieprzyjaciela na odcinek działania pułku w ramach akcji zmylenia przeciwnika co do zamiarów dowództwa frontu. Po zaciętych bojach zdobył miejscowość Domżeryce, bronioną przez 2500. załogę. Walki trwały do 16 czerwca, po czym pułk wycofał się na zachodni brzeg rzeki. Nazwa miejscowości Domżeryce oraz data walk zostały uwiecznione na chorągwi pułkowej.

18 czerwca pułk przeszedł do miejscowości Wielka Czernica, gdzie prowadził walki pozycyjne, odpierając wielokrotne ataki przeważających sił wroga, po czym 20 czerwca został zluzowany i odszedł do miejscowości Uhła.

4 lipca 1920 roku rozpoczęła się ofensywa bolszewików na froncie północnym. Pułk od 7 lipca znajdował się w odwrocie. W ciągłych i krwawych walkach nad Szczarą, Narwią, Bugiem i Liwcem, przez Drohiczyn, Sokołów, Węgrów, Kałuszyn i Mińsk Mazowiecki, dotarł pod Warszawę, gdzie ostatecznie zajął pozycje obronne na linii Michałówek – Wiązowna – Emów. Na tej pozycji pułk pozostał do czasu rozpoczęcia polskiej kontrofensywy. Pod Węgrowem pułk opuścił płk Wrzaliński, który został dowódcą XXIX Brygady, a nowym dowódcą mianowano kpt. Marceliego Cerklewicza, dotychczasowego dowódcę I batalionu.

17 sierpnia 1920 roku pułk ruszył do natarcia, podzielony na dwie grupy operacyjne pod dowództwem mjr Matczyńskiego i kpt. Cerklewicza, całością dowodził płk Stanisław Wrzaliński. Przełamał front i jeszcze tego samego dnia zajął Duchów, Brzeziny, Dębie Wielkie i Nowy Mińsk. Następnie wszedł w skład grupy pościgowej XXIX Brygady i maszerował w kierunku Stanisławowa, Jadowa, Łochowa i Broku nad Bugiem. Stoczył zacięte walki pod Brokiem, a następnie pod Ostrowem, gdzie wziął do niewoli ponad 1000 jeńców i zdobył dużą ilość sprzętu wojskowego.

Pułk zyskał nieśmiertelną sławę w walkach o Łomżę 22 sierpnia, biorąc do niewoli ponad 2000 jeńców, zdobywając 9 armat, 22 karabiny maszynowe, kilka wagonów amunicji i innego zaopatrzenia. Walki o Łomżę przyczyniły się do rozbicia 3. Armii sowieckiej i otworzyły drogę na Kolno. Dowódca pułku kpt. Cerklewicz, został odznaczony srebrnym krzyżem wojennym Orderu Virtuti Militari w dniu zdobycia miasta. Następnie pułk przeszedł przez Szczuczyn i Kolno, maszerując w kierunku dawnej granicy z Prusami, odcinając drogi odwrotu bolszewickim 4 i 15 Armii. Przeszedł następnie w okolice miejscowości Kleszczele, a 23 września natarł w kierunku Izabelina. Od 25 września pułk kontynuował pościg za nieprzyjacielem w kierunku Zalewy, Dereczyn, Horodyszcze, Mir, aż do okolic Rakowa. Po dotarciu do Rakowa, pułk zatrzymał się w związku z zawarciem rozejmu i zakończeniem wojny polsko-bolszewickiej.

W dniach 4 i 5 grudnia 1920 roku pułk odjechał ze stacji Horodziej przez Baranowicze, Wołków, Warszawę, Kutno i Toruń do Inowrocławia, który stał się jego garnizonem. W trakcie wojny polsko-bolszewickiej pułk zdobył 15 armat, przeszło 150 karabinów maszynowych, kilka tysięcy karabinów, kilkaset koni, kilka pociągów amunicji i żywności, a także wziął do niewoli kilka tysięcy jeńców.

W złotej księdze pułku, do końca 1920 roku, widniały nazwiska 22 oficerów i żołnierzy odznaczonych krzyżem Orderu Virtuti Militari oraz 290 nazwisk odznaczonych Krzyżem Walecznych.

Mapy walk pułku w 1920

Kawalerowie Virtuti Militari

Pułk w okresie pokoju

W okresie międzywojennym pułk stacjonował w Inowrocławiu i wchodził w skład 15 Dywizji Piechoty. Święto pułkowe obchodzono 22 sierpnia, w rocznicę zdobycia Łomży w 1920 roku.

W sierpniu 1921 roku 59 pułk piechoty miał wziąć udział w ceremonii demobilizacji 8 Tarnogórskiego Pułku Piechoty, który został przetransportowany do koszar w Inowrocławiu. W wyniku nadgorliwości służbisty z 55 pułku piechoty, 13 sierpnia 1921 roku, dwóch zdemobilizowanych powstańców straciło życie, a 15 zostało rannych.

Organizację pułku przekształcono na wzór francuski, a nowe regulaminy i przepisy normowały jego pracę szkoleniową. Pomoc nieśli oficerowie armii francuskiej. Władze wojskowe wyznaczyły specjalne godziny na szerzenie oświaty wśród żołnierzy, a analfabeci byli zobowiązani do nauki czytania, pisania i matematyki w zakresie podstawowym. W każdej kompanii zorganizowano świetlicę, gdzie odbywały się zajęcia szkoleniowe oraz odpoczynek po dniu służby. Wyposażono bibliotekę pułkową, a orkiestra pułkowa oraz chór składający się z oficerów, podoficerów i żołnierzy, organizowały koncerty i wystawiały popularne sztuki teatralne. W 1929 roku na terenie koszar wybudowano salę teatralną z urządzeniami do projekcji filmów. Utworzono muzeum pułkowe, gromadząc pamiątki z chlubnych lat walki.

19 maja 1927 roku Minister Spraw Wojskowych marszałek Polski Józef Piłsudski zatwierdził dzień 22 sierpnia jako datę święta pułkowego, obchodzonego w rocznicę zwycięskiego boju o Łomżę w 1920 roku.

Na podstawie rozkazu wykonawczego Ministerstwa Spraw Wojskowych do Departamentu Piechoty, wprowadzono organizację piechoty na stopie pokojowej PS 10-50 z 1930 roku. 59 pułk piechoty został zaliczony do typu I pułków piechoty (tzw. „normalnych”). Co roku kierowano do niego około 610 rekrutów. Stan osobowy pułku wynosił 56 oficerów oraz 1500 podoficerów i szeregowców. W okresie zimowym posiadał batalion starszego rocznika oraz batalion szkolny, a w okresie letnim batalion starszego rocznika i dwa bataliony poborowych.

W pułku zorganizowano także specjalną kompanię dla opóźnionych, która szkoliła rekrutów dla potrzeb całego DOK. Żołnierze ci wcześniej z różnych przyczyn opóźnili swoje stawiennictwo w macierzystej jednostce.

W sposób szczególny dbano o zdrowie żołnierzy. Na początku lat trzydziestych powołano Wojskowy Klub Sportowy, a wśród sekcji wyróżniała się sekcja sportów wodnych z własną przystanią w Janikowie. Na terenie koszar wybudowano boisko piłkarskie z bieżnią oraz boiska do gier zespołowych, a także uprawiano boks. Żołnierze odbywali codzienne godzinne ćwiczenia pod kierunkiem specjalistów ze Szkoły Gimnastycznej w Poznaniu. Wysokim poziomem charakteryzowało się wyszkolenie strzeleckie. Kpr. Świątek brał udział w Igrzyskach Olimpijskich w Paryżu w 1924 roku, gdzie polski zespół zajął 7. miejsce drużynowo, a Świątek indywidualnie 26. miejsce na 200 uczestników. Ponad 80 procent żołnierzy posiadało odznakę sportową. Oficerowie uprawiali jazdę konną, szermierkę, pływanie oraz narciarstwo. Pułk organizował dywizyjne kursy podchorążych rezerwy.

Korpus oficerski korzystał z wykładów prowadzonych przez Towarzystwo Wiedzy Wojskowej. Dla podoficerów utworzono kursy dokształcające w zakresie 4. i 6. klasy szkoły średniej, na których wykładowcami byli oficerowie oraz nauczyciele z inowrocławskich szkół.

Żołnierze mieli dużą sympatię społeczeństwa, które uważało, że pułk został utworzony z mieszkańców Kujaw i je wyzwalał. Wyrazem tej sympatii było ufundowanie nowego sztandaru, który wręczył dowódcy pułku w sierpniu 1924 roku Prezydent Rzeczypospolitej Stanisław Wojciechowski.

Wyrokiem Sądu Okręgowego nr VI w trybie doraźnym na sesji wyjazdowej w Toruniu z 17 lipca 1936 roku, strzelec pułku Willi Lippke został skazany na karę śmierci za szpiegostwo, a wyrok wykonano przez rozstrzelanie dzień później w Toruniu.

W 1937 roku Rada Miejska Inowrocławia nadała „Pułkowi Dzieci Kujaw” honorowe obywatelstwo miasta.

59 pp w kampanii wrześniowej

Mobilizacja pułku

W związku z narastającym zagrożeniem polityczno-wojskowym ze strony III Rzeszy Niemieckiej, 23 marca 1939 roku w wyznaczonych jednostkach Okręgów Korpusów nr IX i częściowo nr IV zarządzono mobilizację alarmową. Na terenie OK nr VIII jako przygranicznego również zwiększono gotowość bojową poprzez powołanie części rezerwistów na dodatkowe ćwiczenia, zwiększając przy tym stany osobowe jednostek piechoty w rejonach pogranicznych. Rozkazem dowódcy OK VIII również wzmocnienie stanów osobowych dotyczyło 59 pułku piechoty oraz całej 15 Dywizji Piechoty. Wzmocnienie odbyło się drogą rotacyjnego powołania rezerwistów na kilkutygodniowe ćwiczenia. Zorganizowano jako „ćwiczebne” na etatach wojennych batalion piechoty, pluton kolarzy, pluton pionierów, pluton przeciwpancerny i jeden działon artylerii piechoty. Powołane na etatach wojennych pododdziały wykorzystywano głównie do budowy fortyfikacji polowych na planowanych pododcinkach obrony przewidzianych dla 59 pp. Prowadzono również szkolenie rezerwistów z nowymi typami broni wprowadzonymi w ostatnim okresie. Od połowy kwietnia prace fortyfikacyjne prowadził pluton pionierów 59 pp w rejonie miejscowości Drzewce i Lisi Ogon, a pod koniec czerwca prace pionierów wsparła 5 kompania strzelecka 59 pp, która wykonała trzy drewniane schrony bojowe. Od początku lipca do początków sierpnia w tym rejonie do prac włączono cały I batalion 59 pp. Od 8 sierpnia w rejonie wsi Murowańca nad Notecią budował umocnienia polowe III batalion 59 pp. 23 sierpnia do garnizonu pułku w Inowrocławiu powróciły wszystkie pododdziały.

24 sierpnia o godzinie 5:00 w garnizonie Inowrocław rozpoczęto mobilizację alarmową 59 pp. Pułk był jednostką mobilizującą. Zgodnie z planem „W” zmobilizował w grupie niebieskiej:

kompanię asystencyjną nr 209, w czasie A+24,
59 pułk piechoty (na etatach i o organizacji wojennej), w czasie od A+24 do A+48,
kolumnę taborową nr 809, w czasie A+50,
kolumnę taborową nr 810, w czasie A+52,
batalion karabinów maszynowych i broni towarzyszących nr 6, w czasie A+54.

W I rzucie mobilizacji powszechnej do 4 dnia mobilizacji zmobilizowano:

baon marszowy 59 pp,
baon marszowy 64 pp,
baon marszowy 65 pp,
uzupełnienie marszowe kompanii kolarzy nr 83.

I batalion był mobilizowany na terenie koszar pułku, a po zakończeniu zajął kwatery przy ul. Solankowej w mieście. II batalion mobilizował się w gmachu gimnazjum w Inowrocławiu, a pododdziały specjalne pułku mobilizowały się w pobliskich majątkach. III batalion po przybyciu koleją do koszar uzupełnił swoje stany osobowe i wyposażenie w koszarach pułku. Czynności mobilizacyjne pułku odbyły się zgodnie z planem, a stawiennictwo było wzorowe. 6 batalion km i br. tow. mobilizował się w dworach Orłowo i Gnojno koło Inowrocławia. 27 sierpnia 1939 roku pułk osiągnął gotowość marszową. O godzinie 19:00 59 pp i 6 b km i br. tow. wyruszyły w kierunku Bydgoszczy. W Jaksicach odprawiono nabożeństwo, a pułk złożył przysięgę. Nad ranem 28 sierpnia pułk zajął rejony wyczekiwania: dowództwo pułku w rejonie Smukała, Opławiec, I/59 pp rejon Żołędowa i okolicznych lasach, II/59 pp w Niemczu i lasy Niemczu, 6 b km i br. tow. w Prądy, Miedzyń. III/59 pp odłączył się od pułku w Złotnikach Kujawskich i wyruszył w rejon Murowaniec, Drzewce, Występ, Gorzeń, gdzie wcześniej prowadził prace przy umocnieniach polowych. W osiągniętych rejonach pułk prowadził dalsze prace organizacyjne oraz szkolenia zgrywające pododdziały pułku. 31 sierpnia 59 pułk i 6 batalion km i br. tow. otrzymały rozkaz zajęcia pozycji obronnych.

Działania bojowe pułku

W 1939 roku pułk walczył w składzie 15 Wielkopolskiej Dywizji Piechoty, wchodzącej w skład Armii „Pomorze”.

Walki osłonowe w rejonie Bydgoszczy

O świcie 1 września 1939 roku 59 pułk piechoty, bez III batalionu, zajął stanowiska w lesie na północny zachód od miejscowości Smukała, jako odwód dowódcy 15 DP gen. bryg. Zdzisława Przyjałkowskiego na przedmościu bydgoskim. III batalion wszedł w skład Oddziału Wydzielonego „Tur”, obsadzając pozycję przesłaniającą od Nakła przez Paterek i Występ do Gorzenia. III/59 pp ugrupował się z wysuniętą 9 kompanią strzelecką do Gorzenia i Występu, broniąc przejść przez Kanał Bydgoski, oraz 7 kompanią strzelecką w rejonie lasu na południe od miejscowości Występ. Główne siły III batalionu znajdowały się w rejonie Murowaniec. 6 batalion karabinów maszynowych i broni towarzyszących wszedł w bezpośrednie podporządkowanie dowódcy dywizji. 1 września 59 pp nie miał styczności bojowej z nieprzyjacielem. 2 września, w związku z przełamaniem obrony 22 pułku piechoty 9 Dywizji Piechoty w rejonie jezior byszewskich, dowódca 15 DP skierował odwodowy 59 pp, bez III/59 pp, w kierunku jezior byszewskich, celem zajęcia obrony. Dowódca 59 pp, realizując rozkaz, zamknął II batalionem szosę Koronowo-Bydgoszcz, a z pozostałymi siłami podjął marsz w kierunku jezior byszewskich. Po osiągnięciu Gogolina ustalono, że linia obrony na północ od Byszewa nie istnieje, a oddziały niemieckie prowadzą pościg w kierunku wschodnim za wycofującymi się oddziałami WP. W trakcie marszu II/59 pp był bombardowany przez lotnictwo niemieckie, ponosząc niewielkie straty. Wysłane jako wsparcie dla pułku, 5 i 6 baterie 15 pułku artylerii lekkiej nie nawiązały kontaktu z 59 pp. W związku z zaistniałą sytuacją, w godzinach wieczornych 59 pp został skierowany do zajęcia stanowisk obronnych w północnej części przedmościa bydgoskiego. 59 pp, bez III batalionu, wzmocniony batalionem ON „Bydgoszcz”, 82 kompanią kolarzy oraz wsparty III dywizjonem 15 pal, zajął obronę na odcinku: tory kolejowe – południowy skraj jeziora Borówno – Borówno – Gądacz.

Nocą 2/3 września dowódca III batalionu rozkazał dwóm plutonom 9 kompanii strzeleckiej dokonać wypadu do Nakła, w którym stwierdzono obecność oddziałów niemieckich. Również nocą, szosą gdańską, częściowo zdezorganizowane oddziały 27 Dywizji Piechoty wycofywały się z korytarza pomorskiego. Oddziały te miały zluzować zgrupowanie 59 pp, jednak do godziny 8:00 3 września jedynie niekompletny 23 pułk piechoty 27 DP obsadził odcinek od Wisły do szosy gdańskiej. W związku z powyższym 59 pp nadal pozostał na zajmowanym odcinku. I/59 pp zajmował stanowiska obronne na pododcinku Strzelce Dolne – Strzelce Górne, II/59 pp w rejonie Osielska, a III/59 pp jak poprzednio na linii Paterek – Występ – Potulice. O godzinie 4:45 niemiecki zmotoryzowany pododdział rozpoznawczy zaatakował stanowiska 9 kompanii strzeleckiej nad Kanałem Bydgoskim w miejscowości Występ. Po wymianie ognia pododdział niemiecki wycofał się za Kanał Bydgoski. W godzinach popołudniowych stanowiska 59 pp zostały zaatakowane przez niemiecki oddział piechoty. Kontratak I/59 pp ze wsparciem 7 baterii 15 pal powstrzymał niemieckie natarcie w tym kierunku i spowodował zaniechanie dalszych działań zaczepnych przez siły niemieckie. W związku z przełamaniem obrony 23 pp na północnym odcinku przedmościa bydgoskiego podjęto decyzję o odwrocie z zajmowanych stanowisk obronnych.

W nocy 3/4 września 59 pp, bez III/59 pp, podjął marsz odwrotowy przez Niemcz, Myślęcinek, koło stacji pomp w Bydgoszczy, ul. Sporną przeszedł na południowy brzeg Brdy i skierował się w rejon Żółwin, Wypaleniska, celem zorganizowania tam obrony. Rano 4 września I/59 pp obsadził pododcinek od ul. Spornej w Bydgoszczy do Łęgnowa, II/59 pp i pododdziały specjalne zajęły rejon Żółwin – Wypaleniska. We wczesnych godzinach rannych pozycje III/59 pp i 86 batalionu piechoty zostały ostrzelane przez artylerię niemiecką, a następnie niemiecka piechota przystąpiła do forsowania Noteci w rejonie Nakła. Niemiecka próba forsowania rzeki została udaremniona. Po opuszczeniu Bydgoszczy 15 DP zajęła obronę na południe od Bydgoszczy, osłaniając kierunki na Solec Kujawski, Inowrocław i Toruń, zajmując trzy odcinki obrony. Odcinek północny, pod komendą dowódcy piechoty dywizyjnej 15 DP płk. Albina Skroczyńskiego, bronił 59 pp, bez III batalionu, 22 pp, batalion ON „Bydgoszcz”, 6 batalion km i br. tow. (bez dwóch kompanii), II/15 pal oraz II dywizjon 9 pułku artylerii lekkiej. Odcinek północny bronił kierunku na Solec Kujawski i dalej do Torunia. III batalion 59 pp przeszedł do odwodu dowódcy dywizji w rejonie leśniczówki Łążyn. Następnie III/59 pp osłaniał odejście 61 pułku piechoty, chroniąc mosty w Murowańcu i w Rynarzewie. Po osłonie odwrotu 61 pp, po godzinie 20:00, batalion został ostrzelany przez dywersantów niemieckich w rejonie Rynarzewa i Bydgoszczy.

Od godzin porannych 5 września 59 pp organizował obronę na wyznaczonym odcinku. Odcinek wyznaczony do obrony dla 59 pp obejmował teren od Otorowa, przez Żółwin do Kobyle Błota, zamykając kierunek na Solec Kujawski. Główny odcinek pułku wzdłuż drogi leśnej Otorowo – Żółwin – Kobyle Błota bronił I/59 pp, bez 3 kompanii strzeleckiej oraz II/59 pp. 3 kompania strzelecka zajęła obronę na skraju lasu Wypaleniska, mając za zadanie zabezpieczenie i zamknięcie drogi Bydgoszcz – Wypaleniska. Pułk wystawił ubezpieczenia przed własne linie obrony. II/15 pal zajął stanowiska ogniowe w rejonie Otorowo, Łęgnów. W odwodzie pułku został rozmieszczony batalion ON „Bydgoszcz” z miejscem postoju we wschodniej części Wypalenisk. Wieczorem niemiecki oddział rozpoznawczy odrzucił czatę pułku w rejonie Czerska Polskiego nad Brdą. 6 września rano niemiecka 50 DP wykonała natarcie na pozycje 15 DP. Na odcinku północnym na stanowiska 59 pp uderzył niemiecki 121 pp z rejonu Czersko Polskie, Łęgnów, na odcinek obrony zajmowany przez I/59 pp w rejonie Otorowo-Piątnowo. Około godziny 16:00 niemiecki 121 pp przełamał obronę polskiego prawego skrzydła i zajął Otorowo. Poprowadzony kontratak batalionu ON „Bydgoszcz”, osobiscie przez płk. Bolesława Mirgałowskiego, doprowadził do odrzucenia oddziałów niemieckich na stanowiska wyjściowe. Skutecznego wsparcia artyleryjskiego udzielił II/15 pal. Po zakończeniu walk, zgodnie z rozkazem dowódcy Armii „Pomorze”, 15 DP rozpoczęła odchodzenie w kierunku południowym. 59 pp, bez III batalionu, wraz z 6 b km i br. tow. o godzinie 21:00, zgodnie z rozkazem dowódcy 15 DP, rozpoczął odwrót przez Osiek Wielki, Gniewkowo do Służewa.

Walki odwrotowe na Kujawach

7 września o godzinie 1:30 III batalion 59 pp wyruszył jako straż tylna dywizji z lasów Łążyn, maszerując za 62 pułkiem piechoty. W trakcie marszu rano 7 września został ostrzelany przez dywersantów niemieckich we wsi Jezuicka Struga. Natarcie 7 kompanii strzeleckiej wyparło grupę dywersyjną z Jezuickiej Strugi. Dalszy marsz prowadzono przez Rojewo, osiągając o godzinie 1:00 dwór Wierzbiczany. 59 pp, bez III/59 pp, wraz z 6 b km i br. tow. przed południem osiągnął miejscowości Dąbie, Zajezierze, Suchatówka. Wieczorem 15 DP podjęła kolejny marsz odwrotowy. O godzinie 20:00 III/59 pp wyruszył do Dąbrowy Biskupiej, osiągając o godzinie 8:00 8 września wieś Zrębowa w pobliżu Dąbrowy Biskupiej. 59 pp, bez III/59 pp, wraz z 6 b km i br. tow. dotarł w rejon Chlewiska, Straszewo w pobliżu Służewa. O godzinie 16:30 w pobliżu stanowisk 1 kompanii strzeleckiej dotarł niemiecki zmotoryzowany oddział rozpoznawczy z pojazdami pancernymi. Dzięki silnemu i skutecznemu ostrzałowi przez haubice III/15 pal z pozycji ogniowych w rejonie Zakrzewa, oddział ten został odrzucony.

Wobec planowanego uderzenia Armii „Poznań” i włączenia do uderzenia części sił Armii „Pomorze”, dla 15 Dywizji Piechoty wyznaczono zadanie osłony uderzenia sił głównych obu armii od północy, przed natarciem oddziałów niemieckiej 4 Armii. Zgodnie z rozkazem dowódcy Armii „Pomorze” gen. dyw. Władysława Bortnowskiego, 15 DP podjęła marsz w rejon Brześcia Kujawskiego. 59 pp, bez III batalionu, wraz z II dywizjonem 15 pal oraz 6 b km i br. tow. podjęli marsz w dwóch kolumnach. Pierwsza kolumna przemieszczała się po trasie: kolonia Sroczki, Gosławice, Kamieniec, Ujma Duża, Bądkowo, kolonia Wysocinek, dwór Bachorka, dwór Falborz. Druga kolumna przemieszczała się po trasie: Seroczki, Gęsin, Siniarzewo, Ujma Mała, folwark Krotoszyn, kolonia Miechowice, Romocinek. III/59 pp maszerował samodzielnie po trasie: Sędzin, Kuczkowo, Smarzewo, dwór Ujma, dwór Wysocin, Bachórka, Kuczma. 15 DP zajęła obronę na linii Brześć Kujawski – Lubraniec. Rano 9 września 59 pp, wraz z 6 batalionem km i br. tow. wsparty II/15 pal, zajął stanowiska na odcinku Miechowice – Kuczyna – Kąkowa Wola, a w Kuczynie do pułku dołączył działający dotąd oddzielnie III batalion pułku. W nocy 9/10 września 15 DP przegrupowała się w kierunku południowym, by zająć rubież obrony na odcinku Chodecz – Lubień – Szczutkowo. Realizując powyższe, 59 pp, wraz z 6 b km i br. tow. oraz II/15 pal, podjął marsz przez Kraskowo, dwór Smulsk, Kruszyn, Nakanowo, dwór Wilkowiczki, dwór Rzeżowo. W godzinach porannych 10 września 59 pp dotarł do Śmiłowic, a III batalion obsadził odcinek Krukówek – Jarantowiczki – folwark Wilkowice. Pozostała część pułku odpoczywała, uzupełniając żywność i amunicję, porządkowano szeregi, naprawiano i czyszczono sprzęt oraz broń. W Śmiłowicach odprawiono nabożeństwo polowe.

Od rana 11 września 59 pp organizował obronę w Śmiłowicach, Krukowie i Kuźnicach. I/59 pp obsadził obronę w Kuźnicach, II/59 pp w Śmiłowicach, a III/59 pp, bez 9 kompanii strzeleckiej, w odwodzie w rejonie dworu Wilkowiczki. 6 b km i br. tow. wzmocniony 9 kompanią strzelecką w folwarku Krukowo i Krukówku. Około godziny 10:00 niemiecki 121 pp ze składu 50 DP wykonał natarcie rozpoznawcze wspierane artylerią na stanowiska 59 pp, które odparto bez większych trudności. Do końca dnia pułk nie prowadził walk. 12 września pododdziały 59 pp prowadziły działania rozpoznawcze wobec podchodzących oddziałów niemieckich. Pluton ppor. Edwarda Borsza z 3 kompanii strzeleckiej, patrolujący przedpole, rozbił niemiecki oddział rozpoznawczy na drodze Szatki – Skibice. O godzinie 15:00 na stanowiska 59 pp natarcie wykonała niemiecka 50 DP; na Kuźnice uderzył batalion piechoty ze składu 121 pp, a na Śmiłowice natarcie wykonały dwa bataliony niemieckiego 123 pp. Po zaciętej walce na bliskie odległości, przy wydatnym wsparciu II dywizjonu 15 pal, bataliony I i II odparły natarcie niemieckie. Po zmroku, na rozkaz dowódcy dywizji, 59 pp oderwał się od nieprzyjaciela i rozpoczął dalszy marsz odwrotowy.

Udział w bitwie nad Bzurą

Nocą 12/13 września 59 pp, wraz z 6 bkm i br. tow. oraz III/15 pal, wykonał marsz w kierunku Gąbina, przez Sierakówek, Anielin, Szczawian Kościelny. II/59 pp w nocy został załadowany na samochody ciężarowe i przewieziony w okolice Gąbina. 14 września około godziny 13:00 59 pp, bez II/59 pp, dotarł do Lasu Gąbińskiego koło dworu Koszelew, a dowództwo pułku stanęło w Gąbinie. Do pułku dołączył II/