51 Dywizjon Pancerny to pancerny pododdział rozpoznawczy Wojska Polskiego w II Rzeczypospolitej.
== 51 dpanc w kampanii wrześniowej ==
=== Mobilizacja ===
Jednostka ta nie była częścią pokojowej struktury wojska. Powstała w trakcie mobilizacji alarmowej w dniach 24–25 sierpnia 1939 roku, w Krakowie, dla Krakowskiej Brygady Kawalerii, w grupie jednostek oznaczonych kolorem żółtym, w czasie A+24. Mobilizującą jednostką był 5 batalion pancerny.
Wieczorem 25 sierpnia dywizjon wyruszył do rejonu zgrupowania Krakowskiej BK, zatrzymując się w folwarku we wsi Lubsza. Od 29 sierpnia, współpracując z 3 pułkiem ułanów, stanowił oddział wydzielony brygady, wysunięty na przedpole pasa obrony w rejonie Koszęcin i Lubsza. W ostatnich dniach sierpnia 1939 roku do dywizjonu dotarły 4 czołgi rozpoznawcze TKS zapasu kategorii A, wyposażone w nowe 20 mm nkm wz.38 FK-A, w zamian za 4 czołgi TK-3, które odesłano 23 sierpnia do PZInż.
=== Działania bojowe ===
==== Walki odwrotowe w składzie Krakowskiej Brygady Kawalerii ====
Rankiem 1 września, na odcinek obsadzony przez Krakowską BK, ruszyła niemiecka 2 Dywizja Lekka. Rzut bojowy dywizjonu zajął stanowiska w Koszęcinie, przy przejeździe kolejowym na skraju lasu Bagno. Wydzielony I pluton szwadronu samochodów pancernych wsparł wysunięty punkt oporu w Kaletach, obsadzony przez pododdziały 3 pułku, broniąc przeszkody wodnej na rzece Mała Panew. Po krótkiej wymianie ognia pluton wycofał się do głównych sił dywizjonu. W godzinach południowych dywizjon uderzył na niemieckie siły przechodzące przez skrzyżowanie dróg w pobliżu Piasku na trasie Częstochowa-Tarnowskie Góry. Natarcie 51 dywizjonu pancernego zatrzymało postęp niemieckich oddziałów, jednak dywizjon poniósł straty – poległ jeden podoficer, a ranny został kapitan Jan Rusinowski. Dowództwo szwadronu samochodów pancernych objął porucznik Leopold Schreiner. W późnych godzinach popołudniowych szwadron czołgów rozpoznawczych stoczył walkę ogniową z dwoma kompaniami niemieckich czołgów lekkich pod Koszęcinem, unieruchamiając dwa niemieckie pojazdy ogniem 20 mm nkm. W trakcie walk stracono co najmniej jeden czołg TKS.
Nocą 1/2 września 51 dywizjon, wraz z Krakowską BK, przegrupował się do nowego rejonu obrony, zatrzymując się we wsi Głazówka koło Woźnik, w pobliżu stanowiska dowodzenia brygady. 2 września, podczas działań opóźniających przeciwko niemieckiej 2 DLek., Krakowska BK sukcesywnie wycofywała się za rzekę Warta, w kierunku Woźniki-Żarki-Myszków-Zawiercie. Szwadron samochodów pancernych wspierał 3 pułk, prowadząc działania opóźniające na osi Woźniki-Zawiercie, a szwadron czołgów rozpoznawczych współdziałał z 5 szwadronem kolarzy. Niemiecki nalot bombowy na Żarki spowodował straty w siłach głównych dywizjonu, wśród poległych był podporucznik rezerwy Zygmunt Kurczak, a ranny został kapitan Edward Herbert, dowódca szwadronu czołgów rozpoznawczych, którego dowództwo przejął porucznik Kazimierz Wenda. Po tych stratach dywizjon przesunięto do odwodu brygady w celu odbudowy gotowości bojowej. Po południu 51 dywizjon pancerny zajął stanowiska obronne w rejonie skrzyżowania dróg we wsi Kotowice, zamykając drogi do Szczekocin i Zawiercia. Nocą 2/3 września, zasłaniając dywizjon, ostrzelały przypadkowo zbliżające się do skrzyżowania pododdziały batalionu ON „Lubliniec”, które po tym starciu uległy rozproszeniu i już nie dołączyły do Krakowskiej BK.
Od rana 3 września dywizjon prowadził działania opóźniające w kierunku Zawiercie-Szczekociny, pozostając w straży tylnej brygady. W trakcie tych działań dywizjon starł się z patrolem pancerno-motorowym niemieckiego 7 pułku rozpoznawczego z 2 DLek. W wyniku walki dywizjon zdobył niemiecki samochód pancerny, w którym znajdowały się plany działań taktycznych niemieckiej dywizji. W południe dywizjon wkroczył do Szczekocin, otrzymując zadanie obrony miasta wspólnie z 8 pułkiem ułanów. Wydzielony pluton czołgów z szwadronu rozpoznawczego opóźniał działania niemieckich oddziałów wraz z 5 pułkiem strzelców konnych na osi Żarki-Kotowice-Pradła. W wyniku wysadzenia mostu na Pilicy przez polskich saperów w Szczekocinach, dywizjon przeprawił się przez rzekę w bród. Następnie dywizjon wycofał się w kierunku Goleniowy-Słupia-Sędziszów. Około godziny 22.00 napotkano niemiecki pluton samochodów pancernych składający się z 3 pojazdów patrolujących drogę Słupia-Sędziszów. Na rozkaz majora Henryka Świetlickiego, szwadron samochodów pancernych zorganizował zasadzkę koło Nowej Wsi, oślepiając niemieckie pojazdy reflektorami przy zaporze drogowym, a ogniem z szwadronu zniszczono trzy niemieckie samochody pancerne. Do plutonu techniczno-gospodarczego skierowano zdobyty podczas patrolowania niemiecki samochód pancerny z 2 DLek, jednak podczas holowania pojazd zerwał się z holu i został spalony koło wsi Żebrówek.
4 września główne siły 51 dywizjonu, wraz z plutonem techniczno-gospodarczym, w składzie 12 wozów bojowych, wycofały się z 8 pułkiem w kierunku Nagłowic. Z głównymi siłami Krakowskiej BK współdziałał pluton czołgów ze szwadronu rozpoznawczego. Pozbawiony wsparcia plutonu techniczno-gospodarczego, głównie w paliwo, dywizjon miał ograniczone możliwości działania, a dalsze jego losy są nieznane.
==== Walki odwrotowe w składzie Południowego Zgrupowania Armii „Prusy” ====
5 września o wschodzie słońca dywizjon przejechał przez Kielce, wraz z 85 motorową baterią przeciwlotniczą i zatrzymał się w lesie pod wsią Dąbrowa, gdzie dotarł o godz. 7.00. Został podporządkowany dowódcy Grupy „Kielce”, pułkownikowi dypl. Kazimierzowi Glabiszowi. Pobrano z magazynów żywność oraz granaty ręczne z fabryki. Po godzinie 16.00 pluton samochodów pancernych wziął udział w ataku na pododdziały niemieckie z 2 DLek. na szosie z Chęcin, w pobliżu wsi Karczówka, gdzie ogniem plutonu unieruchomiono dwa niemieckie samochody pancerne. Dywizjon patrolował na południowy zachód od miasta. O godzinie 18.30 pluton techniczno-gospodarczy udał się do lasu koło Ochmanowa. Rzut bojowy dywizjonu po godzinie 19.00 wspierał w obronie ogniem broni pokładowej I batalion 154 pułku piechoty, broniącego się pod wsią Dąbrowa. W trakcie walki na szosie z Kielc zniszczono niemiecki czołg z 2 DLek. Po tej walce dywizjon przeszedł do odwodu, a następnie rzut bojowy dotarł do lasu koło Ochmanowa.
6 września 51 dywizjon pancerny dotarł do oddziałów Zgrupowania Południowego Armii „Prusy”. Tego dnia, około godz. 16.00–17.00, brał udział w odrzuceniu niemieckich pododdziałów przy wsparciu 85 motorowej baterii artylerii przeciwlotniczej Krakowskiej BK, na zajętych przez niemieckie siły pozycjach 7 baterii haubic 55 pułku artylerii lekkiej, znajdującej się na przedpolu stanowisk dywizjonu. Kontratak pojazdów pancernych oraz użycie stanu osobowego pozostałych żołnierzy dywizjonu, w charakterze piechoty, uratowało haubice 7 baterii. W trakcie walki utracono dwa czołgi rozpoznawcze, a wspierająca 85 motorowa bateria straciła 2 ciągniki C2P, przy pomocy których, a także pojazdów dywizjonu, wyciągano odbite działa spod ognia niemieckiego na tyły pozycji polskich.
7 września czołgi rozpoznawcze dywizjonu opóźniały marsz oddziałów niemieckich między Łączną a Skarżyskiem Kamienną, a w Suchedniowie stoczyły potyczkę z patrolem pancerno-motorowym 2 DLek. W miejscowości Gózd utracono drugi czołg TKS z nkm FK-A. Szwadron samochodów pancernych patrolował przedni skraj obrony Grupy „Kielce”. Pluton techniczno-gospodarczy pobrał 8000 litrów benzyny na stacji kolejowej w Skarżysku. Wieczorem dywizjon przeszedł do odwodu 12 Dywizji Piechoty. Nocą z 7 na 8 września, na rozkaz gen. bryg. Stanisława Skwarczyńskiego, 51 dywizjon przeszedł do jego dyspozycji i ześrodkował się w lesie koło wsi Jasieniec.
===== Udział w bitwie pod Iłżą =====
8 września 51 dywizjon uczestniczył w składzie Zgrupowania gen. Skwarczyńskiego w bitwie pod Iłżą. Po południu patrolował szosę Iłża-Lipsko, prowadząc potyczki z podchodzącymi oddziałami niemieckiego 9 pułku strzelców kawalerii z 3 Dywizji Lekkiej. W trakcie walk z niemieckimi pododdziałami poległo 2 żołnierzy dywizjonu, a kilku zostało rannych. Utracono 2 czołgi rozpoznawcze oraz 2 samochody pancerne, pozostając z 4 sprawnymi czołgami i 4 samochodami pancernymi. W dywizjonie zaczęło brakować amunicji do broni pokładowej pojazdów pancernych. Po południu dywizjon patrolował drogi od wsi Pastwiska do Iłży, a o godz. 16.30 we wsi Błaziny zaskoczył stojące samochody i motocykle niemieckiego 7 pułku strzelców kawalerii z 2 DLek., które zostały ostrzelane przez pojazdy pancerne dywizjonu, a także przez artylerię i broń maszynową pododdziałów z 3 Dywizji Piechoty Legionów. Oddział niemiecki wycofał się, rezygnując z dalszych działań mających na celu okrążenie Iłży. Samochody pancerne powróciły do broniącej się Iłży. Wieczorem pozostałość Zgrupowania gen. Skwarczyńskiego podjęła próbę przebicia się ku Wiśle. Jako oddział uderzeniowy wyznaczono I batalion 9 pułku piechoty Legionów, wsparty przez 4 pozostałe wozami bojowymi 51 dywizjonu pancernego. Pod wsią Piłatka oddział uderzeniowy wszedł w kontakt z rozwiniętym do walki niemieckim 9 pułkiem strzelców kawalerii z 3 DLek., a w trakcie walki o przełamanie niemieckiej obrony doszło do niemieckiego kontrataku, wspartego przez niemieckie pojazdy pancerne, co załamało natarcie polskich oddziałów.
9 września rano w potyczce ogniowej z niemieckimi wozami bojowymi 51 dywizjon pancerny stracił ostatnie posiadane pojazdy bojowe. W wyniku tej walki poniesiono straty osobowe, wśród poległych był podporucznik rezerwy Leonard Bigaj-Mianowski. Spieszone załogi, wraz z pozostałymi żołnierzami dywizjonu, w szyku pieszym ruszyły ku Wiśle. Z dniem 9 września 51 dywizjon pancerny przestał istnieć jako zorganizowana jednostka bojowa.
11 września około 50 żołnierzy dywizjonu dotarło do Lublina, gdzie zostali włączeni do Ośrodka Zapasowego Broni Pancernych nr 2.
Pojedynczy czołg rozpoznawczy z 51 dywizjonu brał udział w walkach w grupie mjr. Józefa Pelca 8 września, podczas działań w rejonie lasu Dąbrowa, pod Strugą i Anusinem, na południowy wschód od Ciepielowa. W trakcie tych starć czołg został zniszczony.
=== Organizacja i obsada personalna dywizjonu we wrześniu 1939 ===
Dowództwo (poczet dowódcy) (1 samochód pancerny wz.1934 II)
dowódca – major broni panc. Henryk Kazimierz Świetlicki
adiutant – porucznik broni panc. Ludomił Ślaski
kwatermistrz – p.o. porucznik Roman Proszek
płatnik – porucznik rezerwy int. Karol Bartoszek
szwadron czołgów rozpoznawczych nr 51 (9 czołgów TK-3 + 4 czołgi TKS z 20 mm nkm wz.1938 FK)
dowódca szwadronu – kapitan broni panc. Edward Franciszek Stanisław Herbert †1940 Katyń
dowódca I plutonu – porucznik broni panc. Kazimierz Wenda
dowódca II plutonu – podporucznik broni panc. rezerwy Leonard Mianowski-Bigay († 9 IX 1939)
szwadron samochodów pancernych nr 51 typ A (7 samochodów pancernych wzór 1934-II)
dowódca szwadronu – kapitan broni panc. Jan Rusinowski (ranny 1 IX 1939)
dowódca I plutonu – porucznik broni panc. Leopold Schreiner
dowódca II plutonu – podporucznik broni panc. rezerwy Zygmunt Karol Kurczak († 2 IX 1939)
pluton techniczno-gospodarczy
dowódca plutonu – porucznik broni panc. Roman Proszek
== Uwagi ==
== Przypisy ==
== Bibliografia ==
Убиты в Катыни. Книга Памяти польских военнопленных – узników Козельского лагеря НКВД, расstrzelянных по решению политбюро ЦК ВКП(б) от 5 marca 1940 года. Лариса Еремина (red.). Москва: Общество «Мемориал» – Издательство «Звенья», 2015. ISBN 978-5-78700-123-5.
Krzysztof M. Gaj: Polska broń pancerna w 1939 r. – Organizacja pokojowa i wojenna jednostek. Oświęcim: NapoleonV, 2014. ISBN 978-83-7889-122-2.
Adam Jońca: Wrzesień 1939: pojazdy Wojska Polskiego: barwa i broń. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1990.
Jędrzej J. Korbal Jędrzej J., Wojsko Polskie 1918-1939. Enkaem 20 mm – śladami legendy, „Technika Wojskowa Historia. Wydanie Specjalne” (4/2023), Warszawa: Magnum X, 2023, ISSN 2080-9743.
Antoni Nawrocki, Ryszard Jakubowski: 5 Batalion Pancerny. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 2003, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. Zeszyt 193. ISBN 83-88773-38-0.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny „W” i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5. OCLC 674626774.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Awanse oficerskie w Wojsku Polskim 1935–1939. Wyd. 2 poszerzone. Warszawa: Wydawnictwo Tetragon, 2021. ISBN 978-83-66687-09-7.
Rajmund Szubański: Polska broń pancerna 1939. Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 2011. ISBN 978-83-11-12106-5.
Jan Tarczyński, Krzysztof Barbarski, Adam Jońca: Pojazdy w Wojsku Polskim = Polish Army vehicles : 1918-1939. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”; Londyn: Komisja Historyczna b. Sztabu Głównego PSZ, 1995. ISBN 83-85621-57-1.
Piotr Zarzycki: Południowe Zgrupowanie Armii „Prusy” we wrześniu 1939 roku. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2001. ISBN 83-88973-02-9.
Marian Żebrowski: Zarys historii polskiej broni pancernej 1918 – 1947. Londyn: Zarząd Zrzeszenia Kół Oddziałowych Broni Pancernych, 1971.
Wspomnienia mjr. Henryka Świetlickiego, dowódcy 51 Dywizjonu Pancernego Krakowskiej Brygady Kawalerii z walk wrześniowych 1939 roku, wstęp i oprac. Antoni Nawrocki, Przegląd Historyczno-Wojskowy Nr 4 (219), Warszawa 2007, ISSN 1640-6281, s. 192.