5 Regiment Fizylierów Artylerii Koronnej – jednostka piechoty w armii koronnej I Rzeczypospolitej.
Formowanie i zmiany organizacyjne
Historia tego regimentu sięga czasów wojen króla Jana III Sobieskiego. Wcześniej w armii koronnej powstał regiment piechoty pod dowództwem generała artylerii Zygmunta Przyjemskiego, którego celem była ochrona „armaty”. Regiment ten został rozwiązany w 1652 roku po śmierci swojego dowódcy w bitwie pod Batohem.
W 1673 roku utworzono regiment artylerii koronnej, którego szefem miał być generał artylerii koronnej. Jednostka ta weszła w skład ogólnego etatu wojska i była zaliczana do kompanii piechoty. Ze względu na sposób zaciągu uznawano ją za regiment cudzoziemski. Jej głównym zadaniem było eskortowanie dział oraz walka w trakcie bitwy na równi z innymi oddziałami piechoty.
Na początku regiment liczył 600 porcji. W czasie wojny północnej liczba ta uległa zmniejszeniu, a w 1702 roku wynosiła jedynie 318 porcji, mimo że etat przewidywał 600. Regiment został rozmieszczony w Kamieńcu Podolskim, gdzie pełnił warty oraz zajmował się pracami inżynieryjnymi związanymi z umacnianiem fortyfikacji.
W 1710 roku ustanowiono nowy etat wojska koronnego, wprowadzając organizację pułku w składzie sześciu kompanii. W tym samym roku dawny regiment królewicza pod dowództwem generała Z. Rybińskiego zmienił nazwę na regiment generała artylerii koronnej.
Na sejmie w 1717 roku uchwalono nowy komput wojska koronnego, który przewidywał zorganizowanie regimentu artylerii koronnej w sile 850 porcji. W rzeczywistości, w 1719 roku, liczba żołnierzy wynosiła 596, w tym 132 oficerów i podoficerów oraz 465 szeregowych. Składał się on ze sztabu i ośmiu kompanii, a jego szefem miał być generał artylerii koronnej. Dodatkowo, poza etatem, istniała kompania dragonów odpowiedzialna za ochronę parku artylerii podczas marszu, która liczyła m.in. podpułkownika, porucznika, chorążego, wachmistrza, podchorążego, kwatermistrza, felczera, kowala oraz 36 szeregowych. W 1755 roku regiment liczył 449 żołnierzy, w tym 328 szeregowych. Najsilniejszych żołnierzy wybierano do kompanii grenadierskiej, a z każdego dziesiątego żołnierza wybierano starszego szeregowego (gefrajtera). Mianowanie podoficerów dokonywał szef regimentu spośród wyróżniających się i piśmiennych żołnierzy, a oficerów mianował hetman na wniosek szefa jednostki.
W połowie XVIII wieku regiment piechoty artylerii koronnej, którego zadaniem była eskorta dział, przekształcono w regiment fizylierski. W 1775 roku jednostka została znacznie zredukowana i zmieniła nazwę z regimentu fizylierów artylerii koronnej na batalion fizylierów, przy czym odebrano jej etaty pułkownika, majora i drugiego kapitana. Jednostka została zaliczona do etatu artylerii koronnej, a jej liczba wynosiła 427 ludzi, wchodząc w skład Dywizji Małopolskiej.
Sejm w 1776 roku ustalił nowy etat wojska, znacznie zmieniając struktury oddziałów. Regiment miał składać się z ośmiu kompanii, z łączną liczba 467 żołnierzy. W 1786 roku wprowadzono numerację regimentów piechoty od 1 do 14, przy czym regiment gwardii pozostał bez numeru. W tym samym roku nadano mu numer 5 i nazwę Fizylierów Koronnych. W 1786 roku jego stan wynosił 427 żołnierzy. Od 1889 roku jednostka nosiła nazwę Regiment Fizylierów.
Reformy Sejmu Wielkiego przyczyniły się do zwiększenia stanu polskiej piechoty w poszczególnych regimentach. Etaty z października 1789 i maja 1792 roku przewidywały istnienie regimentu składającego się z dwunastu kompanii zgrupowanych w trzy bataliony, w tym jeden grenadierski i dwa fizylierskie. Jednak w praktyce nigdy nie osiągnięto takiej organizacji. Na krótko przed wojną w obronie Konstytucji 3 maja, 5 regiment fizylierów pod dowództwem Kazimierza Rzewuskiego liczył 1434 żołnierzy.
Liczebność regimentu
Etatowe i faktyczne zmiany liczebności regimentu po 1777 roku przedstawiały się następująco:
etat z 1777 – 418 żołnierzy
faktycznie X 1778 – 416 żołnierzy
etat z 8 X 1789 – 2153 żołnierzy
etat tymczasowy z 22 I 1790 – 1440 żołnierzy
etat wojenny 22 V 1792 – 2169 żołnierzy
faktycznie V 1792 – 1566 żołnierzy
faktycznie IX 1793 – 1242 żołnierzy
etat z 1 III 1794 – 419 żołnierzy
faktycznie III 1794 – 405? żołnierzy
Liczebność regimentu w 1792 roku wynosiła 1511 osób, w marcu 1794 roku – 405, w maju – 875, a we wrześniu 1175 żołnierzy.
Regiment w powstaniu kościuszkowskim
W kwietniu 1794 roku regiment liczył około 405 żołnierzy.
Do 29 maja regiment otrzymał 370 kantonistów z Księstwa Mazowieckiego. Lustracja przeprowadzona tego dnia przez generała mjr. Ignacego Wodzińskiego wykazała następujący skład:
w sztabie wyższym – podpułkownik i major (brak pułkownika i majora)
w sztabie średnim – regimentskwatermistrz, adiutant, audytor, regimentsfelczer (brak adiutanta i kapelana)
w sztabie niższym – sztabsfurier, 8 podchorążych, batalionsfelczer, 6 felczerów, kołodziej, profos, regimentsdobosz, 6 grajków (brak 2 felczerów, wagenmajstra, „majstra od osady”, podprofosa; poza etatem – 8 podchorążych)
1 leibkompania sztabskpt. Tadeusza Kurowskiego – 101 głów
2 kompania pułkownicza (vacat) – 108 głów
3 kompania ppłk. Jana Kantego Kijeńskiego – 136 głów
4 kompania mjr. Jana Fontany – 103 głowy
5 kompania mjr. Antoniego Szuszkowskiego (vacat) – 98 głów
6 kompania kpt. Mikołaja Kolendy – 89 głów
7 kompania kpt. Antoniego Mejera – 118 głów
8 kompania kpt. Ignacego Biernawskiego – 91 głów
Łącznie jednostka liczyła 877 żołnierzy. Do kompletu brakowało 6 oficerów, 33 podoficerów, 11 cieśli, 7 doboszy i 596 szeregowych.
Po zredukowanych fizylierów wysłano w pierwszych dniach maja do ziemi bielskiej kpt. Antoniego Cetysa. 16 czerwca jednostka liczyła 907 głów (przybyli kantoniści z Księstwa Mazowieckiego i ziemi bielskiej), a 31 lipca stan faktyczny wynosił 1324 żołnierzy. W wyniku walk pod Terespolem i Maciejowicami, stan na 31 października zmniejszył się do 312 ludzi. Regiment dysponował 1137 karabinami.
Żołnierze regimentu
W czasie insurekcji kościuszkowskiej, do 10 września, regimentem dowodził ppłk Jan Kanty Kijeński, a następnie dowództwo objął płk Jan Fontana. Drugim majorem był Antoni Szuszkowski. W trakcie powstania awans na majora otrzymali: kpt. Antoni Mejer, kpt. Ignacy Biemawski oraz kpt. Mikołaj Kolenda. Z jednostki odeszli: ppłk Kijeński, mjr Szuszkowski, mjr Mejer, kpt. Cetys, sztabskpt. Hurowski, por. Niewiadomski, por. Karol Otton Kniaziewicz, por. Królikowski, por. Szuszkowski, por. Uzłowiski, por. adiutant Szaniawski, ppor. Kruszewski, chor. Kisielnicki, chor. Mrozowski, chor. Smorczewski, chor. Krasiński, chor. Kirkor, chor. Piotrowski oraz kwatermistrz Dietrich.
Walki regimentu
W 1673 roku regiment, liczący wtedy 600 porcji, brał udział w szturmie obozu tureckiego pod Chocimiem.
Pod Wiedniem walczył w składzie brygady płk. Jana Butlera na lewym skrzydle armii polskiej. 9 października uczestniczył w drugiej bitwie pod Parkanami. W 1685 roku bez powodzenia stoczył walki z Turkami w Mołdawii.
W trakcie wojny północnej liczebność regimentu zmniejszyła się, a w 1702 roku wynosiła zaledwie 318 porcji, mimo ustalonego etatu na 600. Na przełomie 1702 i 1703 roku jednostka brała udział w tłumieniu kozackiego powstania Paleja na Ukrainie, a następnie w letniej kampanii, walcząc z Szwedami pod Lidzbarkiem.
17 kwietnia 1792 roku w Petersburgu podpisano akt konfederacji wymierzonej przeciw uchwalonej przez sejm Konstytucji 3 Maja. Do jej obrony zmobilizowano m.in. 5 regiment fizylierów pod dowództwem Kazimierza Rzewuskiego, który wówczas liczył 1434 żołnierzy i składał się z dwóch batalionów.
1 batalion został podporządkowany brygadzie Tadeusza Kościuszki, w której składzie ruszył na Wołyń. Tam, 15 czerwca 1792 roku, wyróżnił się w potyczce pod Boruszkowcami. 17 czerwca walczył pod Zieleńcami oraz w potyczce pod Włodzimierzem. 18 lipca, podczas walk pod Dubienką, jednostka walczyła na prawym skrzydle polskich sił, powstrzymując atak 10 szwadronu konnych jegrów z Jelizawegradów. Za męstwo w bitwie Złote Medale Virtuti Militari otrzymali: mjr Antoni Szuszkowski, mjr Jan Fontana oraz por. Karol Kniaziewicz.
2 batalion regimentu znajdował się w składzie Dywizji Małopolskiej w rezerwie.
Przejście króla Stanisława Augusta Poniatowskiego na stronę konfederantów oraz rozkaz zaprzestania walki doprowadziły do zakończenia kampanii 1792 roku.
W chwili wybuchu powstania kościuszkowskiego, 17 kwietnia 1794 roku, pułk stacjonował w Warszawie i Siedlcach. Dwie kompanie walczyły na ulicach stolicy. Latem regiment brał udział w walkach pod Chełmem i Słonimiem. W składzie dywizji Sierakowskiego walczył z korpusem Suworowa pod Krupczycami i Terespolem. W trakcie bitwy pod Maciejowicami, regiment dwukrotnie powstrzymał atakującą piechotę rosyjską. Wobec przewagi wroga wycofał się do zamku w Maciejowicach, gdzie został rozbity. Po bitwie do Warszawy powróciło jedynie 67 żołnierzy, którzy później walczyli w obronie Pragi.
Bitwy i potyczki
bitwa pod Boruszkowcami (15 czerwca 1792),
bitwa pod Zieleńcami (17 czerwca),
Włodzimierz (7 lipca),
bitwa pod Dubienką (18 lipca 1792),
insurekcja warszawska (17 kwietnia 1794),
bitwa pod Chełmem (8 czerwca),
bitwa pod Słonimem (1 sierpnia),
bitwa pod Krupczycami (16 września),
bitwa pod Maciejowicami (10 października),
obrona Pragi (4 listopada).
Barwa regimentu
W okresie panowania Sasów mundury piechoty polskiej uległy całkowitej zmianie w porównaniu do wcześniejszych. Zlikwidowano dotychczasowe niebieskie mundury kroju polskiego, a strój żołnierzy upodobniono do saskiego.
Mundur oficerów regimentu składał się z pąsowej kurtki z czarnymi wyłogami, złotymi naramiennikami, żółtymi guzikami, białej kamizelki, białych spodni i kamaszy, czarnego kapelusza oraz trzewików. W okresie od 1 maja do 31 października noszono spodnie czarne, a noszenie spodni płóciennych, które wcześniej były w użyciu, było zakazane. Mundury podoficerów i szeregowych były podobne do mundurów oficerów, z tym, że zamiast kamaszy noszono białe pończochy wełniane. Latem podoficerowie i szeregowi używali białych spodni płóciennych. Pasy były skórzane z mosiężnymi klamrami, a płaszcze sukienne w kolorze czerwonym wydawano tylko po dwa dla kompanii na sześć lat, służyły jedynie wartownikom w okresie od 15 października do 30 kwietnia. Każdy żołnierz nosił tornister oraz patrontasz z czerwonej skóry, a zarówno oficerowie, jak i podoficerowie oraz szeregowi mieli na głowach harcapy przewiązane czarną wstążką.
W drugiej połowie XVIII wieku w mundurach zaszły pewne zmiany. Wzorem innych armii wprowadzono krótkie kurtki z rabatami, a kapelusze zastąpiono sztywnymi kaszkietami z blachą mosiężną zawierającą inicjały monarchy.
W roku 1789 zmieniono znacząco krój i kolor mundurów piechoty. Składały się one z zimowej kurtki granatowej z czarnymi wyłogami, złotymi naramiennikami, białego lejbika ze stojącym kołnierzem, a latem z białego koletu sukiennego z wykładkami podobnymi do wyłogów, zapinanego na żółte guziki od dołu do góry, długich białych spodni wkładanych do butów kroju węgierskiego, wysokich do kolan i wyciętych z tyłu, oraz okrągłego filcowego kołpaka z sukiennym wierzchem pąsowym, daszkiem oraz blachą mosiężną z orłem. Żołnierze mieli także halsztuki oraz naramiennik z czarnej szmelcowanej blachy z nicianym kutasem, a w stroju koszarowym noszono kitle i furażerki. Mundury były znacznie wygodniejsze i umożliwiały większą swobodę ruchów. Strój oficerów różnił się czarnym barankowym obszyciem czapek i galonami. Roczny koszt umundurowania piechura (wraz z przymunderunkiem) wynosił 111 zł.
Uzbrojenie
Uzbrojenie żołnierza piechoty składało się z karabinu skałkowego z bagnetem oraz pałasza noszonego na czerwonym rzemieniu juchtowym. Podoficerowie mieli pistolety, pałasze oraz tzw. kurcgewery, które były bardziej oznaką władzy niż rzeczywistą bronią. Oficerowie dysponowali pistoletami i szpadami. Cała broń palna oraz częściowo biała pochodziła z Saksonii i była zakupowana na dziesięcioletni okres. W każdej kompanii znajdowały się dwa karabiny zapasowe. W 1775 roku uzbrojenie podoficerów i szeregowych ujednolicono, odbierając podoficerom broń krótką, a oficerom pozostawiając jedynie szpady.
Żołnierze regimentu
Stanowisko szefa regimentu, związane z dużymi poborami, często uważano za synekurę. Szefowie mieli prawo do przedstawiania oficerów do awansu. Regimentem dowodził zazwyczaj pułkownik. Do 1789 roku w sztabie służyło ośmiu oficerów, w tym: szef regimentu, pułkownik, podpułkownik, major (do marca 1778 roku było dwóch majorów), regimentskwatermistrz, adiutant, audytor oraz regimentsfelczer. W dowodzeniu kompanią zastępował szefa regimentu kapitan sztabowy. W kompaniach do 1789 roku znajdowało się pięciu kapitanów, siedmiu poruczników (w lejbkompanii nie było porucznika) oraz ośmiu chorążych, co dawało łącznie 28 oficerów, nie wliczając kapelana.
W 1789 roku wprowadzono podpułkownika, drugiego majora oraz drugiego i trzeciego kapitana sztabowego, a w 1790 roku także drugiego adiutanta, ósmego porucznika oraz ośmiu podporuczników, co podniosło liczbę oficerów do 40.
Wśród szefów regimentu znajdowali się m.in.: Alojzy Bruhl, który w 1788 roku sprzedał szefostwo Stanisławowi Szczęsnemu Potockiemu, pozostając de facto na stanowisku do początku 1791 roku, bez oficjalnej dymisji. Jego miejsce zajął Stanisław Kostka Potocki, również bez oficjalnej nominacji i późniejszej dymisji. Od końca maja 1792 roku do końca lipca tego roku szefostwo piastował pisarz polny koronny Kazimierz Rzewuski, którego na krótko, na początku sierpnia, zastąpił gen. mjr Michał Wielhorski. Po nim ponownie szefostwo objął Stanisław Szczęsny Potocki, który został przywrócony do stopni i godności przez konfederację targowicką i pełnił tę funkcję do insurekcji kościuszkowskiej.
Szefowie
gen. art. Marcin Kazimierz Kątski (1673−1710)
gen. art. Jakub Henryk Fleming (1710−1714)
gen. art. Jakub Zygmunt Rybiński (1714–1725)
Jan Stanisław Kącki (miecznik kor. 1725–1732)
Jan Klemens Branicki(1732–1739)
Adolf Rybiński (1739–1749)
książę Lubomirski (1749–1753)
hrabia Brühl z Ocieszyna (starosta spiski 1753)
hrabia Alojzy Fryderyk von Brühl (gen. art. starosta spiski 1762)
gen. art. Stanisław Szczęsny Potocki (1762 – 1791)
gen. art. Stanisław Kostka Potocki (1792−26 V 1792)
pisarz polny koronny Franciszek Rzewuski (26 V 1792−24 VII 1792)
gen. mjr Michał Wielhorski (24 VII 1792 – VIII 1792)
gen. art. Stanisław Szczęsny Potocki (1793)
Pułkownicy
płk Henryk Henrykowski
Florian Szyling (1717)
gen. lejtn. Józef Rottermund (1762 zm. 18 marca 1774)
Mycielski (1774)
płk Jan August Cichocki (1778 gen. mjr od 1790)
vacat
Jan Fontana (1794).
Hierarchia regimentu
Według etatu Sejmu Niemego w 1717 roku regiment zajmował 5. miejsce w hierarchii, po regimentach im. Królowej, im. Królewicza oraz obydwu buław. W 1788 roku spadł na 6. miejsce, a w 1792 roku powrócił na piątą pozycję.
Schemat
regiment szefostwa gen. art. Zygmunta Przyjemskiego ↘ rozformowany w 1652
regiment królewicza (−1710) → regiment generała artylerii koronnej (1710−1717) → regiment artylerii koronnej (1717−) → regiment fizylierów artylerii koronnej → batalion fizylierów (−1786) → regiment fizylierów koronnych nr 5 (1786−1788)→ regiment fizylierów koronnych nr 6 (1788−1792) → od 1792 regiment 5 fizylierów ↘ rozformowany w 1795
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Krzysztof Bauer: Wojsko koronne powstania kościuszkowskiego. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1981. ISBN 83-11-06605-1.
Dariusz Faszcza: Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. 5 pułk piechoty Legionów. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Ajaks, 1994. ISBN 83-85621-43-1.
Bronisław Gembarzewski: Rodowody pułków polskich i oddziałów równorzędnych od r. 1717 do r. 1831. Warszawa: 1925.
Konstanty Górski: Historya piechoty polskiej. Kraków: Spółka Wydawnicza Polska, 1893.
Mariusz Machynia, Czesław Srzednicki: Oficerowie Rzeczypospolitej Obojga Narodów 1717-1794. T.1: Oficerowie wojska koronnego, cz.1: Piechota. Kraków: Księgarnia Akademicka. Wydawnictwo Naukowe, 1998. ISBN 83-7188-186-X.
Tadeusz Nowak, Jan Wimmer: Dzieje oręża polskiego do roku 1793. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1968.
Leonard Ratajczyk, Jerzy Teodorczyk: Wojsko powstania kościuszkowskiego w oczach współczesnych malarzy. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1987. ISBN 83-11-07090-3.
Bolesław Twardowski: Wojsko Polskie Kościuszki w roku 1794. Poznań: Księgarnia Katolicka, 1894.
Jan Wimmer: Historia piechoty polskiej do roku 1864. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1978.