5 złotych 1925 Konstytucja
5 złotych z 1925 roku, znana jako „Konstytucja”, to srebrna pięciozłotówka wyemitowana z datą 1925. Wzór tej monety został zatwierdzony przez Ministra Skarbu w rozporządzeniu z dnia 28 kwietnia 1925 roku, opublikowanym 15 maja 1925 roku (Dz.U. z 1925 r. nr 49, poz. 337).
Moneta pięciozłotowa „Konstytucja” nigdy nie weszła do obiegu, ponieważ wartość srebra w niej zawartego przewyższała jej wartość nominalną.
Rys historyczny
W II Rzeczypospolitej wprowadzenie do obiegu monety pięciozłotowej miało miejsce dopiero 24 lipca 1928 roku. „Konstytucja” była tylko jednym z etapów tego procesu, który zakończył się wybiciem nieznanej liczby sztuk próbnych, które nie trafiły do obiegu, jak stwierdzono w pierwszym sprawozdaniu Mennicy Państwowej.
W rozporządzeniu Prezydenta Rzeczypospolitej z 20 stycznia 1924 roku (Dz.U. z 1924 r. nr 7, poz. 65) ustalono, że srebrne monety 5-złotowe będą bite w stopie próby 900, na krążkach o średnicy 37 mm i masie 25 gramów. Zdefiniowano również srebrne monety o nominałach: ½ złotego, 1 złoty oraz 2 złote, dla których przewidywano stop próby 835, co odpowiadało zasadom Łacińskiej Unii Monetarnej.
Nowelizacja wprowadzona po trzech miesiącach – rozporządzeniem prezydenta z 23 kwietnia 1924 roku (Dz.U. z 1924 r. nr 35, poz. 367) ustaliła, że srebrnymi będą monety: 1-, 2- i 5-złotowe, jednak wszystkie będą bite ze srebra próby 750, przy niezmienionych masie i średnicy. Wprowadzona tym rozporządzeniem próba stopu srebra dla 5-złotówki była niezgodna z zasadami Łacińskiej Unii Monetarnej.
Miesiąc później, 26 maja 1924 roku, Minister Skarbu wydał rozporządzenie dotyczące wzorów monet obiegowych o nominałach od 1 grosza do 100 złotych (Dz.U. z 1924 r. nr 45, poz. 476), w którym dla 5-złotówki wprowadzono rysunki awersu i rewersu według projektu Tadeusza Breyera, identyczne jak dla jedno- i dwuzłotówki. Jednak moneta 5-złotowa według tego projektu nie była nigdy bita.
Stan prawny uległ zmianie 15 maja 1925 roku, kiedy to opublikowano Rozporządzenie Ministra Skarbu z 28 kwietnia 1925 roku o zmianie wzoru obiegowej monety pięciozłotowej na „Konstytucję” (Dz.U. z 1925 r. nr 49, poz. 337). Była to jedynie modyfikacja wzoru monety, bez jakiejkolwiek zmiany ustalonego w kwietniu 1924 roku stopu srebra, nadal wynoszącego 750.
Korekty dotyczące niezgodności stanu prawnego z zasadami Łacińskiej Unii Monetarnej dokonano po ponad miesiącu, 23 czerwca 1925 roku (Dz.U. z 1925 r. nr 67, poz. 466), przywracając próbę 900 dla 25-gramowych monet 5-złotowych, dla których wzorem była „Konstytucja”. W rezultacie wartość srebra w tych monetach przewyższała ich wartość nominalną, co spowodowało, że nigdy nie pojawiły się obiegowe egzemplarze, a jedynie próby dostępne w Gabinecie Numizmatycznym Mennicy Państwowej.
Zmiana systemu monetarnego z 5 listopada 1927 roku (Dz.U. z 1927 r. nr 97, poz. 855), ustalająca nowe parametry dla obiegowych monet pięciozłotowych (srebro próby 750, średnica 33 mm, masa 18 gramów), ostatecznie umożliwiła wprowadzenie tego nominału do powszechnego obiegu.
Awers
W centralnym punkcie awersu umieszczono godło – orła w koronie, poniżej napis „1925”, a dookoła napis „RZECZPOSPOLITA POLSKA”. Po dacie 1925 znajduje się herb Kościesza – znak mennicy w Warszawie.
Rewers
Na rewersie umieszczono personifikację Polski, przedstawioną jako kobietę przyjmującą od młodzieńca księgę z konstytucją. W dolnej części znajdują się sierp i snop zboża, a na samym dole napis „5 PIĘĆ ZŁOTYCH 5” otoczony otokiem z perełek. Moneta występuje w dwóch odmianach rewersu, tzn. z obwódką o:
- 100 perełkach (stempel głęboki)
- 81 perełkach (stempel płytki)
Rant
Na rancie umieszczono wklęsły napis:
(pol. dobro Rzeczypospolitej najwyższym prawem).
Opis
Monetę wykonano według projektu Stanisława Lewandowskiego, z umieszczonym na awersie „zrewitalizowanym” orłem autorstwa Edmunda Bartłomiejczyka, w srebrze próby 900, na krążku o średnicy 37 mm i masie 25 gramów. W jednym z źródeł z 2010 roku pojawiła się informacja, że „Konstytucję” wybito w stopie próby 750, jednak zarówno we wcześniejszych, jak i późniejszych katalogach tego samego autora konsekwentnie podawana jest próba 900 dla tej monety.
Projekt orła na awersie powstał w 1923 roku, a od 1924 roku był umieszczany na obiegowych monetach 1- i 2-złotowych.
W przypadku projektu rewersu istnieją przypuszczenia, że Stanisław Lewandowski opracował go, bazując na własnej rzeźbie postaci z 1924 roku. W latach 20. XX wieku w interpretacji rysunku rewersu przekazanej do prasy przez dyrekcję Mennicy Państwowej pisano o królowej Jadwidze, jednak wzór monety zyskał nazwę „Konstytucja” z powodu księgi trzymanej na kolanach przez postać kobiety.
W ramach przygotowań do bicia „Konstytucji” w Mennicy Państwowej przeprowadzono wiele prób, m.in. z różną głębokością reliefu oraz testowano bicie monety w różnych wariantach i metalach.
Srebro potrzebne do emisji zakupiono w górnośląskiej hucie Strzebnica. Bicie rozpoczęto około 20 kwietnia 1925 roku, ale po kilku dniach cały proces wstrzymano. Nie istnieją jakiekolwiek źródła informujące o liczbie wybitych w tym czasie egzemplarzy, które następnie zostały zamknięte w sejfach mennicy. Pozostały tam do 1926 roku, do momentu wydania zgody przez Ministerstwo Skarbu na sprzedaż monet wraz z wszystkimi próbami. Dystrybucję miał prowadzić Gabinet Numizmatyczny mennicy, a uzyskane pieniądze planowano przeznaczyć na zakup wyposażenia i numizmatów. Z całej sprzedaży „Konstytucji”, w cenie 15 ówczesnych złotych, odbywającej się w latach 1927–1930, uzyskano kwotę około 17 tys. złotych, co pozwala oszacować, że nabywców znalazło około 1130 sztuk pięciozłotówki. W niektórych katalogach podawana jest informacja, że do kolekcjonerów trafiło 1000 sztuk obu odmian (81- i 100-perełkowej) łącznie, w innych zaś, że sprzedano po 1000 sztuk każdej z nich.
Wiadomo, że jedna moneta 5 złotych 1925 „Konstytucja” została wrzucona przez prezydenta Stanisława Wojciechowskiego do puszki, która 8 maja 1925 roku została wmurowana w kamień węgielny pod przyszły Instytut Radowy. Pięciozłotówkę „Konstytucję” otrzymali również wybrani wyżsi urzędnicy państwowi przy wypłacie poborów.
Wśród kolekcjonerów czasami toczy się dyskusja dotycząca klasyfikacji tej monety jako obiegowej lub próbnej. Zaliczenie jej do kategorii monet obiegowych w jednym z katalogów spowodowało znaczny wzrost zainteresowania tą monetą, ale nie rozstrzygnęło sporu.
Na początku XXI wieku Mennica Polska w ramach serii: „240 lat Mennicy Polskiej – Repliki monet polskich według projektów z okresu międzywojennego” wydała blister zawierający cztery pozłacane repliki/wyobrażenia złotych monet II Rzeczypospolitej (10, 20, 50 i 100 złotych) według projektu „Konstytucja” Stanisława Lewandowskiego, dostosowując odpowiednio średnicę i nominał numizmatów do standardu rozporządzenia Ministra Skarbu z 26 maja 1924 roku, które ustalało wzory polskich obiegowych monet złotych.
Wersje próbne
Znana jest pewna liczba odmian tej monety, traktowanych wyłącznie jako próby bicia. Monety te wykonano w innych metalach (tombak, mosiądz, złoto), bądź wybito stemplem lustrzanym, albo znacząco zmieniono wielkość symbolu graficznego znaku mennicy umieszczonego na awersie, lub nawet pominięto znak mennicy. Na żadnej z takich monet nie występuje ani wypukły, ani wklęsły napis „PRÓBA”.
Istnieje również okolicznościowa wersja tej monety, wybita w liczbie 100 egzemplarzy dla uczczenia rocznicy Konstytucji 3 maja, z umieszczonymi na awersie po obu stronach orła inicjałami SW (Stanisława Wojciechowskiego) i WG (Władysława Grabskiego) oraz datą 3/V.
W roku 2021 opublikowano drugie wydanie pracy, w którym zamieszczono informację o rozpoznaniu odmiany monety próbnej z 82-perełkowym wieńcem otokowym na rewersie i bez znaku mennicy na awersie. Do momentu publikacji książki autor zidentyfikował trzy egzemplarze tej odmiany w zbiorze zdjęć „Konstytucji” dostępnych w Internecie ze względu na obrót kolekcjonerski. O ile prawidłowe rozróżnienie odmian 100- i 81-perełkowych nie stanowi większego problemu, o tyle poprawne rozpoznanie odmiany 82-perełkowej wymaga bardzo szczegółowej analizy rysunku rewersu.