53 eskadra towarzysząca – pododdział lotnictwa Wojska Polskiego w czasie II Rzeczypospolitej.
Początkowe zarysy 53 eskadry towarzyszącej powstały w 1932 roku na lotnisku Porubanek. W trakcie kampanii wrześniowej jednostka, działając jako eskadra obserwacyjna, brała udział w walkach w ramach Armii „Modlin”.
Godło eskadry przedstawia herb Wilna – św. Krzysztofa na tle białego równoramiennego krzyża.
== 53 eskadra towarzysząca w czasie pokoju ==
Na jesieni 1932 roku kapitan pilot Stanisław Pawluć, wraz z grupą oficerów i żołnierzy 5 pułku lotniczego z Lidy, został wysłany na lotnisko Porubanek koło Wilna w celu utworzenia Lotniczego Oddziału Wydzielonego. Do końca roku udało się zorganizować podstawy trzech plutonów. Oficjalne sformowanie 53 eskadry towarzyszącej miało miejsce na podstawie rozkazu Ministra Spraw Wojskowych L.dz. 2025/Tjn. Org. z dnia 2 czerwca 1933 roku.
W 1934 roku do eskadry zaczęły napływać załogi, brakujący personel naziemny oraz samoloty Lublin R-XIIIC. Szkolenie praktyczne załóg obejmowało takie zajęcia jak: lądowanie na przygodnych lądowiskach, podchwytywanie meldunków i ich pisanie w powietrzu, zrzucanie na placówki łączności, fotografowanie ręcznym aparatem, strzelanie z powietrza do celów naziemnych, bombardowanie „myszkami” oraz loty rozpoznawcze.
Szkolenie teoretyczne obejmowało znajomość taktyki działań broni połączonych, nawigację, geografię lotniczą, rozpoznanie oraz określenie długości kolumn w marszu. W trakcie letnich i zimowych manewrów, poszczególne plutony były przydzielane do dywizji piechoty lub brygad kawalerii w celu rozpoznania nieprzyjacielskich tyłów i pola walki, a także współpracy z artylerią.
Latem 1934 roku eskadra otrzymała od prezydenta Wilna prawo używania herbu miasta jako symbolu jednostki. Uroczystość miała miejsce na lotnisku Porubanek, gdzie po mszy poświęcono samoloty z nowymi godłami, a wydarzenie zakończyło się obiadem w kasynie oficerskim.
Wiosną 1935 roku eskadra została wyposażona w samoloty Lublin R-XIIID.
Pod koniec 1937 roku przeprowadzono reorganizację eskadr towarzyszących, redukując liczbę plutonów do dwóch. Rozwiązany III/53 pluton zasilił w większości 59 eskadrę towarzyszącą, która organizowała się w Lidzie.
== Działania 53 eskadry obserwacyjnej w 1939 ==
Wiosną 1939 roku eskadra przeszła na samoloty RWD-14 „Czapla”. Terenem jej ćwiczeń i zadań stał się północno-wschodni obszar Wileńszczyzny. W sierpniu 53 eskadra towarzysząca została przekształcona w 53 eskadrę obserwacyjną.
=== Mobilizacja eskadry ===
24 sierpnia 1939 roku na lotnisku Porubanek przeprowadzono mobilizację eskadry. O godzinie 21:40 eskadra osiągnęła gotowość bojową, a rzut powietrzny odleciał na lotnisko alarmowe Biała Waka. Natomiast rzut kołowy załadował się 27 sierpnia na rampie kolejowej lotniska Porubanek i dotarł następnego dnia do stacji kolejowej Jabłonna, skąd transportem kołowym przetransportowano go do lotniska Sokołówek.
31 sierpnia rzut powietrzny eskadry, z międzylądowaniem na lotnisku mokotowskim w celu uzupełnienia paliwa i pobrania rozkazów, dotarł do Sokołówka. W skład rzutów weszło 7 samolotów RWD-14 Czapla oraz 2 RWD-8. Eskadra została przydzielona do Armii Modlin.
=== Działania eskadry w kampanii wrześniowej ===
1 września I/53 pluton odleciał na lotnisko Konopaty Nowe, gdzie działał w dyspozycji dowódcy Nowogródzkiej Brygady Kawalerii. W ramach rozpoznania wyleciały załogi por. Krawcewicza, ppor. Ochalskiego i pchor. Redy. Stwierdzono, że główne uderzenie nieprzyjaciela miało miejsce w kierunku Mławy, a na obu skrzydłach armii odbywały się starcia z mniejszymi jednostkami. Podczas lądowania doszło do rozbicia „Czapli” ppor. Ochalskiego.
2 września załogi I/53: por. Sawczyński z kpr. Fajksem, por. Waszkiewicz z kpr. Wojtkiewiczem oraz pchor. Alexandrowicz z ppor. Juchnowiczem, prowadziły rozpoznanie na rzecz Nowogródzkiej Brygady Kawalerii. Na podstawie meldunków lotniczych przeprowadzono nocny wypad w celu zażegnania niebezpieczeństwa taktycznego. II pluton wykonał 5 zadań, rozpoznając na korzyść 20 Dywizji Piechoty i Mazowieckiej Brygady Kawalerii, a także współpracując z artylerią. W związku z zaangażowaniem 8 Dywizji Piechoty, do jej sztabu wysłano oficera łącznikowego z 53 eskadry.
3 września do Sokołówka powróciły 3 załogi I/53 plutonu, podczas gdy por. Waszkiewicz i kpr. Wojtkiewicz pozostali w Konopatach, prowadząc rozpoznanie na rzecz Nowogródzkiej BK. W tym samym czasie załogi startujące z Sokołówka rozpoznawały pole bitwy na rzecz dowódców 8 DP i Mazowieckiej BK. Podczas wykonywania zadania załoga kpt. Kucharskiego i kpr. Bolcewicza została zaatakowana przez 3 myśliwce Me-109, jednak pilotowi udało się uciec w chmury.
Podczas współpracy z artylerią 20 DP, załoga została zaatakowana przez niemiecki myśliwiec. Kpt. Kucharski, pilotując z kabiny obserwatora, skierował samolot w górę, w chmury, i powrócił bez szwanku na lotnisko. Samolot por. Nowaka został uszkodzony przez ogień własnych oddziałów. W obliczu zagrożenia pancernego personel eskadry zajął pozycje obronne na północ od lotniska, tworząc zaporę przeciwczołgową na trasie Ciechanów–Płońsk.
4 września przeprowadzano rozpoznanie pola walki oraz próbowano ustanowić łączność z sztabami 8 Dywizji Piechoty i Mazowieckiej Brygady Kawalerii. Po południu eskadra przegrupowała się na lądowisko Szpondowo. Przed odlotem spalono 1 „Czaplę” i RWD-8. Po dwóch godzinach pobytu w Szponowie, samoloty odleciały na poligonowe lotnisko Zawady. Rzut kołowy eskadry został skierowany do Modlina.
Z lotniska Konopaty por. Waszkiewicz prowadził rozpoznanie na skrzydłach Nowogródzkiej BK. Po wykonaniu zadania, załoga odleciała na lądowisko Łąck. Podczas rozpoznania samolot został ostrzelany przez oddziały własne i lądował w przygodnym terenie. Uszkodzenia naprawiła czołówka techniczna. Tego dnia II/53 pluton został oddany do dyspozycji dowódcy Grupy Operacyjnej „Wyszków”.
5 września eskadra została przesunięta na lotnisko Poniatówek. W trakcie odlotu jeden samolot został uszkodzony ogniem własnych oddziałów. Załogi kpt. Sawczyńskiego z kpr. Fajgsem i pchor. Redy z kpr. Załuckim prowadziły rozpoznanie rejonu Pułtuska i Różana. Por. obs. Stanisław Waszkiewicz udał się samochodem do dowództwa lotnictwa Armii „Modlin” stacjonującego w Jabłonnie po przydział materiałów pędnych.
6 września por. obs. Krawcewicz z sierż. pil. Kawińskim wykonali lot łącznościowy do Pniewa, do kwatery dowódcy GO „Wyszków”, a rzut powietrzny II/53 plutonu odleciał na lądowisko Brok. W wyniku wycofywania się oddziałów lądowych, rzut kołowy II/53 plutonu przesunął się do Jadowa. Podczas lądowania w Bornikach i Zielonce uszkodzono oba samoloty. W Jabłonnie por. Waszkiewicz otrzymał rozkaz dołączenia do eskadry, a z powodu braku paliwa, spalił samolot. Po przyjeździe do Łącka, znaleziono jednak benzynę i załoga mogła odlecieć do Zielonki.
7 września rzut powietrzny I/53 plutonu odleciał do Zielonki. Załoga pchor. Redy prowadziła rozpoznanie rejonu Pułtusk–Ciechanów. Realizując rozkaz dowódcy lotnictwa, por. Waszkiewicz udał się z 2 pilotami do Lublina po odbiór samolotów na uzupełnienie, które jednak nie były dostępne. Startując z Jadowa, załogi II/53 wykonały loty rozpoznawcze na rzecz 1 Dywizji Piechoty, ujawniając między innymi budowę mostu pontonowego pod Pułtuskiem.
8 września wykonano 2 loty rozpoznawcze oraz 1 lot pocztowy. Załoga pchor. obs. Reda i kpt. pil. Kierzkowski prowadziła rozpoznanie przeprawy w rejonie Wyszkowa podczas nalotu Luftwaffe.
W trakcie wykonywania zadania w rejonie Nur-Tłuszcz załoga: por. obs. Kazimierz Nowak oraz kpr. pil. Jan Gryc została zestrzelona przez niemieckiego Dorniera. Pilot zginął, a ciężko ranny obserwator zmarł w szpitalu.
9 września kpt. Sawczyński i kpr. Fajgs rozpoznawali sytuację w rejonie Wołomin–Tłuszcz–Stoczek Węgrowski–Kosów–Nur–Zambrów–Ostrów Mazowiecka–Wyszków, stwierdzając przekroczenie przez oddziały niemieckie Bugu w okolicach Broka.
10 września doszło do przelotu rzutu powietrznego na lotnisko Stara Wieś k. Węgrowa. W tym dniu stan samolotów eskadry wynosił 2 „Czaple” i 1 RWD-8. Rzut kołowy przemieszczał się zatarasowanymi drogami w ciągłym zagrożeniu z powietrza. Załoga pchor. Redy wyszukiwała kolumny pancernej w rejonie Kałuszyn–Węgrów.
11 września jednostka rozpoczęła ewakuację na lotnisko w pobliżu Brześcia. W czasie przelotu RWD-8 został zaatakowany przez niemiecki samolot. Lotnicy w RWD-8, ppor. Stanisław Hudowicz oraz ppor. pil. Oskar Sobol, ponieśli śmierć. Tego samego dnia kpt. Kucharski z sierż. Kawińskim prowadzili rozpoznanie kierunków Mińsk Mazowiecki–Wyszków, Kałuszyn–Węgrów–Brok oraz Siedlce–Nur.
12 września nastąpił przelot na lądowisko Górka Połonka, podczas gdy rzut kołowy eskadry maszerował przez Brześć i Kowel do Łucka.
13 września otrzymano rozkaz reorganizacji eskadry, nakazujący pozostawienie w składzie załogi i obsługi do 3 samolotów. Nadwyżki personelu miały być skierowane do Kut w dyspozycji dowódcy lotnictwa gen. Władysława Kalkusa, a nadwyżki materiałowej do Łucka, do dyspozycji komendanta Szkoły Podoficerów Lotnictwa dla Małoletnich. Dowódca I/53 plutonu, kpt. Stanisław Sawczyński, miał objąć dowództwo 41 eskadry rozpoznawczej.
14 września nadwyżki personelu latającego, technicznego i sprzętu pod dowództwem kpt. Kucharskiego przemieściły się do Kulczy w dyspozycji ppłk. Zaleskiego. Pozostała część personelu eskadry, dowodzona przez kpt. Kierzkowskiego, w składzie 5 oficerów, 12 podoficerów i 28 szeregowców z 2 samolotami „Czapla”, pozostała w rejonie Łucka, oczekując na dalsze rozkazy.
15 września oba rzuty przeszły do wsi Płoska. Mimo braku rozkazów, kpt. Kierzkowski prowadził rozpoznanie na rzecz dowódcy obrony Łucka, gen. bryg. Piotra Skuratowicza. Pchor. Reda z kpr. Załuckim poszukiwali własnej kawalerii w lasach na zachód od Łucka.
16 września kpt. Sawczyński i kpr. Fajgs prowadzili rozpoznanie w rejonie Sarn. Tego dnia eskadra przesunęła się na lądowisko Stasin, gdzie obie załogi weszły w skład formowanego przez mjr pil. Tadeusza Wójcickiego dywizjonu rozpoznawczego.
17 września po południu dowódca eskadry podjął decyzję o przesunięciu jednostki w rejon Kut. Załoga pchor. obs. Reda i kpr. pil. Załucki odleciała w rejon Brody–Stanisławów, gdzie czekała na dalsze rozkazy, a kpt. obs. Sawczyński z kpr. pil. Fajgsem polecieli do Kwatery Naczelnego Wodza w Stanisławowie.
Oto relacja kpt. Sawczyńskiego:
Ostatecznie kpt. Sawczyński i kpr. Fajgs dołączyli do personelu Bazy Lotniczej Dęblin i 18 września przekroczyli granicę polsko-rumuńską. Rzut kołowy eskadry pod dowództwem kpt. Kierzkowskiego dotarł do Stanisławowa. W wyniku odcięcia granicy rumuńskiej przez oddziały Armii Czerwonej, transport skierował się ku granicy polsko-węgierskiej, którą przekroczył 20 września. Na granicy dołączyli do eskadry pchor. Reda i kpr. Załucki. Lotnicy, obawiając się działań ukraińskich dywersantów, spalili swoją „Czaplę”.
== Personel eskadry ==
== Wypadki lotnicze ==
7 marca 1933 roku, podczas startu samolotu Potez XXV z lotniska Porubanek, zginął porucznik obserwator Czesław Szczygielski, a porucznik pilot Wacław Malinowski odniósł obrażenia.
== Samoloty eskadry ==
Jesienią 1932 roku zespół lotników formujących eskadrę dysponował jednym samolotem Potez XXVII. Na początku posiadał również samoloty Potez XXV. W kolejnych latach eskadra była sukcesywnie wzbogacana o samoloty Lublin R.XIIIC. Na przełomie 1935 i 1936 roku jednostka otrzymała nowe samoloty Lublin R-XIIID.
We wrześniu 1939 roku w składzie eskadry znajdowało się 7 samolotów RWD-14 Czapla.
== Uwagi ==
== Przypisy ==
== Bibliografia ==
Rafał Białkowski. Kosztowna pomyłka? Geneza lotnictwa towarzyszącego w Polsce, część I. Przemiany organizacyjne i przygotowania wojenne KOP w 1939. „Lotnictwo Wojskowe. Magazyn Miłośników Lotnictwa Wojskowego, Cywilnego i Kosmonautyki”. 2 i 3 (119-120), 2011. Warszawa: Magnum X Sp. z o.o. ISSN 1732-5323.
Olgierd Cumft, Hubert Kazimierz Kujawa: Księga lotników polskich poległych, zmarłych i zaginionych 1939–1946. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1989, s. 117, 151. ISBN 83-11-07329-5.
Izydor Koliński: Regularne jednostki ludowego Wojska Polskiego (lotnictwo). Formowanie, działania bojowe, organizacja i uzbrojenie, metryki jednostek lotniczych. Krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej. Cz. 9. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1978.
Jerzy Pawlak: Polskie eskadry w latach 1918–1939. Warszawa: Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, 1989. ISBN 83-206-0760-4.
Jerzy Pawlak: Polskie eskadry w wojnie obronnej 1939. Warszawa: Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, 1982. ISBN 83-206-0281-5.
Jerzy Pawlak: Polskie eskadry w wojnie obronnej 1939. Warszawa: Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, 1991. ISBN 83-206-0795-7.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik Oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. Kraków: Fundacja CDCN, 2006. ISBN 978-83-7188-899-1.