59 dywizjon artylerii lekkiej (59 dal) – to pododdział artylerii lekkiej Wojska Polskiego II Rzeczypospolitej.
Dywizjon był częścią pokojowej organizacji wojska. Został zmobilizowany przez 20 pułk artylerii lekkiej w Prużanie jako II dywizjon pułku, a 15 lipca 1939 roku przekształcono go w 59 dywizjon artylerii lekkiej.
59 dal w kampanii wrześniowej
Mobilizacja
Dywizjon został zmobilizowany jako II dywizjon 20 pułku artylerii lekkiej w dniach 23–26 marca 1939 roku, w ramach mobilizacji alarmowej w Prużanie, w czasie od A+30 do A+54. Następnie 26 marca załadowano go na stacji kolejowej w Orańczycach i przetransportowano do Płońska, gdzie dotarł 28 marca, a potem przeszedł do rejonu operacyjnego Armii „Modlin”. Od 28 marca do 18 czerwca stacjonował w wsiach Koziminy, Strachowo i Szumlin Strachowo. Od 18 czerwca przebywał w lasach Ordynacji Opiniogórskiej, a 15 lipca 1939 roku przekształcono go na (samodzielny) 59 dywizjon artylerii lekkiej. Dowódca armii, gen. bryg. Emil Krukowicz-Przedrzymirski, podporządkował pododdział dowódcy 20 Dywizji Piechoty, wyznaczonej do osłony kierunku na Warszawę w rejonie Mławy. Po 8 lipca grupy zwiadów dywizjonowych i bateryjnych rozpoczęły wyjazdy w rejon przygraniczny w Mławie, dokonując pomiarów topograficznych oraz wybierając punkty obserwacyjne i stanowiska ogniowe. 20 lipca 59 dal, razem z całą 20 DP, przegrupowano do rejonu Mławy i Rzęgnowa, gdzie rozpoczęto prace fortyfikacyjne oraz budowę stanowisk ogniowych i punktów obserwacyjnych. 29 sierpnia dywizjon zajął stanowiska bojowe.
Zgodnie z zaktualizowanym planem mobilizacyjnym „W”, obowiązującym od maja-czerwca 1939, 59 dywizjon artylerii lekkiej miał być sformowany w grupie jednostek oznaczonych kolorem czerwonym w czasie od A+64 do A+72. Jednostką mobilizującą miał być 30 pal stacjonujący w garnizonie Brześć. Jednak ta część planu nie została zrealizowana z uwagi na istnienie dywizjonu od marca 1939 roku. Organizacja wojenna pododdziału była zgodna z organizacją dywizjonu wchodzącego w skład pułku artylerii lekkiej, zakładającą, że w jego składzie znajdzie się dowództwo, trzy baterie armat oraz kolumna amunicyjna. Każda z baterii miała być wyposażona w cztery 75 mm armaty wz. 1897. Dywizjon miał pełnić rolę artylerii odwodu Naczelnego Wodza.
59 dal, wraz z 88 dywizjonem artylerii ciężkiej, stanowił grupę bezpośredniego wsparcia 79 pułku piechoty, dowodzonego przez mjr. Mieczysława Suzina, na „pozycji rzęgnowskiej” na odcinku obrony: Krery, Szumsk, Rudno. 29 sierpnia dywizjon zajął stanowiska obronne na południe od Kamieńskiej Góry, punkt obserwacyjny na wzgórzu 200,8, zwanym Kamieńską Górą.
Działania bojowe
Udział w bitwie pod Mławą
1 września na „pozycji rzęgnowskiej” niemieckie patrole zbliżyły się do linii obrony około godziny 11:00, a następnie niemiecka piechota wyparła wysunięte polskie placówki około godziny 14:30 na główną linię obrony. Właściwe natarcie niemieckiej piechoty na stanowiska batalionu I/79 pp miało miejsce o godzinie 17:00 i zostało odparte przy wsparciu baterii 2/59 dal. 2 września jednostki niemieckie przystąpiły do natarcia z Szumska na Kitki, Szpaki, Zawady, Rzęgnowo, Żaboklik i Rudno. Natarcia te zostały odparte przez zgrupowane dywizjony artylerii. Jedna z baterii 59 dal zniszczyła niemiecki punkt obserwacyjny na wieży kościelnej w Dzierzgowie. 2 września, w wyniku błędnej informacji o przedarciu się niemieckich oddziałów do rejonu „Błot Niemyje”, dowództwo Armii „Modlin” ściągnęło z „pozycji rzęgnowskiej” bataliony III/79 pp i odwodowy II/79 pp, a także wycofaną z pozycji pod Kamieńską Górą baterię 3/59 dal. Pozostała tam jedynie wzmocniona kompania strzelecka 9/79 pp, a w miejsce zabranych jednostek dowódca Mazowieckiej Brygady Kawalerii wprowadził pluton kolarzy 11 pułku ułanów. Około godziny 15:00 niemieckie oddziały, po przeprowadzeniu nawały ogniowej przy wsparciu niemieckiej artylerii, zaatakowały odcinek Krzynowłogi Małej i Rzęgnowa. Pozostawione tam pododdziały nie były w stanie zatrzymać niemieckiego natarcia, mimo silnego wsparcia grupy artylerii na odcinku. W godzinach 15:00-16:00, na prośbę piechoty, bateria 2/59 dal trzykrotnie wykonała ogień zaporowy. Około godziny 16:00 pozycje 59 dal zostały ostrzelane przez niemiecką artylerię, co spowodowało przerwanie łączności. Około godziny 17:00 baterie 59 dal zmieniły stanowiska ogniowe i wycofały się o dwa kilometry z rejonu Kamieńskiej Góry. Niemieckie natarcie przełamało obronę w rejonie Żaboklika i Kamieńskiej Góry. Batalion I/79 pp, atakowany na pozycjach na zachód od włamania, z trudem utrzymał swoje stanowiska obronne. Kontratak batalionu II/79 pp, wspartego przez 59 dal, zakończył się niepowodzeniem. Wieczorem 2 września 79 pp wycofał się na linie obronne oparte o Dębsk z III/79 pp z 1/59 dal, Nosarzewo-Borowe I/79 z 2/59 dal i Młodynin II/79 pp z 3/59 dal. Na odcinku rzęgnowskim od świtu 3 września trwały potyczki z patrolami rozpoznawczymi. Od godziny 10:00 niemiecka artyleria prowadziła nawały artyleryjskie na pozycje 79 pp, a następnie niemiecka piechota zaatakowała pozycje obronne piechoty. Na batalion I/79 pp przeprowadzono silne uderzenie, którego odparcie o godzinie 13:00 wsparła 2 bateria. Sukcesywnie pozostałe baterie 59 dywizjonu włączyły się do walki po naprawie uszkodzonych linii telefonicznych. Dzięki dużemu wsparciu artylerii udało się utrzymać stanowiska obronne 79 pp.
Walki odwrotowe
4 września o godzinie 2:00 oddziały artylerii rozpoczęły odwrót. 59 dal wycofywał się razem z 79 pp. 59 dal, bez 2 baterii, podjął marsz z 79 pp, pomijając I batalion, przez Szydłowo i Strzałkowo na Konopki. 2 bateria, wraz z batalionem I/79 pp, maszerowała przez Szydłowo do Żurominka i Glinojecka. Przed południem 59 dal, bez 2 baterii, skoncentrował się w rejonie lasów opinogórskich, skąd w nocy 4/5 września przeszedł do wsi Ciemniewo, na południowy wschód od Ciechanowa. W nocy 5/6 września 59 dal (bez 2 baterii) przeszedł do wsi Słoszewo Kolonia koło Płońska. 6 września wieczorem 2 bateria w składzie kolumny artyleryjskiej pod dowództwem ppłk. Kazimierza Weryńskiego wymaszerowała z lasów spod Raciąża w kierunku Płocka. W nocy 6/7 września 59 dal (bez 2 baterii) dotarł do Modlina, gdzie wszedł w skład Grupy gen. bryg. Juliusza Zulaufa, mającej bronić linii Bugu i Narwi na odcinku Modlin-Serock. 7 września rano 1 bateria została przydzielona do Zgrupowania płk. dypl. Józefa Sas-Hoszowskiego na odcinku „Zegrze”. 7 września rano 2 bateria, w kolumnie dowódcy 20 pal, przekroczyła most na Wiśle w Płocku. 59 dal, bez 1 i 2 baterii, został skierowany do miejsca koncentracji artylerii 20 DP w Choszczówce. Po przemarszu w nocy 7/8 września 2/59 dal w składzie kolumny dowódcy 20 pal dotarła rano 8 września do Puszczy Kampinoskiej, w okolicach wsi Famułki Królewskie. Po dziennym postoju podjęła nocą 8/9 września dalszy marsz przez puszczę i most na Wiśle w Nowym Dworze Mazowieckim. Rano 9 września, wraz z kolumną 20 pal, przez Jabłonnę dotarła do lasu koło Choszczówki, gdzie dołączyła do macierzystego 59 dywizjonu.
Udział w walkach nad Bugiem i Narwią
12 września od godziny 18:00 1 bateria, w ramach zgrupowania artylerii mjr. Teodora Chciuka z 20 pal, wspierała kontratak piechoty z 78 pp i 80 pp na niemiecki przyczółek na Bugu w rejonie Ryni i Białobrzegów. W trakcie walk ciężko ranny został ppor. rez. Zbigniew Kamiński. Ponowne natarcia pułków piechoty 20 DP, w kierunku Ryni od rana 13 września, wspierała przez cały dzień 1 bateria armat w składzie grupy artylerii mjr. Chciuka. W nocy 13/14 września, pod osłoną ostrzału artylerii, w tym 1 baterii, piechota 20 DP wycofała się do Warszawy na Pragę. Jako pierwsza, w ślad za piechotą, odeszła 1/59 dal.
Obrona Warszawy
1 bateria została przydzielona do rejonu obrony „Saska Kępa” w pododcinku „Południowo-Wschodnim”, Odcinka „Warszawa-Wschód”. Pełniła rolę artylerii bezpośredniego wsparcia III batalionu 336 Pułku Piechoty. W następnych dniach 1/59 dal zajęła stanowiska ogniowe na lewym brzegu Wisły przy Cyrku Braci Staniewskich, przy ul. Okólnik. Od 17 września zajęła stanowiska ogniowe przy ul. Krakowskie Przedmieście. Od 15 do 28 września 1 bateria ogniem armat wspierała obronę pododdziałów i oddziałów, do których została przydzielona. 28 września 1 bateria 59 dal przeszła do Parku Praskiego, gdzie zniszczono i złożono broń oraz sprzęt. 29 września żołnierze 1/59 dal przeszli przez Śródmieście i Wolę, udając się do obozu przejściowego jeńców w Żyrardowie.
Dalsze walki 59 dal (bez 1 baterii)
11 września dowódca Armii „Warszawa” podporządkował dywizjon (bez 1 baterii) dowódcy resztek Kresowej Brygady Kawalerii płk. dypl. Jerzemu Grobickiemu. Jego zadaniem była osłona odcinka Wisły, od granic Warszawy do ujścia rzeczki Promnik. W nocy 11/12 września dywizjon dotarł do Otwocka, gdzie obie baterie zajęły stanowiska ogniowe i zorganizowano punkty obserwacyjne. Nie prowadzono ognia i nie było styczności z wojskami niemieckimi. 13 września 59 dal został włączony w skład Grupy Operacyjnej Kawalerii gen. Andersa, mając dołączyć w marszu do Wołyńskiej Brygady Kawalerii. Z powodu zatarasowania dróg przez uchodźców i tabory, dywizjon utkwił w zatorach drogowych. Na miejsce koncentracji GOKaw. w Garwolinie 14 września, 59 dal nie dotarł. Garwolin osiągnął dopiero 15 września rano po nocnym marszu. W nocy 15/16 września dywizjon podjął marsz za Wołyńską BK, a rano 16 września zatrzymał się na dzienny postój w lasach między Łaskarzewem a Maciejowicami. Rano, z rejonu szosy lubelskiej, na 59 dal wyszło niemieckie natarcie czołgów. Obie baterie zdołały zająć stanowiska i otworzyć ogień. 2 bateria zdołała zniszczyć jeden niemiecki czołg. Dywizjon poniósł znaczne straty osobowe; śmiertelnie ranny został ppor. rez. Wacław Cieślik, a ciężko ranni ppor. rez. Olgierd Odyniec i ppor. Władysław Stecki. Dywizjon uległ częściowemu rozproszeniu. W okolicznych lasach mjr Mieczysław Suzin zdołał zebrać część dywizjonu, liczącą około 100 żołnierzy oraz cztery armaty. Z zebranym oddziałem podjął marsz w kierunku Warszawy. Por. Jan Adam Nowicki, wraz z grupą kilkunastu kanonierów, podążył za Wołyńską BK, do której dołączył. Pozostałość dywizjonu z mjr. Suzinem nocnymi marszami 16/17 września i 17/18 września dotarła do wsi Mlądz koło Józefowa. Ranni zostali wysłani podwodą do Warszawy, gdzie dostali się do niemieckiej niewoli. Przy próbie przebicia się do Warszawy, 18 września pozostałość 59 dal została całkowicie rozproszona. Pojedynczy oficerowie i żołnierze próbowali dotrzeć do stolicy, ale większość z nich trafiła do niemieckiej niewoli. Wśród poległych był por. rez. lek. wet. Stefan Żebrowski.
Obsada personalna 59 dal
Dowództwo
dowódca dywizjonu – mjr art. Mieczysław Suzin
adiutant – ppor. rez. Wacław Cieślik († 1 XI 1939 zmarł z ran)
oficer zwiadowczy – ppor. rez. Roman Adam Gancarczyk
1 bateria
dowódca baterii – por. Wiesław Józef Gąsiorowski
oficer zwiadowczy – ppor. rez. inż. Zbigniew Kamiński
oficer ogniowy – ppor. Antoni Zieliński
2 bateria
dowódca baterii – por. Jan Adam Nowicki
oficer zwiadowczy – ppor. Zbigniew Andrzej Markiewicz
oficer ogniowy – ppor. rez. art. Jerzy Olgierd Odyniec
dowódca I plutonu – ppor. Jan Żuk
dowódca II plutonu – plut. pchor. Juliusz Jakub Wachtel
3 bateria
dowódca 3 baterii – kpt. Piotr Kaczkowski
oficer zwiadowczy –
oficer ogniowy – ppor. Klemens Juszczyk
szef baterii – st. ognm. Marcin Sałata
Przypisy
Bibliografia
Ryszard Juszkiewicz: Bitwa pod Mławą 1939, Prace Mazowieckiego Ośrodka Badań Naukowych Nr 33. Warszawa: Wydawnictwo Książka i Wiedza, 1979.
Piotr Zarzycki, Artyleria w obronie Lwowa w roku 1939, Przegląd Historyczno-Wojskowy nr 2 (207), Warszawa 2005.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny „W” i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5. OCLC 674626774.
Przemysław Dymek: 20 Pułk Artylerii Lekkiej. Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. Zeszyt 133. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Ajaks, 2021. ISBN 978-83-66508-16-3.
Piotr Zarzycki: Plan mobilizacyjny „W”. Wykaz oddziałów mobilizowanych na wypadek wojny. Pruszków 1995: Oficyna Wydawnicza „Ajaks” i Zarząd XII Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, 1995. ISBN 83-85621-87-3.