55 Pułk Artylerii Lekkiej (55 pal) – jednostka artylerii lekkiej Wojska Polskiego w II Rzeczypospolitej, która nie istniała w czasie pokoju.
Organizacja i formowanie pułku
Pułk nie był częścią organizacji pokojowej armii. Został utworzony zgodnie z planem mobilizacyjnym „W” w pierwszych dniach września 1939 roku, w II rzucie mobilizacji powszechnej. Jednostkami odpowiedzialnymi za mobilizację były: 6 pułk artylerii lekkiej w Krakowie (dla dowództwa pułku oraz I dywizjonu) i 2 pułk artylerii lekkiej Legionów w Kielcach (dla II oraz III dywizjonu). Pułk miał stanowić organiczną jednostkę artylerii 45 Dywizji Piechoty (rezerwowej). Dnia 31 sierpnia 1939 roku rozpoczęto przyspieszoną mobilizację jednostek I i II rzutu w ramach mobilizacji powszechnej. 2 września 1939 roku rozpoczęto mobilizację baterii dla dywizjonów 55 pal w garnizonie Kielce. Organizacją oraz dowodzeniem pozostałości 2 pal Leg. zajął się mjr Józef Porębny (pokojowy II zastępca dowódcy 2 pal Leg.). Z powodu przyspieszonej mobilizacji nie wszyscy oficerowie i szeregowi rezerwy dotarli do Kielc na czas, a komisje poboru koni nie zostały wystawione lub były wystawione z opóźnieniem.
Jednak w wyniku posiadanych nadwyżek po mobilizacji alarmowej oraz napływających rezerwistów formowano zawiązki baterii i innych pododdziałów. Rozśrodkowano broń, sprzęt oraz wyposażenie do przewidywanych miejsc formowania w Posłowicach, Dyminach, Czarnowie, Niewachlowie. 3 września udało się pozyskać 70 koni z dyslokowanego Ośrodka Zapasowego Artylerii Lekkiej nr 7, które natychmiast przekazano do formującej się 7 baterii. Jako pierwsza powstała improwizowana, ale niepełna 5 bateria armat pod dowództwem por. Jana Jankowskiego. Z powodu 50% stanu żołnierzy oraz braków koni, udało się ukompletować jedynie 3 działony z jaszczami oraz minimalną obsadę zwiadu i łączności. Równocześnie rozpoczęto mobilizację 4 i 7 baterii. 4 września 7 bateria haubic osiągnęła stan osobowy oraz ukompletowania koni i taboru na poziomie 60%. Po południu 4 września do Kielc dotarły duże grupy rezerwistów z zachodnich rejonów kraju, a także zaczęto otrzymywać tabor i konie z komisji poboru. Zbieżność ta przypadła na zarządzenie ewakuacji garnizonu w nocy z 4 na 5 września. W nocy 4/5 września pod dowództwem kpt. Władysława Borowika formowany III dywizjon haubic (baterie 8 i 9) z 8 działami opuścił Kielce, kierując się przez Łagów, Opatów do Sandomierza. Równolegle formujący się II dywizjon podjął marsz do Jastkowic pod Rozwadowem, na prawym brzegu Wisły. Po dotarciu do Jastkowic koło Rozwadowa 8 września, wszystkie grupy 55 pal utworzyły improwizowany II dywizjon 55 pal, składający się z 6 baterii armat i 9 baterii haubic. Dowództwo objął mjr Wacław Cypryszewski. Do dywizjonu dołączyła kolumna amunicyjna III/12 pal, bateria 9/12 pal oraz dwa plutony artylerii piechoty z pułków 12 DP.
55 pal w kampanii wrześniowej
Działania bojowe
Walki w obronie Kielc i Radomia
3 września 5 baterię armat wysłano z improwizowanym batalionem piechoty por. Buczka na zachodnie przedpola Kielc. 4 września 7 bateria haubic rozpoczęła wsparcie ogniowe batalionu I/154 pp rez. w rejonie miejscowości Kajetanów i Lekomin. Równocześnie 5 bateria armat została przydzielona do wsparcia batalionu II/154 pp w rejonie Świętej Katarzyny. 5 września do wsparcia batalionu I/154 pp przyłączyła się również 4 bateria armat. 5 i 6 września baterie 4 i 5 armat wspierały ogniem piechotę z 154 pp rez. w walce przeciwko niemieckiej 2 Dywizji Lekkiej, podczas gdy 7 bateria haubic prowadziła ostrzał pośredni nacierających jednostek wroga. 6 września, w obliczu oskrzydlających pozycji polskiej piechoty podjazdów 2 Dywizji Lekkiej, 7 bateria znalazła się w niebezpieczeństwie, co zmusiło ją do porzucenia swoich dział i ucieczki. Odbite przez piechotę 154 pp rez. i 51 dywizjon pancerny działa baterii objął ppor. Henryk Śpiewakowski. Skutecznie wsparł w rejonie Zagnańska kontratak zbiorczego pułku wystawionego przez OZ 16 DP. Prawdopodobnie 6 września w rejonie Bodzentyna została zniszczona 5 bateria. 6 września 3-4 działony wspierały pododdziały 93 pułku piechoty rez. z Grupy „Radom” w walkach w rejonie Zagnańska. Od 7 września z części tych działonów sformowano pluton artylerii i włączono do artylerii dywizyjnej 3 DP Leg. Od 7 września Podgrupę „Radom” ppłk dypl. B. Kowalczewskiego wspierała 7 bateria haubic. Zajęła stanowiska ogniowe w rejonie Suchedniów-Kleszczyny, za liniami własnej piechoty, przyczyniając się do odparcia niemieckiego natarcia w rejonie Łączna około południa. Następnie o godz. 17:00 wsparła kontratak własnej piechoty mający na celu osłonę wycofania się Grupy „Radom”. W trakcie odwrotu w kierunku Iłży 7 bateria, z powodu niekompletnego wyposażenia w konie, pozostała w tyle za wycofującymi się jednostkami piechoty. Podczas przekraczania przez uszkodzony most na rzece Kamienna, bateria odparła podjazd pojazdów pancernych 2 Dywizji Lekkiej. W okolicznych lasach została okrążona i rozwiązana 8 września. Do 9 września dwa plutony armat z 55 pal wspierały ogniem bezpośrednim pododdziały 3 i 12 DP w walkach pod Iłżą, ulegając zniszczeniu.
Walki w Grupie „Sandomierz”
Od 9 września improwizowany II dywizjon wspierał walki Grupy „Sandomierz” nad Wisłą i Sanem. 10 września dywizjon zajmował stanowiska ogniowe w rejonie miejscowości Pniów obok przeprawy promowej, z kierunkiem strzału na Sandomierz. 11 i 12 września z tych stanowisk baterie 6 i 9 ostrzeliwały cele na zachodnim brzegu Wisły. 9 bateria zniszczyła jedno z dział ostrzelanej niemieckiej baterii artylerii, a także 2 samochody z ostrzelanej przez nią kolumny samochodów ciężarowych. 6 bateria zmieniła stanowiska na rejon wsi Trześń, na zachodniej stronie Sanu. 6 bateria 12 września ostrzeliwała niemiecką piechotę w rejonie Gór Pieprzowych. Nocą 13/14 września baterie zostały przegrupowane na nowe odcinki. 9 bateria zajęła stanowiska ogniowe w rejonie Antoniów, skąd ostrzelała kolumny niemieckie poruszające się zachodnim brzegiem Wisły w rejonie Sandomierza koło Gór Pieprzowych. Nocą z 14 na 15 września II dywizjon prowadził działania odwrotowe w składzie grupy, w rejonie Modliborzyc, gdzie w płonącym lesie odłączyła się od dywizjonu 9 bateria. 6 bateria w rejonie Modliborzyc została zbombardowana, wśród 2 poległych był dowódca baterii. 16 września 6 bateria dotarła do Frampola w składzie Grupy „Sandomierz”. Wieczorem tego dnia działon z 6 baterii, ubezpieczający przemarsz piechoty, zniszczył niemiecki pojazd pancerny. 17 września 6 bateria wraz z Grupą „Sandomierz” wycofała się znad rzeki Łada. 18 września o godz. 9:00 6 bateria armat zajęła stanowiska ogniowe na skraju wsi Rudka koło Zwierzyńca, skąd ostrzeliwała niemieckie oddziały atakujące piechotę w rejonie stacji kolejowej Zwierzyniec. Od godz. 15:00 wykonała marsz w rejon Krasnobrodu, zajmując wieczorem stanowiska ogniowe w rejonie wzg. 335. Wzmocnił ją działon z rozbitej w rejonie Potasznik 14 września 2 baterii armat 2 pal Leg. Nocą 18/19 września 6 bateria zajęła stanowiska na lizjerze lasu Zielona. Na rozkaz ppłk. Antoniego Sikorskiego 19 września 6 bateria oraz 9/12 pal ostrzeliwały wykryte cele, zużywając dużą część amunicji. 20 września II dywizjon, na rozkaz dowódcy Grupy Operacyjnej „Jagmin” gen. bryg. Sadowskiego, prowadził ostrzał celów w rejonie Tomaszowa Lubelskiego, wystrzeliwując ostatnie posiadane pociski, po czym został rozwiązany, niszcząc broń i sprzęt.
Na szlakach odwrotu
Bateria 9 haubic 55 pal, nie otrzymując na czas rozkazu do odwrotu z rejonu Modliborzyc, odłączyła się od dywizjonu. Wieczorem 15 września pomaszerowała samotnie przez Zaklików, Janów Lubelski, a od rana 16 września ukrywała się w lasach koło Majdanu. Wieczorem, kierując się na północ, przeszła przez Chrzanów i Tokary. 18 września 9/55 pal w lasach na południowy zachód od Turobina dołączyła do Grupy ppłk. Trzebuni. Prowadziła działania ogniowe w składzie Grupy ppłk. Trzebuni w rejonie Turobina i Tokar. W rejonie Samoklęsk stoczyła walkę ogniową z wojskami niemieckimi, tocząc po drodze potyczki, dotarła do Woli Okrzejskiej. W trakcie walk straciła kilku żołnierzy poległych i kilku rannych. Następnie resztki baterii dotarły w tym rejonie do 60 DP rez. SGO „Polesie”.
Nie w pełni sformowana 8 bateria haubic, z powodu ewakuacji Kielc, wyruszyła wieczorem 4/5 września z Kielc wraz z OZN 2 pal. 8 września dotarła do Jastkowic koło Stalowej Woli, skąd wymaszerowała w nocy 13/14 września w kierunku Zamościa. Po uzyskaniu informacji o zajęciu Zamościa, przez Szczebrzeszyn i Turobin, bateria dotarła 15 września do Piasków Luterskich. W rejonie Chełma Lubelskiego, na rozkaz dowódcy Frontu Północnego, 8 baterię oraz OZN 2 pal Leg. skierowano do Kamienia na wschód od Chełma. 18 września na rozkaz dowódcy III Brygady Piechoty płk. S. Tatara z 8/55 pal kpt. Borowika wydzielono 2 haubice, tworząc nową baterię haubic kpt. Wincentego Brożycha. Bateria kpt. Brożycha została utworzona z posiadanych na miejscu oficerów, kanonierów, koni oraz sprzętu artyleryjskiego. Weszła w skład XIX Brygady Piechoty będącej częścią Kombinowanej Dywizji gen. Wołkowickiego. Bateria haubic kpt. Brożycha w dniach 19 i 20 września wsparła walki o obronę linii rzeki Bug w rejonie Dorohuska, wspierając (odtworzony) 77 pułk piechoty. Po rozbiciu 23 września XIX BP, bateria haubic, razem z 86 pułkiem piechoty, 24 września dołączyła do Grupy „Dubno” w lasach majątku Dobrzyca. Następnie, po marszu z grupą, weszła do walki 24 września w godzinach popołudniowych, wspierając natarcie improwizowanego pułku piechoty ppłk. dypl. Kazimierza Klochowicza oraz 86 pp w rejonie wsi Rzyczki i Michałówka. Walki trwały do wieczora, wyczerpując amunicję do haubic, nie otwarto drogi przez Rawę Ruską. Walki z oddziałami niemieckiej 2 Dywizji Pancernej trwały w nocy 24/25 września. 25 września Grupa „Dubno” skapitulowała przed wojskami niemieckimi. Baterię 8/55 pal włączono do III BP, która weszła w skład odtwarzanej 1 Dywizji Piechoty Legionów. Wraz z nią 19 września 8/55 pal wykonała marsz poprzez Chełm, Wojsławice, Grabowiec, następnego dnia dotarła do wsi Tuczap, koło Koniuchy. 21 września przemaszerowała przez Kotlice do Perepsy, uzupełniając amunicję po drodze. 22 września, po osiągnięciu Wólki Pukarzowskiej koło Łabuń, bateria 8/55 pal została podporządkowana dowódcy 1 pułku artylerii lekkiej Legionów. Tego dnia przegrupowała się do rejonu wsi Rachanie, gdzie poniosła straty od ostrzału artylerii niemieckiej. 23 września wspierała całodzienne walki, w tym natarcie 8 pułku piechoty Legionów na wieś Niemirówek. Z uwagi na okrążenie 1 DP Leg., nocą 24/25 września 8 bateria zdołała wyjść z okrążenia wraz z częścią 1 pułku piechoty Legionów i 8 pp Leg., podążając trasą Dzierążnia, Dąbrowa, Majdan Krynicki, Suchowola i Krasnobród. W tym rejonie dołączyła do 39 Dywizji Piechoty rez. i w nocy 24/25 września została włączona w skład dywizjonu III/3 pułku artylerii lekkiej Legionów. 25 września, resztką amunicji, wspierała walki obronne 39 DP rez. w rejonie Krasnobrodu. Następnie, w nocy 25/26 września, przemieściła się przez Jacnię, Kaczórki w rejon Malewszczyzny. 26 września stacjonowała w rejonie Malewszczyzna-Szopowe. 8 bateria haubic kpt. Władysława Borowika skapitulowała wraz ze zgrupowaniem 39 DP rez. rano 27 września, niszcząc i zakopując broń.
10 dział przewidzianych dla 55 pal zostało użytych do uzupełnienia strat 6 pal.
Obsada personalna pułku
Dowództwo
dowódca pułku – ppłk Adam Józef Riedl
płatnik – kpt. Wincenty Brożych
I dywizjon (armat 75 mm wz.1897)
dowódca dywizjonu – kpt. Stanisław Rokicki (do 8 IX 1939), kpt. Władysław Cesarz (od 9 IX 1939, były dowódca 11/23 pal)
dowódca 1 baterii – por. Alfred Marceli Lewandowski (z 6 pal)
dowódca 2 baterii – por. Marian Jan Twardy (z 21 pal)
dowódca 3 baterii – kpt. rez. dr inż. Andrzej Piotr Łuszczkiewicz
II dywizjon (armat)
dowódca dywizjonu – mjr Wacław Cypryszewski
dowódca 4 baterii – ppor. Antoni Jakubowski
dowódca 5 baterii – por. Jan Jankowski
dowódcy 6 baterii – ppor. rez. Adam Jastrzębski, ppor. rez. Stefan Lech (od 17 IX 1939)
oficer zwiadowczy 6 baterii – ppor. rez. Witold Rynkiewicz
III dywizjon (haubic 100 mm wz.14/19)
dowódca dywizjonu – p.o. kpt. Władysław Borowik
dowódcy 7 baterii – kpt. rez. Władysław Zalewski, ppor. Henryk Śpiewakowski
dowódca 8 baterii – kpt. Władysław Borowik
dowódca 9 baterii – ppor. Andrzej Zbyszewski
oficer zwiadowczy 9 baterii – ppor. rez. Tadeusz Kwiatkowski
oficer ogniowy 9 baterii – ppor. rez. Konstanty Szulc
Oficerowie pułku:
Adam Borys
ppor. Stanisław Biernacki
Przypisy
Bibliografia
Roman R. Łoś, Artyleria polska 1914-1939, Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 1991, ISBN 83-11-07772-X, OCLC 830057069. Brak numerów stron w książce.
Tadeusz Jurga: Wojsko Polskie: krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej. 7, Regularne jednostki Wojska Polskiego w 1939: organizacja, działania bojowe, uzbrojenie, metryki związków operacyjnych, dywizji i brygad. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975.
Piotr Zarzycki: 2 pułk artylerii lekkiej. Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej, zeszyt 93. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Ajaks, 1999. ISBN 83-87103-92-6.
Jan Pabich: Niezapomniane karty. Z dziejów 6 pułku artylerii lekkiej. Wydawnictwo Literackie, Kraków, 1982. ISBN 83-08-00402-4.
Wojciech Markert: 77 Pułk Strzelców Kowieńskich w latach 1918–1939. Wojsko Polskie II Rzeczypospolitej tom 1. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Ajaks, Oficyna Wydawnicza Adiutor, 2003. ISBN 83-88773-27-5.
Stanisław Maksimiec: Front Północny. Organizacja i walki we wrześniu 1939 roku. Oświęcim: Wydawnictwo Napoleon V, 2021. ISBN 978-83-8178-582-2.
Jerzy Rydłowski: Żołnierze lat wojny i okupacji. Warszawa, 1971.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny „W” i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Adiutor, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5.