5 Wileńska Brygada Armii Krajowej

5 Wileńska Brygada Armii Krajowej, znana również jako „Brygada Śmierci”, była polskim oddziałem partyzanckim w ramach Okręgu Wilno Armii Krajowej.

Na czele brygady stał mjr Zygmunt Szendzielarz, znany jako „Łupaszka”.

W trakcie niemieckiej okupacji brygada operowała w niezwykle trudnych warunkach, stawiając czoła trzem przeciwnikom: Niemcom, ich litewskim sojusznikom oraz partyzantce sowieckiej. W lipcu 1944 roku oddział liczył około 500 partyzantów.

Geneza

Wiosną 1943 roku Zygmunt Szendzielarz został przydzielony do Komendy Okręgu Wileńskiego AK, a pod koniec sierpnia tego samego roku objął dowództwo nad pierwszym oddziałem partyzanckim AK na Wileńszczyźnie, który wcześniej prowadził ppor. Antoni Burzyński ps. „Kmicic”. Dnia 26 sierpnia miało miejsce podstępne rozbrojenie i aresztowanie sztabu „Kmicica” przez grupę partyzantów sowieckich. Por. Burzyński został zamordowany, a jego żołnierze zostali przesłuchani i podzieleni na trzy grupy, z których jedną podporządkowano komunistom, a drugą rozstrzelano.

Na przełomie września i października 1943 roku oddział por. Szendzielarza liczył już około stu ludzi i przyjął nazwę 5 Wileńskiej Brygady AK, znanej również jako Brygada Śmierci. Brygada działała na północno-wschodnich terenach od Wilna, prowadząc walki zarówno z Niemcami i ich litewskimi sojusznikami, jak i z partyzantką sowiecką.

W styczniu 1944 roku struktura personalna 5 Brygady przedstawiała się następująco:

Sztab:
adiutant brygady – ppor. Longin Wojciechowski „Ronin”
szef kancelarii – plut. Ludwik Waldek „Oran”
łącznik – plut. Wacław Beynar „Orszak”
szef żandarmerii – Mieczysław Chojecki „Podbipięta”
lekarz – Konstanty Pukianiec „Strumyk”
kapelan – ks. Aleksander Grabowski „Ksiądz Ignac”
Pododdziały:
dowódca 1 plutonu – por. Wiktor Wiącek „Rakoczy”
dowódca 2 plutonu – Mieczysław Kitkiewicz „Kitek”
dowódca 3 plutonu – Antoni Rymsza „Maks”
dowódca 4 plutonu – ppor. Czesław Karol Kozłowski „Bohun” (jednocześnie przewodniczył sądowi wojskowemu 5 Brygady)
dowódca 5 plutonu – pchor. Antoni Dubaniewicz „Żbik”
dowódca plutonu kawalerii – por. Roman Bamburski „Dornik”

Działania brygady

Oddział „Łupaszki” charakteryzował się wysoką dyscypliną wojskową. „Łupaszkowcy” przestrzegali wojskowych norm postępowania – meldowali się zgodnie z regulaminem oraz byli jednolicie umundurowani. Każdy dzień zaczynał i kończył się modlitwą. Wiele osób nosiło ryngraf z wizerunkiem Matki Boskiej Ostrobramskiej oraz orła, symbolizującego Polskę, na lewej górnej kieszeni munduru. Naruszenia dyscypliny były surowo karane. Żywność i nowe ubrania nabywano z funduszy zdobytych na komunistycznej administracji.

25 stycznia „Łupaszko” brał udział w rozmowach we wsi Swejginie z przedstawicielami Okręgu Sarny AK oraz niemieckimi władzami wojskowymi. W kolejnych rozmowach kilka dni później por. Szendzielarz już nie uczestniczył. Niemniej jednak w okresie PRL niektórzy emigracyjni publicyści oraz komuniści w kraju zarzucali „Łupaszce” kolaborację z Niemcami.

W drugiej połowie stycznia plutony prowadziły działania demonstracyjne w rejonach zamieszkanych przez litewską ludność oraz dominowane przez partyzantkę sowiecką. Pluton „Rakoczego” przeszedł przez Michaliszki, Święciany i Podbrodzie, podczas gdy plutony „Maksa” i „Kitka” działały w rejonie jeziora Miadzioł, aż do Królewszczyzny. Partyzanci byli entuzjastycznie przyjmowani przez lokalną ludność, co przyczyniło się do wzrostu ich składów. Nie obyło się jednak bez starć. Pluton „Kitka” stoczył potyczkę z Litwinami pod Żukojniami, a pluton kawalerii zlikwidował posterunek litewskiej policji w Polanach. Na koniec stycznia plutony zgrupowały się we wsi Worziany.

Rankiem 31 stycznia Niemcy przeprowadzili lokalną operację antypartyzancką, atakując polskich partyzantów w Worzianach. Dzięki strategii dowódcy brygady, który stosował zasady rozproszenia sił, 3 pluton „Maksa” oraz 2 pluton z Hadziłun uderzyły na przeciwnika od tyłu, okrążając go. Trwająca niemal trzy godziny potyczka zakończyła się całkowitym zwycięstwem 5 Brygady.

Straty niemieckie wyniosły łącznie 43 osoby: 2 oficerów, 9 podoficerów i 28 żołnierzy zginęło, a 4 uznano za zaginionych. Straty strony polskiej to 16 partyzantów.

2 lutego brygadę zaatakował oddział partyzantki sowieckiej liczący około 1600 ludzi. Brygada zdołała zorganizować przeprawę przez rzekę Straczę, przy zabezpieczeniu plutonu „Rakoczego”. Po zmroku prawie cała brygada przeszła przez rzekę i ruszyła w kierunku Białej Wody, udając się na odwrót od wroga. Straty polskie w tej bitwie wyniosły 1 zabitego, 1 utoniętego oraz 6 rannych, kilku partyzantów trafiło do sowieckiej niewoli.

3 lutego pod Radziusze w celu rozpoznania przybył „Maks” ze swoją drużyną. W starciu z Sowietami poległo 3 polskich partyzantów, a jeden został ranny. Zdobyto 2 pepesze, 1 kb oraz dwie furmanki z zagrabionym mieniem miejscowej ludności.

W drugiej połowie lutego 1 pluton „Rakoczego” działał w rejonie Sużan, podczas gdy pozostałe plutony brygady stacjonowały we wsi Jasień, na południe od Białej Wody i na wschód od Kiemieliszek. W tym czasie miały miejsce drobne starcia z sowiecką partyzantką w Suproniętach, Jasieniu, Polanach, Straczy i Niestaniszkach. W Niestaniszkach doszło do walki z oddziałem sowieckich spadochroniarzy, a pluton „Kitka” rozbroił i zlikwidował 30-osobowy posterunek żandarmerii niemieckiej w Żukojniach Strackich, podczas gdy pluton „Maksa” zlikwidował posterunek litewskiej policji w Polanach, na wschód od Kiemieliszek. W tych akcjach brygada zdobyła wiele broni. Na koniec lutego liczebność brygady wzrosła do ponad 300 osób.

Na początku kwietnia 1944 roku, po odprawie w komendzie Okręgu, Szendzielarz został przypadkowo aresztowany przez Litwinów u swojej teściowej, którzy przekazali go niemieckim władzom. Niemcy zaproponowali mu współpracę w zamian za dostawy broni, jednak por. Szendzielarz odmówił, argumentując brakiem pełnomocnictw do takich ustaleń. Pod koniec kwietnia został zwolniony, najprawdopodobniej przez Niemców, którzy traktowali to jako gest dobrej woli wobec komendy Okręgu, mając na celu nawiązanie kontaktów.

28 kwietnia w Bołoszy niemiecki oddział próbował przejąć bydło i trzodę chlewną. Dowodzący brygadą mjr Mieczysław Potocki „Węgielny” postanowił zaatakować Niemców z całymi siłami brygady, aby uniemożliwić im rekwizycję. Brygada liczyła wówczas około 250 ludzi, a siły niemieckie oceniano na około 150 żołnierzy. Atak rozpoczęły cztery plutony bez jednej drużyny, natomiast pluton kawaleryjski pozostał w odwodzie. Akcja trwała około dwóch godzin, a walki miały charakter pozycyjny. Dopiero oskrzydlenie nieprzyjaciela przez pluton kawaleryjski zmusiło go do odwrotu. W wyniku bitwy zginęło 21 Niemców, a brygada zdobyła 1 ckm, 3 rkm-y, 20 kb, amunicję, dwa ciężarówki oraz różny sprzęt wojenny. Straty brygady wyniosły jednego zabitego i trzech rannych.

Z powodu licznych nieporozumień między 5 Brygadą „Łupaszki” a sowiecką Brygadą Wilejską, mjr Mieczysław Potocki „Węgielny” wystąpił z wnioskiem do komendanta Okręgu „Wiano”, aby 5 Brygada odeszła z terenu Inspektoratu BC do innego Inspektoratu. W zamian prosił o przydzielenie innej brygady. Komendant „Wilk” zgodził się na przeniesienie, a 5 Brygada trafiła do Inspektoratu „A” mjr. „Pohoreckiego”. Z początkiem maja nastąpiło przekazanie brygad.

23 czerwca 1944 roku 5 Wileńska Brygada AK zaatakowała wieś Dubinki, zamieszkanej przez litewskich osadników, zabijając ponad 20 jej mieszkańców, w tym kobiety i dzieci. Był to odwet za zbrodnię na mieszkańcach Glinciszek, popełnioną 20 czerwca przez litewski oddział Schutzmannschaft.

Na koniec czerwca brygada weszła w skład Zgrupowania nr 1 Okręgu Wilno Armii Krajowej i odpoczywała w okolicach jezior Sużańskich. Jej 3 szwadron stacjonował w Mejrańcach. 4 lipca brygada ruszyła na zachód, a przechodząc przez szosę Wilno-Podbrodzie, rozbiła niewielką kolumnę samochodową. 6 lipca, w trakcie marszu, zaatakowała i zdobyła miasteczko Suderwę oraz stację nasłuchowo-nadawczą Luftwaffe. Zaskoczeni Niemcy poddali się.

Operacja Ostra Brama

Już 26 czerwca mjr dypl. Teodor Cetys „Sław” oraz ppłk Zygmunt Blumski „Strychański” przedstawili ppłk. „Wilkowi” plan akcji na Wilno. Rozkaz operacyjny nr 1 „Ostra Brama” zawierał ogólne wytyczne dotyczące walki o miasto oraz szczegółowe polecenia dla oddziałów partyzanckich. Planowano utworzenie Zgrupowania Bojowego nr 5 „Zachód” pod dowództwem rtm. Szendzielarza „Łupaszki”, które miało się składać z 4 i 5 Brygady.

Na przełomie czerwca i lipca 1944 roku rozpoczęto realizację akcji „Burza”. Ostatecznie 5 Brygada nie wzięła w niej udziału. Dowódca „Łupaszko” sprzeciwiał się uczestnictwu 5 Brygady w wspólnym polsko-sowieckim wyzwalaniu Wilna, obawiając się represji ze strony Sowietów. „Łupaszko” zwołał dowódców swoich szwadronów i ogłosił: „Trudno panowie, widocznie generał „Wilk” nie mógł inaczej. Oświadczam wam, że ja też inaczej nie mogę. (…) W tej defiladzie udziału nie weźmiemy. (…) Niech mnie historia osądzi, ale nie chcę, żeby kiedykolwiek nasi żołnierze byli wieszani na murach i bramach Wilna”. Otrzymał ustne zezwolenie na wycofanie się z walk o Wilno, a komendant ppłk. Aleksander Krzyżanowski wydał formalne zezwolenie na wycofanie się na zachód.

Zgrupowanie Bojowe nr 5 rtm. „Łupaszki” nie zrealizowało rozkazu uderzenia na Wilno. Dowódca 4 Brygady „Ronin” wysłał do Suderwi swojego łącznika, gdzie stacjonowała 5 Brygada. Zgrupowanie miało zaatakować dzielnicę Zwierzyniec, która nie była broniona przez Niemców. „Łupaszko” jednak nie ruszył na Wilno, a „Roninowi” przekazał przez łącznika H. Sipowicz-Bogowskiego „Farysa” następującą odpowiedź:

Prawdopodobnie „Łupaszko” otrzymał zezwolenie od „Wilka” na wycofanie się na zachód, co było zgodne z wytycznymi naczelnych władz państwowych, aby oddziały polskie z napiętymi stosunkami z Sowietami, wycofać na zachodnie tereny.

5 Wileńska Brygada Armii Krajowej została rozwiązana 22 lipca 1944 roku w pobliżu Porzecza. Jej kawaleria została rozbrojona przez zmotoryzowane oddziały Armii Czerwonej.

Część żołnierzy brygady zdołała przedostać się za „linię Curzona”, na teren tzw. Polski Lubelskiej, gdzie pod rozkazami mjr „Łupaszki” kontynuowała swoje działania.

Odtworzenie oddziału

Rtm. Szendzielarz z resztkami brygady podporządkował się 20 września 1944 roku komendantowi Okręgu Białostockiego AK, ppłk. Władysławowi Liniarskiemu ps. „Mścisław”. Ten nakazał „Łupaszce” pozostać w Puszczy Białowieskiej i zorganizować kadrowy oddział z rozbitków z nowogródzkich i wileńskich oddziałów AK.

Mjr „Łupaszko” otrzymał funkcję „dowódcy partyzantki” w Komendzie Białostockiego Okręgu Armii Krajowej-Armii Krajowej Obywatelskiej (AK-AKO). Do jego obowiązków należało dowodzenie 5 Brygadą, będącą oddziałem dyspozycyjnym Komendy Okręgu AK-AKO. Odtworzona struktura 5 Wileńskiej Brygady AK przedstawiała się następująco:

dowódca – mjr Zygmunt Szendzielarz „Łupaszko”,
zastępca dowódcy – por. Leon Lech Beynar „Nowina”,
adiutant – por. Jerzy Jezierski „Stefan”,
d-ca 1 szwadronu – por. Zygmunt Błażejewicz „Zygmunt”,
d-ca 2 szwadronu – ppor. Romuald Rajs „Bury”,
d-ca 1 kompanii szturmowej – por. Jan Mazur „Piast”,
d-ca 4 szwadronu – por. Marian Pluciński „Mścisław”,
d-ca drużyny podoficerskiej – ppor. Jan Zaleski „Zaja”.

Okres powojenny

Powojenny okres działalności 5 Brygady można podzielić na kilka wyraźnych etapów:

okres „białostocki” (1945),
okres „pomorsko-mazurski” (1946),
okres „podlaski” (1946-1949, w szczątkowej formie do 1952).

W kwietniu 1945 roku Szendzielarz wznowił działania zbrojne. Odtworzona przez niego 5 Brygada Wileńska w szczytowym momencie w 1945 roku liczyła 250 żołnierzy, 3 szwadrony, kompanię szturmową oraz drużynę podoficerską. Oddział przeprowadził kilkadziesiąt akcji przeciwko NKWD, UBP, Milicji Obywatelskiej oraz KBW, stając się jednym z najgroźniejszych i najskuteczniejszych oddziałów podziemia antykomunistycznego na terenie Białostocczyzny. W tym czasie wchodziła w skład Armii Krajowej Obywatelskiej.

Na początku września 1945 roku, na rozkaz Komendy Okręgu Białostockiego AKO, w związku z akcją „rozładowywania lasów” zarządzoną przez Delegaturę Sił Zbrojnych na Kraj (DSZ), nakazano rozformowanie 5 Brygady Wileńskiej. Demobilizacja trwała niecały miesiąc. W terenie pozostał oddział kadrowy 1 szwadronu, na bazie którego wkrótce sformowano 6 Wileńską Brygadę.

U schyłku 1945 roku, po częściowej demobilizacji, mjr Szendzielarz ponownie nawiązał kontakt z Komendą Okręgu Sarny AK, odtwarzającym się po ewakuacji z rodzinnych stron na nowe tereny centralnej Polski oraz Pomorza. Mjr „Łupaszko” zgodził się bez wahania na odtworzenie oddziałów. W ten sposób powstały dwa zgrupowania: na Pomorzu nosiły nazwę 5, a na Białostocczyźnie 6 Wileńskiej Brygady. Akcje przeciwko systemowi komunistycznemu na Pomorzu rozpoczęły się w kwietniu 1946 roku.

W połowie sierpnia 1946 roku, biorąc pod uwagę rosnące nasycenie terenu siłami komunistycznymi, mjr Szendzielarz podjął decyzję o przeniesieniu się w rejon Białegostoku w celu połączenia się z 6. Brygadą. Udało mu się to dopiero w połowie października, jedynie z siłami szwadronu „Lufy”. Pozostałe dwa szwadrony zostały na miejscu i rozformowały się w połowie listopada 1946 roku. Najprawdopodobniej w grudniu mjr Szendzielarz otrzymał list od ministra BP Stanisława Radkiewicza, w którym nakłaniał „Łupaszkę” do rozwiązania oddziałów, obiecując w zamian możliwość swobodnego opuszczenia Polski. Urząd Bezpieczeństwa ponawiał próby kontaktu także w marcu i kwietniu 1947 roku.

Epilog

Do czerwca 1948 roku UB rozpracowało i rozbiło Okręg Wileński AK, a 30 czerwca 1948 roku w Osielcu pod Zakopanem został aresztowany mjr Szendzielarz. Po aresztowaniu „Łupaszki” został przewieziony do Warszawy i osadzony w więzieniu mokotowskim przy ul. Rakowieckiej, gdzie przebywał do 8 lutego 1951 roku (łącznie 2,5 roku).

23 października 1950 roku rozpoczął się proces byłych członków Wileńskiego Okręgu AK, w którym oskarżeni zostali: ppłk Antoni Olechnowicz, kpt. Henryk Borowski ps. „Trzmiel”, mjr Zygmunt Szendzielarz, ppor. Lucjan Minkiewicz ps. „Wiktor”, Lidia Lwow ps. „Lala” oraz Wanda Minkiewicz ps. „Danka”. Wszyscy, oprócz kobiet, zostali skazani 2 listopada 1950 roku przez sędziego Mieczysława Widaja na wielokrotną karę śmierci, a wyrok wykonano 8 lutego 1951 roku w więzieniu na Mokotowie.

W trakcie swojej działalności oddziały 5 Wileńskiej Brygady AK przeprowadziły ponad 230 akcji, z czego większość miała miejsce na terytorium Borów Tucholskich. Na terenie województwa gdańskiego w 1946 roku zabiły 39 osób, w tym 18 funkcjonariuszy bezpieki. Pozostali to konfidenci UB, milicjanci oraz żołnierze, którzy polegli w starciach z poszczególnymi szwadronami.

Upamiętnienie

Tradycje brygady kultywuje: 9 pułk rozpoznawczy im. płk. Zygmunta Szendzielarza ps. „Łupaszka” z Lidzbarka Warmińskiego oraz 1 Podlaska Brygada Obrony Terytorialnej.

W grudniu 2017 roku, zgodnie z ustawą dekomunizacyjną o zakazie propagowania systemów totalitarnych, w Olsztynie zmieniono nazwę ulicy Wincentego Pstrowskiego na 5 Wileńską Brygadę Armii Krajowej. Po decyzji sądu i petycji mieszkańców, ulica wróciła do nazwy Wincentego Pstrowskiego.

Zobacz też

Konstanty Pukianiec – lekarz brygady
Romuald Rajs
Danuta Siedzikówna – sanitariuszka brygady

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

Komisja Historyczna Polskiego Sztabu Głównego w Londynie: Polskie Siły Zbrojne w drugiej wojnie światowej. Armia Krajowa. T. III. Londyn: Instytut Historyczny im. Generała Sikorskiego, 1950.
Aleksander Drwęcki: Wspomnienie o dr. Pukiańcu. [w:] Ziemia Przasnyska, nr 2/1995, s. 1 i 4.
Patryk Kozłowski: Jeden z wyklętych. Zygmunt Szendzielarz „Łupaszko”, Warszawa 2004, ISBN 83-7399-186-7
Jerzy Ślaski: Żołnierze wyklęci, Rytm, wrzesień 2004, ISBN 83-7399-025-9.
Jarosław Wołkonowski, Grzegorz Łukomski: Okręg Wileński Związku Walki Zbrojnej Armii Krajowej w latach 1939-1945. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, 1996. ISBN 83-86100-18-4.
Roman Korab-Żebryk: Operacja wileńska AK. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1985. ISBN 83-01-04946-4.
Zygmunt Boradyn, Andrzej Chmielarz, Henryk Piskunowicz: Z dziejów Armii Krajowej na Nowogródczyźnie i Wileńszczyźnie (1941–1945). Radom: Ośrodek Kształcenia i Doskonalenia Kadr, 1997. ISBN 8390716803.
Mieczysław Potocki: Między Dźwiną a Wilią – Wspomnienia żołnierza Armii Krajowej Ziemi Wileńskiej. Warszawa: Prohibita, 2008. ISBN 978-83-613-4407-0.

Linki zewnętrzne

Armia Krajowa Obywatelska – WebArchive. wilk.wpk.p.lodz.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2003-12-27)].
Gorzka duma żołnierzy wyklętych. rzeczpospolita.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-12-08)].
Wystawa IPN – Żołnierze Łupaszki
Żołnierze Wyklęci. powstanie-warszawskie-1944.ac.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-09-28)].
Uroczystość poświęcenia odnowionego cmentarza żołnierzy 5 Wileńskiej Brygady AK w Worzianach k. Kiemieliszek na Białorusi – 1995 r.