5 złotych wzór 1928 Nike

Moneta pięciozłotowa, znana jako 5 złotych wzór 1928, została wybita w srebrze i wprowadzona do obiegu 24 lipca 1928 roku (Dz.U. z 1928 r. nr 72, poz. 657). Została wycofana z obiegu 30 września 1934 roku (Dz.U. z 1934 r. nr 52, poz. 482).

W niektórych publikacjach z początku XXI wieku jako data wprowadzenia pięciozłotówki podawano 29 lipca 1929 roku, jednak w późniejszych pracach tego samego autora wskazano prawidłową datę, czyli 24 lipca 1928 roku.

Moneta była bita z datami rocznymi: 1928 oraz 1930–1932.

Awers

Na awersie umieszczono godło – orła w koronie, z dwiema cyframi „5” po obu stronach orła, a poniżej napis „ZŁOTYCH”. Na dole widnieje rok emisji.

Rewers

Na rewersie znajduje się krocząca bogini zwycięstwa Nike. Wokół obrzeża umieszczono napis „RZECZPOSPOLITA POLSKA”, a wokół całego rysunku rewersu znajdują się perełki. W przypadku monet bitych w Warszawie, w lewym dolnym rogu widnieje herb Kościesza – znak Mennicy Państwowej. Z prawej strony, tuż przy rancie, znajdują się inicjały projektanta EW.

Rant

Na rancie umieszczono wklęsły napis:

(dobro Rzeczypospolitej najwyższym prawem).

Nakład

Moneta była bita w srebrze próby 750, na krążku o średnicy 33 mm i wadze 18 gramów, według projektu Edwarda Wittiga. Pięciozłotówki produkowano w mennicach w Brukseli (tylko z datą 1928) oraz w Warszawie. Nakłady poszczególnych roczników wynosiły:

W niektórych opracowaniach wskazano, że rocznik 1928 bez znaku mennicy był bity w dwóch mennicach:

w Brukseli (5 700 000 sztuk)
Royal Mint w Londynie (4 300 000 sztuk)

Opis

Moneta została wybita zgodnie z ustrojem monetarnym, który został wprowadzony rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 5 listopada 1927 roku (Dz.U. z 1927 r. nr 97, poz. 855), zmieniającym m.in. próbę, masę i średnicę srebrnych monet pięciozłotowych, po wcześniejszym, nie wprowadzonym do obiegu wzorze pięciozłotówki z 1925 roku.

Godło na monecie było zgodne z wzorem Godła Rzeczypospolitej Polskiej, który wprowadzono 13 grudnia 1927 roku (Dz.U. z 1927 r. nr 115, poz. 980).

Edward Wittig oparł projekt kroczącej bogini zwycięstwa Nike na swoim projekcie pomnika Wolności i Zwycięstwa, który miał być zrealizowany w Gdyni.

Moneta ta była pierwszą pięciozłotówką powszechnego obiegu w II Rzeczypospolitej, jak również pierwszą masową emisją obiegową II Rzeczypospolitej z napisem na rancie. Początkowo napis był tworzony na maszynie, w której krążek był toczony z dużym naciskiem po płaskiej kliszy z wypukłymi literami. Jednak ze względu na ograniczoną wydajność tego rozwiązania, opracowano nową metodę z użyciem kliszy w kształcie krążka. Monety z napisem tłoczonym przy użyciu płaskiej kliszy mają na obrzeżu widoczne charakterystyczne „fale” w miejscach, gdzie litery zostały odciśnięte w głąb krążka.

Od 30 listopada 1932 roku do dnia wycofania, tj. 30 września 1934 roku, moneta krążyła w obiegu razem z pięciozłotówką wzoru 1932, która była o 7 gramów lżejsza i została wprowadzona na podstawie zmiany ustroju monetarnego z 1932 roku.

Dla pierwszej emisji monety (z datą roczną 1928) krążki mennicze (4 713 375 sztuk) były dostarczane początkowo przez mennica Royal Mint w Londynie. Z zagranicznych mennic, monety z datą 1928, bez znaku mennicy, były bite tylko w Brukseli w latach budżetowych:

1928/1929 (5 670 000 sztuk)
1929/1930 (4 330 000 sztuk)

W Warszawie z datą roczną 1928 i znakiem mennicy wybito:

1 560 000 sztuk w roku budżetowym 1928/1929
10 293 000 sztuk w roku budżetowym 1929/1930

Po wycofaniu monety z obiegu przez Bank Polski, z łącznego nakładu wszystkich czterech roczników wynoszącego 26,7 mln sztuk, mennica przetopiła 22,8 mln, w tym praktycznie cały nakład rocznika 1932. Na rynku kolekcjonerskim pozostawało niewiele monet z roczników 1931 i 1930.

Stopień rzadkości poszczególnych roczników pięciozłotówki przedstawiono w tabeli:

Odmiany

W przypadku bicia warszawskiego z 1928 roku istnieją odmiany z przesuniętym znakiem mennicy.

Występują również odmiany ułożenia napisu na rancie, determinowane wielkością przerwy pomiędzy słowami „LEX” i „SALUS”, która może wynosić:

8 mm
10 mm
13 mm
18 mm

Odmiany te występują zarówno w egzemplarzach rocznika 1928 pochodzących z mennicy w Warszawie, jak i w Brukseli.

Znane są również monety rocznika 1928 z błędnym napisem na rancie – „SUPRMA” zamiast „SUPREMA”.

Wersje próbne

W katalogach podano informacje o wybiciu próbnych wersji monety z:

datą 1927: 6 typów z odmiennym rysunkiem awersu, w srebrze, brązie lub miedzi, ze znakiem mennicy lub bez, z wypukłym napisem „PRÓBA” bądź bez, stemplem lustrzanym lub zwykłym,
datą 1928: 5 typów w srebrze, miedzi, stemplem głębokim lub płytkim, z napisem na rancie lub bez, ze znakiem mennicy lub bez,
8 typów w niklu ze słowem „ESSAI”, czyli próba, z dodatkowymi wklęsłymi napisami „29”, „30” lub bez,
datą 1930 ze stemplem lustrzanym, bez napisu „PRÓBA”,
datą 1931: 2 typy z napisem „PRÓBA”,
datą 1931 ze stemplem lustrzanym, bez napisu „PRÓBA”,
datą 1932 ze stemplem lustrzanym, bez napisu „PRÓBA”.

W 1930 roku wybito również próbną wersję monety Nike, upamiętniającą wizytę ministra Jackowskiego w mennicy w Brukseli, z awersem, na którym zamiast orła umieszczono odpowiedni tekst w języku francuskim. Moneta ta była bita w brązie i srebrze.

Dla wszystkich roczników bitych w Warszawie (1928, 1930, 1931, 1932) istnieją wersje monety bite stemplem lustrzanym.