54 Pułk Artylerii Lekkiej (54 pal)
54 Pułk Artylerii Lekkiej (54 pal) był jednostką artylerii lekkiej Wojska Polskiego w okresie II Rzeczypospolitej.
Pułk nie istniał w organizacji pokojowej wojska. Został utworzony zgodnie z planem mobilizacyjnym „W” we wrześniu 1939 roku, w pierwszym rzucie mobilizacji powszechnej. Miał stanowić organiczną jednostkę artylerii 44 Dywizji Piechoty (Rezerwowej).
54 pal w kampanii wrześniowej
Mobilizacja
Mobilizację prowadziły: 10 Kaniowski pułk artylerii lekkiej z garnizonu Łódź, odpowiedzialny za II dywizjon armat i III dywizjon haubic, oraz 26 pułk artylerii lekkiej z garnizonu Skierniewice, który zajmował się dowództwem pułku, samodzielnym patrolem meteorologicznym nr 54 oraz I dywizjonem armat. Po mobilizacji 26 pal, która miała miejsce 23 marca 1939 roku, i jego wyjeździe 26 marca oraz 8 lipca na teren Wielkopolski, w garnizonie pozostały nadwyżki mobilizacyjne oraz wcieleni rekruci. Pozostała kadra, rezerwiści i nowo powołani żołnierze stworzyli Oddział Zbierania Nadwyżek 26 pal. Od 26 marca nadwyżkami dowodził mjr Stanisław Milli, a od 5 lipca ppłk Zygmunt Kapsa. Z nowo wcielonymi żołnierzami oraz rezerwistami prowadzono szkolenie aż do ogłoszenia mobilizacji powszechnej. Na podstawie rozkazu dowódcy OK nr IV z 29 sierpnia 1939 roku, wyznaczono dowódcę nadwyżek OZN 10 pal ppłk. Henryka Dudka oraz utworzono dwa dywizjony. Do koszar zgłaszali się kolejni rezerwiści. 2 września, na podstawie I dywizjonu kpt. J. Czecha oraz II dywizjonu mjr Jana Sałęgi, z OZN 10 pal rozpoczęto mobilizację dwóch dywizjonów (II i III) 54 pułku artylerii lekkiej. Część baterii formowano w zakładach przemysłowych i innych obiektach w Łodzi. Problemy z mobilizowaniem koni, wozów konnych oraz niedotrzymanie terminów przez część rezerwistów spowodowały wiele trudności organizacyjnych. 4 września częściowo sformowane baterie oraz kolumny amunicyjne opuściły miasto, kierując się na północ do lasów koło Łagiewnik, gdzie kontynuowano proces mobilizacyjny. W garnizonie Skierniewice, w II rzucie mobilizacji powszechnej, zmobilizowano I dywizjon armat 54 pal w składzie: dowództwo, 3 baterie armat oraz kolumny amunicyjne, a także dowództwo 54 pal z samodzielnym patrolem meteo nr 54.
Działania i walki
Podczas kampanii wrześniowej 1939 roku pułk nie wystąpił w pełnym składzie. 5 i 6 września, zgodnie z rozkazem dowódcy 44 Dywizji Piechoty rez. płk Eugeniusza Żongołłowicza, oba dywizjony rozpoczęły marsz w kierunku Skierniewic, gdzie miał się skoncentrować 54 pal. Całość dywizji miała skoncentrować się w rejonie Sochaczewa jako odwód Armii „Łódź“. 5 września wyruszyły w drogę dowództwo 54 pal i jego I dywizjon. W wyniku przełamania obrony Armii „Łódź“ i Armii „Prusy“ pod Piotrkowem Trybunalskim i Tomaszowem Mazowieckim, niemieckie dywizje pancerne XVI Korpusu Armijnego dokonały rajdu w kierunku Warszawy, grożąc odcięciem 44 DP rez. od środkowej Wisły. W związku z tym, płk Eugeniusz Żongołłowicz zarządził przeprawę 44 DP rez. na wschodni brzeg Wisły w Świdrach oraz koncentrację dywizji w rejonie Otwocka. Jako ostatnia z garnizonu wymaszerowała 7 bateria haubic, która oprócz własnego uzbrojenia i wyposażenia, przewoziła 4 armaty 75 mm wz. 1897 pozostawione w magazynach. Bateria nie otrzymała amunicji do dział oraz broni strzeleckiej. 7 bateria poruszała się po bocznych drogach, wolno, zbyt małą ilością koni do dział i jaszczy. 11 września, po dotarciu do Lechowiec koło Łyszkowic, została zaskoczona na postoju przez niemieckie samochody pancerne. Atak niemiecki doprowadził do wybicia większości koni w zaprzęgach oraz rozproszenia 7 baterii. Część baterii pod dowództwem ppor. rez. Jossego dotarła w okolice Lublina. Nie ustalono szczegółów dotyczących mobilizacji baterii i dowództwa II dywizjonu armat. Brak również informacji o 4 i 6 baterii armat oraz dowództwie II dywizjonu. 5 bateria armat, po wymaszerowaniu z innymi pododdziałami II dywizjonu, o świcie 6 września znalazła się w rejonie Brzezin. Wieczorem 6/7 września wyruszyła w kierunku Głowna. Podczas nocnych walk, II dywizjon uległ rozczłonkowaniu, a jedna z baterii (4 lub 6) oderwała się od dywizjonu i pomaszerowała wraz z batalionem I/145 pułku piechoty w kierunku Mszczonowa. Z nieznanych przyczyn, ta bateria była w pełni zmobilizowana, ale nie posiadała armat. 8 września, w lesie obok miejscowości Stary Łajszew, bateria została rozbita po walce z niemieckim oddziałem rozpoznawczym 4 Dywizji Pancernej, razem z batalionem marszowym 18 pułku piechoty. Oficer zwiadowczy II dywizjonu, ppor. rez. Leon Dziewulski, po zebraniu koni w okolicach Dłutowa i Tuszyna dostarczył je do Łodzi 7 września. Ponieważ nie zastał dywizjonu i nie otrzymał informacji o dalszym kierunku marszu, poprowadził zebrane konie na wschód, docierając 10 września do Modlina, gdzie został przydzielony do 71 dywizjonu artylerii lekkiej.
7 września, III dywizjon wraz z 5 baterią dotarł do lasu na północ od Głowna, a następnie, razem z batalionem III/144 pułku piechoty, nocą 7/8 września pomaszerował do lasu Zwierzyniec koło Skierniewic. Kolejnej nocy osiągnięto okolice Żyrardowa. Z powodu ataków lotnictwa niemieckiego oraz działań dywersantów, 8 bateria haubic odłączyła się od III dywizjonu. Bateria dotarła do Warszawy, skąd została skierowana do Góry Kalwarii, a następnie do Garwolina. W rejonie Garwolina była kilkakrotnie bombardowana, ponosząc straty zarówno osobowe, jak i sprzętowe. Po dotarciu do Lublina, otrzymała rozkaz marszu do Włodzimierza Wołyńskiego, a po zmianie rozkazu – do Kowla. 19 września, w okolicach Kowla, wsparła przypadkowo spotkany oddział piechoty w walce przeciwko oddziałowi sowieckiemu. Po tej bitwie 8 bateria wycofała się do Małoryty, na północny zachód od Chełma Lubelskiego. W trakcie dalszego marszu, 8 bateria spotkała dowódcę 10 pal, ppłk. Kossarka, i kontynuowała marsz w kierunku Warszawy. 1 października, w okolicy wsi Borki koło Dęblina, po wiadomości o kapitulacji Warszawy, resztki baterii zakopały broń i amunicję, a konie rozdano lokalnej ludności, po czym dowódca ppłk. Kossarek rozwiązał baterię. III dywizjon kpt. Juliusza Czecha, w składzie 5 i 9 baterii, wraz z zgrupowaniem 144 pp rez. wieczorem 9 września pomaszerował w kierunku Grodziska Mazowieckiego, staczając po drodze potyczki z grupami dywersyjnymi. Z powodu zamknięcia drogi do Warszawy, 10 września III/54 pal pomaszerował przez Puszczę Kampinoską. W nocy 11/12 września III dywizjon przekroczył Wisłę przez most w Nowym Dworze i dotarł do lasów w pobliżu Jabłonny i Legionowa. Wraz ze zgrupowaniem 144 pp ppłk. Dzióbka, w nocy 12/13 września, pomaszerował do Rembertowa, Starej Miłosnej i Annina. Zgrupowanie, po marszu w kierunku Garwolina, zajęło pozycje obronne na skrzyżowaniu dróg w miejscowości Zakręt. 14 września III dywizjon udał się do Warszawy, gdzie po południu został skierowany do Łazienek, gdzie został ostrzelany przez niemiecką artylerię. Po przesunięciu do Cytadeli III/54 pal został podzielony. 5 bateria armat została przydzielona do pododcinka Północ, zajmując stanowiska ogniowe w pobliżu klasztoru przy ul. Krasińskiego. 9 bateria haubic wspierała pododcinek Południe w rejonie ul. Belwederskiej. Jeden z plutonów 5 baterii, w dniach 22-25 września, wspierał wypad i walki batalionu stołecznego w miejscowości Górce i Blizne. Działon 5 baterii pod dowództwem por. rez. Tadeusza Puto zniszczył na Wiśle pod Tarchominem trzy „berlinki” oraz 2 statki obsadzone przez niemieckich żołnierzy. 28 września część broni została zatopiona w Wiśle. III/54 pal zakończył swoje działania wraz z kapitulacją Warszawy.
Działania i walki dowództwa 54 pal i I/54 pal
Grupa dowódcy 54 pal, ppłk. Zygmunta Kapsy, poruszała się po zatłoczonych drogach, pełnych uciekinierów cywilnych, taborów oraz rozbitych jednostek obu armii. Grupa 54 pal była atakowana przez niemieckie lotnictwo. Chaos spowodowany bombardowaniem I/54 pal w rejonie Grodziska Mazowieckiego, w nocy 8/9 września, spowodował oddzielenie się 3 baterii armat. 3/54 pal samodzielnie dotarła do Warszawy 10 września. 9 września, o świcie, maszerująca grupa 54 pal zatrzymała się w ogrodach przy stacji kolejowej w Piasecznie na dzienny postój, gdzie dołączył do niej pododdział wartowniczy. Podczas dalszego marszu, po zmroku 9 września w Piasecznie, 54 pal natknął się na niemiecki dywizjon przeciwlotniczy, w wyniku wymiany ognia I/54 pal stracił trzy armaty. Po oderwaniu się od niemieckiego dywizjonu, 10 września dotarł do Warszawy. Dowództwo 54 pal, w trakcie wieczornej walki w Piasecznie, oddzieliło się od I dywizjonu. W trakcie dalszego marszu w kierunku przeprawy w Świdrach Małych, dowództwo 54 pal dostało się do niewoli niemieckiej 1 Dywizji Pancernej w Górze Kalwarii. Dywizjon I/54 pal, po opuszczeniu Warszawy, udał się do Rembertowa. Po odpoczynku i reorganizacji, został przydzielony do Grupy Operacyjnej Kawalerii gen. bryg. Władysława Andersa. Razem z nią, 14 września, przekroczył rzekę Wieprz pod Baranowem i wyruszył w kierunku Lubelszczyzny. I/54 pal (bez 3 baterii) walczył w składzie Grupy Operacyjnej Kawalerii gen. bryg. Władysława Andersa, a od 17 września – Grupy Operacyjnej gen. bryg. Jana Kruszewskiego, przydzielony do 10 pułku artylerii lekkiej ppłk. Kossarka, uczestnicząc w drugiej bitwie pod Tomaszowem Lubelskim.
Ze względu na zbyt słabe i przemęczone konie, dywizjon nie nadążył za kawalerią gen. Andersa i pozostał w tyle po minięciu Garwolina. Pomaszerował samodzielnie, docierając do rzeki Bug, a następnie wyruszył w kierunku Kowla. Po otrzymaniu informacji o zajęciu Kowla przez jednostki Armii Czerwonej, zawrócił na zachód. W trakcie marszu do I/54 pal dołączyły resztki 29 pułku artylerii lekkiej z dwoma armatami 75 mm i jedną haubicą 100 mm. Razem, 24 września, dywizjon dotarł do Chełma Lubelskiego. 25 września, I/54 pal wsparł oddziały garnizonu Chełma, składające się z dwóch batalionów Oddziału Zbierania Nadwyżek 35 pułku piechoty, 6 i 7 baterii pomiarów artylerii oraz Ośrodka Zapasowego Oddziałów Pomiarów Artylerii nr 1 ppłk. Józefa Kleibera i 29 baterii artylerii plot, w walkach z czołgami sowieckiej 36 Lekkiej Brygady Czołgów. Po zaciętej walce, w której zniszczono wspólnie z piechotą oraz spieszonymi pomiarowcami artylerii, co najmniej 4 czołgi, I/54 pal, wspólnie z OZPA nr 1 ppłk. Józefa Kleibera, 6 i 7 bpa oraz 29 baplot, wycofał się w kierunku Lublina. Marsz odbywał się bocznymi drogami, pod ostrzałem artylerii sowieckiej. Część grupy ppłk. J. Kleibera dołączyła do Grupy „Chełm” płk. dypl. Władysława Płonki, w tym prawdopodobnie obie baterie I/54 pal, a część przedarła się do Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Polesie”.
Organizacja i obsada personalna pułku we wrześniu 1939
dowództwo
dowódca – ppłk Zygmunt Kapsa
adiutant pułku – por. Jerzy Malinowski
I dywizjon (75 mm armaty wz. 1897)
dowódca – mjr Stanisław Hieronim Milli
dowódca 1 baterii – kpt. Sławomir Krzeszowski
dowódca 2 baterii – kpt. Lucjan Henryk Burian
dowódca 3 baterii – por. Stanisław Bobrowski
II dywizjon (75 mm armaty wz. 1897)
dowódca – mjr Jan Sałęga
adiutant dywizjonu – ppor. rez. Ignacy Tabako
oficer zwiadowczy – ppor. rez. Leon Dziewulski
dowódca 4 baterii – NN
dowódca 5 baterii – por. rez. Stanisław Niesłuchowski, por. rez. Jan Stanisław Krysiński
oficer zwiadowczy – ppor. rez. Stefan Rembieliński
oficer ogniowy – ppor. Kryspin Chojnacki
dowódca 6 baterii – NN
III dywizjon (100 mm haubice wz. 1914/1919)
dowódca – kpt. art. Juliusz Czech
adiutant dywizjonu – ppor. Adam Firlik
oficer zwiadowczy – por. rez. Tadeusz Stanisław Puto.
dowódca 7 baterii – ppor. Henryk Żuk
oficer zwiadowczy – ppor. rez. Jerzy Josse
dowódca 8 baterii – por. Wincenty Klita
dowódca 9 baterii – ppor. (Piotr) Mieczysław Aleksander Szadkowski
Uwaga
Przypisy
Bibliografia
Witold Jarno, Okręg Korpusu Wojska Polskiego nr IV Łódź 1918-1939, Instytut Historii Uniwersytetu Łódzkiego, Katedra Historii Polski Współczesnej, Wydawnictwo „Ibidem”, Łódź 2001, ISBN 83-88679-10-4
Tadeusz Jurga: Wojsko Polskie: krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej. 7, Regularne jednostki Wojska Polskiego w 1939: organizacja, działania bojowe, uzbrojenie, metryki związków operacyjnych, dywizji i brygad. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej 1975
Marian Nowiński, Ludzie z dróg bojowej chwały, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1982, ISBN 83-11-06833-X
Piotr Zarzycki: 10 Kaniowski Pułk Artylerii Lekkiej. Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej zeszyt 94. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Ajaks, 1997. ISBN 83-87103-33-0.
Włodzimierz Kozłowski, Witold Jarno: 10. Dywizja Piechoty w wojnie 1939 roku. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Ajaks, 2016. ISBN 978-83-62046-81-2.
Witold S. Domański: 26 Pułk Artylerii Lekkiej im. Króla Władysława IV. Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej, zeszyt 104. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Ajaks, 1997. ISBN 83-87103-42-X.
Edward Włodarczyk: Z dziejów 26 Dywizji Piechoty w Skierniewicach. Skierniewice: autorskie, 2009.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny „W” i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5.
Stanisław Maksimiec: Front Północny. Organizacja i walki we wrześniu 1939 roku. Oświęcim: Wydawnictwo Napoleon V, 2021. ISBN 978-83-8178-582-2.