5 Wileńska Brygada Piechoty (5 BP) – jednostka piechoty w składzie Polskich Sił Zbrojnych.
Brygada została utworzona w marcu 1943 roku w wyniku fuzji 3 i 4 Brygady Strzelców. Stanowiła część 5 Kresowej Dywizji Piechoty. Uczestniczyła w działaniach obronnych nad rzeką Sangro, brała udział w bitwie o Monte Cassino, a następnie w operacjach w Apeninie Emiliańskim. Jej bataliony blokowały Anconę, a szlak bojowy zakończyła w bitwie bolońskiej. Po zakończeniu wojny pozostała w składzie wojsk okupacyjnych we Włoszech. W czerwcu 1946 roku została przetransportowana do Anglii, a od 7 września rozpoczęto rejestrację do Polskiego Korpusu Przysposobienia i Rozmieszczenia. Większość żołnierzy pozostała na emigracji.
== Walki brygady ==
=== Działania obronne nad Sangro ===
5 Wileńska Brygada Piechoty zadebiutowała w trudnych warunkach górskich Apeninu nad rzeką Sangro. W zimie 1944 roku przejęła pozycje obronne od jednostek dywizji marokańskiej, obsadzając rejon San Biagio, co uniemożliwiało dostęp do ważnej drogi prowadzącej na zaplecze sił alianckich.
W obronie odcinka „Wilnianie” współpracowali z włoskim Primo Ragruppamento Motorizzato, podporządkowanym dowódcy 5 KDP. Działania bojowe wileńskich strzelców polegały głównie na organizowaniu patroli, zasadzek i wypadów. Ich przeciwnikiem była niemiecka 5 Dywizja Górska.
Podczas trzytygodniowych walk obronnych nad Sangro, oddziały polskie doznały ciężkich strat, głównie z powodu ognia nieprzyjacielskiej artylerii i moździerzy.
=== Udział w bitwie o Monte Cassino ===
Brygada wysłała 14 batalion na pozycje osłonowe 5 KOP, zajmując stanowiska na południowo-zachodnich stokach grzbietu Monte Castellone – wzgórza 706. Naprzeciwko „Żbików” znajdowały się bunkry „Widmo” oraz przełęcz oddzielająca ten grzbiet od kluczowej niemieckiej pozycji obronnej – San Angelo – wzgórza 575. Pozostałe bataliony uderzyły na nieprzyjaciela w nocy z 11 na 12 maja. 15 batalion „Wilków” miał zdobyć San Angelo, a 14 batalion „Żbików” przy wsparciu czołgów 4 ppanc oraz samobieżnych dział 7 pappanc, miał opanować południową część wzgórza 517 oraz zdobyć 575.
Mimo przejściowych sukcesów, trudne warunki terenowe oraz brak wcześniejszego rozpoznania spowodowały, że bataliony nie zrealizowały swoich zadań, tracąc niemal połowę swoich stanów osobowych.
17 maja ruszyło kolejne natarcie, w którym zginęli dowódca 13 baonu – ppłk Władysław Kamiński oraz jego zastępca – mjr Jan Żychoń, a dowódca 15 baonu ppłk Wiktor Stoczkowski został ranny. Oba wileńskie bataliony przyczyniły się do zdobycia kluczowej pozycji niemieckiej obrony – wzgórza San Angelo, ponosząc przy tym znaczne straty.
=== Walki nad Adriatykiem – Ancona ===
Niespełna miesiąc po bitwie o Monte Cassino, polskie jednostki zostały skierowane na odcinek nadadriatycki, gdzie 2 Korpus działał na samodzielnym kierunku z celem zdobycia portu Ancona.
5 Wileńska Brygada Piechoty weszła do walki 4 lipca, w drugiej fazie bitwy, wspierając oddziały 6 Lwowskiej Brygady Piechoty operujące w rejonie rzek Fiumicello i Musone.
5 lipca 15 batalion, wsparty czołgami 4 ppanc, zdobył miejscowość Montoro, a 13 batalion zajął Santa Margherita i Cura Nuova. 6 lipca baon „Wilków” przekroczył rzekę Musone w okolicach S. Paulina, a „Żbiki”, wspierane przez szwadron 15 p.uł., zdobyły Palazzo del Cannone.
9 lipca baon „Rysiów” zdobył dogodną linię wyjściową do natarcia na główną niemiecką linię obrony Ankona – Palazzo Simonetti.
W dniach 17-19 lipca, w czasie głównej bitwy o Anconę, brygada przełamywała niemiecką obronę na wzgórzach Monte della Crescia (360) – San Stefano. Natarcie rozpoczęło się o 6:30 z rejonu Palazzo Simonetti przez 13 batalion, który po dwóch godzinach walk zdobył San Paterniano. 15 batalion oraz przydzielony 3 Batalion Strzelców Karpackich, wspierane przez czołgi oraz później wprowadzony 14 batalion, około 13:00 opanowały cały grzbiet Monte della Crescia – S. Stefano, a w nocy miejscowość Offagna.
Niemieckie wojska, będące w okrążeniu, wycofały się z Ancony. 18 lipca o 14:30 szwadrony Pułku Ułanów Karpackich wkroczyły do miasta przez Bramę św. Stefana.
W sierpniu 5 Wileńska BP walczyła między rzekami Misa a Czesano. 5 sierpnia 15 batalion zdobył miejscowość Ripe, a 9 sierpnia La Croce. 10 sierpnia 13 batalion opanował ważny punkt obrony Monterado. Dzięki działaniom brygady, niemieckie wojska zostały odrzucone na taką odległość, która umożliwiła otwarcie portu w Anconie.
W dniach 18-22 sierpnia 2 Korpus prowadził walki nad Metauro.
Bataliony wileńskie rozpoczęły działania 19 sierpnia, zajmując Monte San Martino, Castelvecchio oraz Monteporzio. 21 sierpnia 13 batalion opanował grzbiet M. Grigioni, a 15. „Wilków” – miejscowość San Giorgio di Pesaro. Do walki wprowadzony 14 batalion 22 sierpnia zdobył Piagge. 22 sierpnia 5 Wileńska BP zluzowała wyczerpane pułki pancerne 2 BPanc, obsadzając stanowiska na wzgórzach nad Metauro. Zwycięstwo Polaków umożliwiło bezkolizyjne wprowadzenie do walki kanadyjskiego 1 Korpusu oraz 5 Korpusu brytyjskiego.
14. i 15 batalion strzelców uczestniczyły w pierwszej fazie walk o Linię Gotów. 26 sierpnia bataliony przekroczyły Metauro w rejonie Pilone i Borgo Lucrezia. Po zdobyciu Rio Secco i Ponte Murello, wzięły udział w zdobyciu strategicznego punktu Monte delle Forcie.
13 batalion brał również udział w manewrze okrążającym prowadzonym przez 1 Brygadę SK. 2 września batalion przekroczył umocnienia nad rzeką Foglia i zajął wzgórza Monte Badia oraz Roncaglia.
=== Działania w Apeninie Emiliańskim ===
Cel działań w Apeninie Emiliańskim stanowiło wsparcie nacierających z Rimini na Bolonię wojsk sprzymierzonych. Walki toczyły się w niezwykle trudnym, niemal bezdrożnym terenie górskim, w niesprzyjających warunkach atmosferycznych. Jedyną nadającą się do ruchu drogą na rozmokłej, pociętej rzekami i kanałami Nizinie Padańskiej była Via Emilia.
Brygada weszła do akcji 18 października 1944 roku. Jej 13 batalion zdobył miejscowość Santa Sofia, a 20 października – m. Galatea. Kolejno wprowadzane bataliony 14. i 15. opanowały Monte Sambucheto oraz Monte Altaccio. 22 października, rozwijając sukces, 14 batalion zajął Monte Grosso, a 15 – wzgórza Monte Spino i Monte delle Forche. Następnego dnia 15 batalion zajął dolinę rzeki Bidente, zdobywając m. Strada San Zeno. Na tej rubieży oddziały 5 Brygady zluzowała 6 Lwowska Brygada Piechoty.
6 listopada, z rubieży wzgórz położonych na południe od Forli, brygada ponownie weszła do działań. 7 listopada jej 14 batalion zajął Monte Testo, a 8 listopada 15 batalion opanował Monte Casalude. Tego samego dnia 13 batalion zdobył Monte Agostino. 10 listopada brygada całością sił weszła w dolinę rzeki Montone w okolicach Castrocaro.
Po przegrupowaniu sił, 13 listopada batalion „Wilków” zdobył Monte Cerreto nad Terra del Sole. Pozostałe bataliony zdobyły istotne punkty strategiczne ConverselIe (15 XI) oraz Fattoria (17 XI).
18 listopada 5 Wileńska Brygada Piechoty została zluzowana przez bataliony 2 Brygady Strzelców Karpackich.
Działania wileńskiej brygady miały kluczowe znaczenie dla zajęcia przez dywizje brytyjskie stolicy prowincji Forli, operujących wzdłuż Via Emilia.
=== Udział w bitwie o Bolonię ===
W styczniu 1945 roku brygada obsadziła odcinek nad rzeką Senio w rejonie Riolo dei Bagni-Cufiano, prowadząc walki pozycyjne. Jej bataliony działały w systemie patroli, rozpoznając położenie wojsk przeciwnika.
Na początku marca brygada zajmowała 3-kilometrowy odcinek między jednostkami Grupy „Rud” a nowozelandzką 2 Dywizją Piechoty. Pod koniec miesiąca 14 Wileński Batalion Strzelców odparł atak niemieckiej wzmocnionej kompanii piechoty, biorąc 14 jeńców, w tym dowódcę.
Na początku kwietnia doszło do przegrupowania jednostek II Korpusu przed bitwą bolońską, a brygada pełniła rolę odwodu Grupy „Rud”. Po przełamaniu obrony przez oddziały 3 DSK i utworzeniu przyczółków za Santerno, 13 kwietnia do działania weszły 6 Lwowska Brygada Piechoty oraz grupa pościgowa „Rak”.
Dopiero 17 kwietnia 5 Brygada zluzowała brygadę lwowską, a jej bataliony, wspierane przez szwadrony Pułku Ułanów Karpackich, sforsowały kanał Laghetto i dotarły do rzeki Gaiana.
19 kwietnia brygada, wzmocniona 6 Pułkiem Pancernym, rozpoczęła forsowanie. Ich przeciwnikiem była niemiecka 1 Dywizja Spadochronowa. Po południu 13 Wileński Batalion Strzelców, wsparty czołgami oraz 2 zmotoryzowaną kompanią komandosów, przekroczył rzekę Gaiana i dotarł do kanału Fossatone, zdobywając Cento di Budrio.
Pozostałe bataliony brygady dotarły do rzeki Quaderna i ruszyły do przodu, aby odciąć Niemcom drogę odwrotu z Bolonii w rejonie linii kolejowej Bologna-Budrio-Portomaggiore.
Tak zakończyła swój udział 5 Wileńska Brygada Piechoty w operacji bolońskiej oraz całej kampanii włoskiej.
== Skład organizacyjny i obsada personalna ==
=== Organizacja 5 BP ===
Kwatera Główna 5 Wileńskiej Brygady Piechoty
13 Wileński Batalion Strzelców „Rysiów”
14 Wileński Batalion Strzelców „Żbików”
15 Wileński Batalion Strzelców „Wilków”
=== Obsada personalna Dowództwa 5 BP ===
==== dowódca ====
płk dypl. Jerzy Grobicki (7 III 1943 – 15 III 1943)
płk Józef Giza (15 III 1943 – 22 IX 1943)
płk Wincenty Kurek (24 IX 1943 – 17 V 1944)
ppłk dypl. Feliks Henryk Machnowski (17 V – 4 VI 1944)
ppłk/płk dypl. Henryk Piątkowski (4 VI – 5 XI 1944)
ppłk dypl. Wacław Jacyna (5 XI 1944 – 1947)
==== zastępca dowódcy brygady ====
ppłk dypl. Władysław Niewiarowski (12 III 1942 – XI 1943)
ppłk dypl. Feliks Henryk Machnowski (do 17 V 1944)
ppłk Wiktor Stoczkowski (5 VI – 8 X 1944)
ppłk Leon Gnatowski (28 X 1944 – 1947)
==== szef sztabu ====
mjr dypl. Wacław Jacyna do 22 V 1944
mjr dypl. Piotr Harcaj do 20 X 1944
kpt. dypl. Henryk Śniady (20 X 1944 –
== Symbole brygady ==
Odznaka brygadowa
Odznaka została zaprojektowana na motywie krzyża Monte Cassino, na który nałożona jest tarcza herbowa. Tło tarczy pokryte jest emalią amarantową, na której widnieje Pogoń litewska w kolorze srebra. Górna część tarczy posiada białą emalię z inicjałami 5 WBP. Wymiary odznaki wynoszą 44 x 40 mm, mocowana jest do górnej, lewej kieszeni gładką nakrętką.
== Uwagi ==
== Przypisy ==
== Bibliografia ==
Witold Biegański: Wojsko Polskie : krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej. 5, Regularne jednostki Wojska Polskiego na Zachodzie : formowanie, działania bojowe, organizacja, metryki dywizji i brygad. Warszawa : Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej 1967.
Stanisław Komornicki: Wojsko Polskie 1939-1945: barwa i broń. Warszawa: Wydawnictwo Interpress, 1984. ISBN 83-223-2055-8.
Bartosz Janczak: Organizacja i wyszkolenie Armii Polskiej na Wschodzie w latach 1942-1944. Łódź-Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej Oddział w Łodzi, 2023. ISBN 978-83-8229-867-3.
Wojciech Narębski: Działania 5 Wileńskiej Brygady Piechoty podczas kampanii włoskiej 1944–45. Bydgoszcz: Towarzystwo Miłośników Wilna i Ziemi Wileńskiej, 2005. ISBN 83-87865-49-4.
Jan Partyka: Odznaki i oznaki PSZ na Zachodzie 1939-1945. Wojska Lądowe. Rzeszów: Wydawnictwo Libri Ressovienses, 1997. ISBN 83-902021-9-0.
Jakub Żak: Nie walczyli dla siebie. Powojenna odyseja 2 Korpusu Polskiego. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2014. ISBN 978-83-7399-621-2.
5 Dywizja Piechoty w dziejach oręża polskiego. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 1997. ISBN 83-87103-20-9.
Tadeusz Panecki (red.): 2 Korpus Polski w bitwie o Monte Cassino z perspektywy półwiecza. Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 1994. ISBN 83-11-08291-X.
Tomasz Podgórski: Gen. Józef Giza Pamiętnik wojenny. Kraków-Nowy Sącz: Flexegis, 2017. ISBN 978-83-60480-79-3.
Andrzej Suchcitz (red.): 5 Kresowa Dywizja Piechoty 1941-1947. Zarys dziejów. Londyn: Fundusz Pomocy Wdowom, Sierotom i Inwalidom 5 Kresowej Dywizji Piechoty, 2012. ISBN 978-0-9559724-0-9.