5 Wileńska Dywizja Piechoty (5 DP) to jedna z ważnych jednostek piechoty Polskich Sił Zbrojnych.
Dywizja rozpoczęła formowanie 15 września 1941 r. w Tatiszczewie, niedaleko Saratowa, w ramach Armii Polskiej w ZSRR. Pod dowództwem gen. bryg. Mieczysława Boruty-Spiechowicza, jako pierwsza jednostka, otrzymała uzbrojenie i już od 29 września rozpoczęła szkolenie. Od lutego 1942 roku stacjonowała w rejonie Dżalalabadu w Kirgizji. Sowieckie władze od początku formowania Armii Polskiej w ZSRR domagały się jak najszybszego wysłania dywizji na front, co miało miejsce w lutym 1942 roku, jednak polskie dowództwo się na to nie zgodziło. W sierpniu 1942 roku, dywizja ewakuowała się do Iranu, towarzysząc innym oddziałom polskim.
== 5 Dywizja Piechoty w składzie PSZ w ZSRR ==
=== Formowanie dywizji w Tatiszczewie ===
27 sierpnia 1941 roku, podczas odprawy oficerów w gmachu Ambasady RP w Moskwie, gen. bryg. Mieczysław Boruta-Spiechowicz został wyznaczony na dowódcę 5 Dywizji Piechoty. Jego zastępcą został płk dypl. Jerzy Grobicki, a szefem sztabu ppłk dypl. Zygmunt Berling. 31 sierpnia dowództwo dywizji przeniosło się do Tatiszczewa. 6 września gen. Anders wydał pierwsze wytyczne organizacyjne dla formowanych jednostek, na podstawie których 5 Dywizja Piechoty została zorganizowana według sowieckich etatów wojennych. Planowano, że będzie liczyć 686 oficerów i 10874 szeregowych.
13 września 1941 roku dowódca dywizji wydał rozkaz organizacyjny nr 1, w którym ogłosił, że tego dnia dywizja otrzymała nazwę 5 Dywizja Piechoty oraz nr 2 ustalający obsadę dowódczą. 15 września 1941 o 18:00, dowódca Armii, w obecności generałów Zygmunta Bogusza-Szyszko i Boruty-Spiechowicza, dokonał przeglądu oddziałów. Data ta jest uznawana za dzień powstania dywizji.
Na koniec września dywizja otrzymała pierwsze egzemplarze uzbrojenia produkcji sowieckiej, jednak w ilościach niewystarczających. Zamiast karabinów automatycznych, dowództwo dostarczyło karabiny powtarzalne, a także brakowało dział, moździerzy i karabinów przeciwlotniczych. Żołnierze nosili również stare mundury z różnych krajów, w tym łotewskie, litewskie, estońskie, rumuńskie, fińskie, węgierskie i amerykańskie. Mimo tych braków, 22 września rozpoczęto programowe szkolenie.
Stan dywizji na dzień 19 października wynosił 455 oficerów (etat: 678), 2579 podoficerów (etat: 1840) oraz 5440 szeregowych (etat: 8994). W Ośrodku Zapasowym znajdowało się 136 oficerów, 941 podoficerów i 2536 szeregowych. Ta liczba była wystarczająca do uzupełnienia etatów, choć brakowało oficerów.
14 grudnia dywizję odwiedził Wódz Naczelny gen. Władysław Sikorski. Tuż przed Bożym Narodzeniem, żołnierze zostali przebrani w brytyjskie mundury i otrzymali ciepłe płaszcze, wełniane skarpety, bieliznę, koce, tornistry oraz chlebaki.
=== Szkolenie dywizji w Kirgizji ===
Podczas wizyty gen. Sikorskiego w Moskwie ustalono przeniesienie formowanych jednostek do republik środkowoazjatyckich ZSRR. Rozkaz organizacyjny dowódcy PSZ w ZSRR z 5 stycznia 1942 roku nakazał 5 DP przegrupować się do Dżałał-Abad w Kirgizji. Pierwsze transporty kolejowe wyruszyły 20 stycznia, a ostatni dotarł do Dżałał-Abadu 8 lutego. W Tatiszczewie pozostało 32 oficerów, 1100 szeregowych oraz 320 cywilów chorych na tyfus. W Kirgizji oddziały zostały rozlokowane w następujący sposób: dowództwo i oddziały dywizyjne stacjonowały w Dżałał-Abad, 13. i 14 pułk piechoty w rejonie wsi Błagowieszczanka, 15 pułk piechoty w rejonie wsi Suzak, a 5 pułk artylerii w pobliżu Dżałał-Abad. Żołnierze byli zakwaterowani częściowo w namiotach, a częściowo w budynkach gospodarczych. Dowództwa zajęły lokale miejscowych klubów. Na 15 lutego stan dywizji wynosił 633 oficerów, 3509 podoficerów oraz 7405 szeregowych, a także 1220 ochotniczek PSK i 4 urzędników cywilnych.
Warunki zakwaterowania były lepsze niż w Tatiszczewie, ale cieplejszy, malaryczny klimat wywołał epidemie żółtaczki, dyzenterii oraz malarii, które zdziesiątkowały szeregi żołnierzy. W końcu lutego przeprowadzono ćwiczenia dywizyjne, które były obserwowane przez grupę sowieckich oficerów. Wyszkolenie poszczególnych oddziałów oceniono jako dobre, uznając, że dywizja jest dobrze wyszkolona i przygotowana do działań bojowych. W połowie marca 1942 roku 5 Dywizja osiągnęła pełny stan etatowy, a nawet go przekroczyła. Powstały również jednostki pozaetatowe, takie jak pułk artylerii przeciwlotniczej, pułk artylerii przeciwpancernej, szpital wojenny w Dżałał-Abad, szkoła podoficerska oraz szefostwo służby samochodowej.
W tej sytuacji władze sowieckie zaproponowały wysłanie dywizji na front, na co polskie dowództwo stanowczo odmówiło, argumentując, że „użycie jednej dywizji na froncie nie przyniesie żadnych efektów taktycznych i politycznych”.
=== Organizacja dywizji według etatów radzieckich ===
Organizacja i obsada personalna dywizji w grudniu 1941 roku:
Dowództwo 5 Dywizji Piechoty
dowódca dywizji – gen. bryg. Mieczysław Boruta-Spiechowicz
zastępca dowódcy dywizji – płk Maksymilian Marszałek
13 pułk piechoty – ppłk piech. Nikodem Sulik
14 pułk piechoty – ppłk piech. Kazimierz Marian Dudziński
15 pułk piechoty – ppłk dypl. piech. Antoni Szymański
5 Wileński pułk artylerii lekkiej – ppłk dypl. art. Tadeusz Sheybal
5 dywizjon artylerii przeciwlotniczej – mjr Zygmunt Dobrowolski
5 dywizjon kawalerii – mjr kaw. Kazimierz Choroszewski
5 batalion saperów – kpt. Adam Frydal
5 batalion łączności – kpt. Tadeusz Dąbrowicki
5 batalion sanitarny – mjr lek. dr Stanisław Czynciel
sąd polowy
ośrodek zapasowy 5 DP – ppłk dypl. piech. Marian Morawski
kompania lotników i marynarzy
Poza strukturą dywizji funkcjonowała:
Komenda Garnizonu Tatiszczewo – płk piech. Bronisław Adamowicz
Komenda Uzupełnień nr 2 – mjr piech. Józef Jakubowski
== 5 Dywizja Piechoty w składzie Armii Polskiej na Wschodzie ==
Braki w uzbrojeniu, wyżywieniu oraz trudne warunki bytowe doprowadziły do decyzji o ewakuacji żołnierzy Wojska Polskiego na Środkowy Wschód. W pierwszej partii z 5 DP wyjechało 28 oficerów, 300 szeregowych, 65 ochotniczek PSK oraz 1500 cywilów. 5 sierpnia 1942 roku rozpoczęto wysyłanie kolejnych transportów. Ostatni transport, numer 546, opuścił teren 21 sierpnia. Dywizja przemieszczała się transportami kolejowymi przez Samarkandę i Aszchabad do Krasnowodzka, skąd statkami przez Morze Kaspijskie dotarła do Pahlavi w Iranie. Pierwsze dni spędzono na odpoczynku i przemundurowaniu. Po tygodniu 5 Dywizja została przetransportowana do Iraku, do obozu w Chanakin, gdzie rozpoczęła się reorganizacja.
12 września gen. Sikorski specjalnym rozkazem zatwierdził nową organizację wojska, a całość na Środkowym Wschodzie otrzymała nazwę „Armia Polska na Wschodzie”. 5 Wileńska Dywizja Piechoty miała stanowić jej część. Po reorganizacji, wzorowanej na brytyjskiej, dywizja miała składać się z dwóch brygad piechoty, z trzema batalionami każda, a także jednostek dywizyjnych: pułku rozpoznawczego, trzech pułków artylerii lekkiej, pułku artylerii przeciwpancernej, pułku artylerii przeciwlotniczej lekkiej, batalionu ckm, trzech kompanii saperów oraz innych służb dywizyjnych.
W październiku i listopadzie w oddziałach dywizji trwały prace nad reorganizacją. Pułki zostały rozwiązane, a w ich miejsce utworzono dwie brygady, każda po trzy bataliony.
=== Organizacja dywizji w okresie od X 1942 do III 1943 ===
Dowództwo 5 Wileńskiej Dywizji Piechoty
3 Brygada Strzelców
4 Brygada Strzelców
4 pułk artylerii lekkiej
5 Wileński pułk artylerii lekkiej
8 pułk artylerii lekkiej (APW)
5 pułk artylerii przeciwpancernej
5 pułk artylerii przeciwlotniczej lekkiej
W marcu 1943 roku dokonano kolejnej reorganizacji. Choroby, niezdolności do służby po przeżyciach w Rosji oraz odsyłanie specjalistów technicznych do Wielkiej Brytanii powodowały stałe zmniejszanie się liczebności dywizji. 6 Lwowska Dywizja Piechoty została rozwiązana, a jej oddziały utworzyły 6 Lwowską Brygadę Piechoty. Oddziały 5 wileńskiej dywizji stworzyły 5 Wileńską Brygadę Piechoty. Obie te brygady oraz pozostałe jednostki dywizyjne utworzyły 5 Kresową Dywizję Piechoty.
== Obsada personalna Dowództwa 5 Wileńskiej Dywizji Piechoty ==
Dowódcy:
gen. bryg. Mieczysław Boruta-Spiechowicz (9 IX 1941 – 29 III 1942)
gen. bryg. Bronisław Rakowski (7 IV – 22 IX 1942)
p.o. płk Nikodem Sulik (22 IX – 10 X 1942)
gen. bryg. Zygmunt Bohusz-Szyszko (od 10 X 1942 – 12 III 1943)
Zastępcy dowódcy:
płk dypl. Jerzy Grobicki (13 IX – 20 XI 1941)
płk Maksymilian Marszałek (21 XI 1941 – 23 IX 1942)
płk Nikodem Sulik (od 23 IX 1942 – 12 III 1943)
Szefowie sztabu:
ppłk dypl. Zygmunt Berling (13 IX 1941 – 22 II 1942)
mjr dypl. Edward Downarowicz (22 II 1941)
ppłk dypl. Antoni Szymański
ppłk dypl. Wilhelm Leśniak-Wilk
== Przypisy ==
== Bibliografia ==
Witold Biegański: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1990. ISBN 83-03-02923-1.
Witold Biegański: Wojsko Polskie: krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej. 5, Regularne jednostki Wojska Polskiego na Zachodzie: formowanie, działania bojowe, organizacja, metryki dywizji i brygad. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej 1967.
Tadeusz Panecki: 5 Dywizja Piechoty w dziejach oręża polskiego. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 1997. ISBN 83-87103-20-9.
Bartosz Janczak: Organizacja i wyszkolenie Armii Polskiej na Wschodzie w latach 1942-1944. Łódź: Instytut Pamięci Narodowej, 2023. ISBN 978-83-8229-867-3. OCLC 1420617228.
Tadeusz Kryska-Karski, Henryk Barański: Piechota Polska 1939–1945 Zeszyt nr 13 Materiały Uzupełniające do Księgi Chwały Piechoty Polskiej. Londyn: 1973.
Zbigniew Wawer: Znowu w polskim mundurze. Armia Polska w ZSRR sierpień 1941- marzec 1942. Warszawa: Zbigniew Wawer Prod. Film. i Międzynarodowa Szkoła Menedżerów sp.z.o.o., 2001. ISBN 83-86891-71-8.
Andrzej Suchcitz (red.): 5 Kresowa Dywizja Piechoty 1941-1947 Zarys dziejów. Londyn: Fundusz Pomocy Wdowom, Sierotom i Inwalidom 5 Kresowej Dywizji Piechoty, 2012. ISBN 978-0-9559724-0-9.
Piotr Żaroń: Armia Polska w ZSRR, na Bliskim Wschodzie i Środkowym Wschodzie. Warszawa: KAW RSW „Prasa- Książka – Ruch, 1981.