5 Pułk Ułanów Zasławskich
5 Pułk Ułanów Zasławskich (5 puł) to jednostka kawalerii w polskich formacjach wojskowych w Rosji oraz Wojska Polskiego w II Rzeczypospolitej. Pułk nawiązywał do tradycji 5 pułku ułanów, który został utworzony w 1830 roku i brał udział w powstaniu listopadowym.
Do 1939 roku pułk miał swoją siedzibę w garnizonie Ostrołęka, a kadra szwadronu zapasowego początkowo stacjonowała w Garwolinie.
Święto pułkowe obchodzone jest 23 września, w rocznicę szarży pod Zasławiem z 1920 roku.
Formowanie
Na koniec listopada 1917 roku z Polaków służących w dwóch rosyjskich dywizjach kawalerii (9. i kombinowanej), które działały na froncie rumuńskim w Besarabii, zorganizowano „Polski Kawaleryjski Dywizjon przy 8-ej armii”. Dywizjon formował się we wsi Bielawińce na podstawie rozkazu Dowództwa 8 Armii, wydanego 26 listopada 1917 roku. Dowódcą oddziału został ppłk Stanisław Sochaczewski, a dywizjon podporządkowano dowódcy II Korpusu Polskiego w Rosji. Do 14 grudnia 1917 roku powstały trzy szwadrony liniowe, pluton łączności, pluton karabinów maszynowych, kolumna taborowa oraz bateria artylerii konnej składająca się z trzech dział.
1 stycznia 1918 roku dotarła do dywizjonu informacja o rozkazie Dowództwa 8 Armii, dotycząca przekształcenia dywizjonu w „pułk jazdy polskiej przy 8-ej armii”. Czwarty szwadron, wyłączony z rosyjskiej 7 Dywizji Kawalerii, formował się w Sorokach pod dowództwem por. Jerzego Kobylańskiego. Po bitwie pod Kaniowem, 12 maja 1918 roku, jednostka została rozformowana, a oficerowie zostali osadzeni w Twierdzy Brzeskiej.
Sformowanie 5 pułku ułanów
13 listopada 1918 roku do Warszawy przybyli oficerowie pułku, którzy zostali zwolnieni z niewoli niemieckiej. 14 listopada 1918 roku, na podstawie rozkazu L. 15 szefa Sztabu Generalnego, podpułkownik Sochaczewski rozpoczął formowanie 5 pułku ułanów. Koszary w Mińsku Mazowieckim, gdzie stacjonował szwadron instrukcyjny Polskiej Siły Zbrojnej, zostały wyznaczone jako miejsce postoju. Do pułku włączono szwadron ułanów z Łukowa, a biuro werbunkowe mieściło się w hotelu „Uniwersal” przy ulicy Marszałkowskiej 105 w Warszawie.
Pułk w walce o granice
W kwietniu i maju 1920 roku pułk, wchodząc w skład III Brygady Jazdy, uczestniczył w operacji zaczepnej Wojska Polskiego na Ukrainie.
24 maja 1920 roku, maszerując na pozycje wyjściowe, 135 Brygada Strzelców oraz pułk kawalerii Kotowskiego z grupy Jakira napotkali pod Koszowatą polski 5 pułk ułanów, wspierany przez 2 baterię 3 dywizjonu artylerii konnej. Sowiecka piechota zaatakowała od czoła, a kawaleria próbowała oskrzydlić ułanów, zamykając im drogę odwrotu. Walki trwały siedem godzin. 2 szwadron porucznika Stanisława Udymowskiego odparł wszystkie ataki, a w krytycznej sytuacji 3 szwadron pod dowództwem porucznika Władysława Dolińskiego szarżą ocalił cofające się działa 2/3 dywizjonu artylerii konnej. W nocy szwadrony, wraz z towarzyszącą im baterią, wycofały się, a 4 szwadron, który obsadzał wieś Stawiszcze, ocalał dzięki pomocy Ukraińców, którzy przeprowadzili ułanów bezdrożami, omijając oddziały sowieckie. W walkach odwrotowych pułk uczestniczył w wszystkich kawaleryjskich bitwach polskiej 1 Dywizji Jazdy, walcząc z jednostkami sowieckiej 1 Armii Konnej pod Równem, Beresteczkiem i Brodami. W drugiej połowie sierpnia oraz we wrześniu pułk bronił Lwowa w składzie 1 Brygady Jazdy, między innymi pod Przemyślanami, Bóbrką, Rohatynem i Chołojowem. Podczas pościgu, w drugiej połowie września 1920 roku, pułk wykonał szarżę pod Zasławiem, od której wziął swoją nazwę.
Mapy walk pułku
Kawalerowie Virtuti Militari
Pułk w okresie pokoju
Po wojnie polsko-bolszewickiej pułk pozostał w Małopolsce Wschodniej. 26 maja 1921 roku pierwsze transporty kolejowe przywiozły pododdziały pułku do nowego garnizonu w Ostrołęce. W tym czasie pułk wchodził w skład VIII Brygady Jazdy, a w latach 1924–1937 funkcjonował w strukturach XII Brygady Kawalerii. Po reorganizacji kawalerii, znalazł się w składzie Podlaskiej Brygady Kawalerii.
Koszary
Pułk został zakwaterowany w porosyjskich koszarach w Wojciechowicach, znanych w czasach carskich jako Oboz Niżegorodzki. Kompleks koszarowy mógł pomieścić 1527 ludzi oraz 888 koni. W południowo-zachodniej części stacjonował 22 pułk piechoty, w południowo-wschodniej 6 pułk dragonów, a północną część zajmował 10 batalion saperów. Pododdziały 5 pułku ułanów zajęły zabudowania po południowej stronie szosy. W koszarach dominowały budynki murowane, aczkolwiek część z nich była drewniana, a niektóre miały murowane klatki schodowe. Cerkiew prawosławna została przekształcona w rzymskokatolicki wojskowy kościół parafialny pod patronatem świętego Wojciecha Biskupa. 23 września 1938 roku na terenie koszar odsłonięto pomnik poległych.
Konie
W pułku dążono do tego, aby większość koni miała maść gniadą i kasztanowatą. Koni grupowano w pododdziałach według następującego klucza: 1 szwadron – gniade i szarogniade, 2 szwadron – gniade, 3 szwadron – ciemniejsze kasztany, 4 szwadron – jasne kasztany, szwadron ciężkich karabinów maszynowych – konie wyrównane w ramach plutonów, pluton łączności – gniade, szpaki i kilka siwych, a pluton trębaczy – siwe.
Pułk w kampanii wrześniowej
W czasie kampanii wrześniowej pułk walczył w składzie Podlaskiej Brygady Kawalerii. W nocy z 2 na 3 września oraz 4 września wziął udział w wypadach na teren Prus Wschodnich, prowadząc rajd na Sokollen i Klarheim.
W kolejnych dniach jednostka walczyła w obszarze pomiędzy Narwią a Bugiem, gdzie utraciła spójność organizacyjną. 14 września dowódca Podlaskiej Brygady Kawalerii gen. bryg. Ludwik Kmicic-Skrzyński zmienił dowódcę pułku, mianując na to stanowisko ppłk Jerzego Andersa, który następnego dnia przystąpił do reorganizacji pozostałości pułku. Nowy dowódca dysponował 2 szwadronem, szwadronem ciężkich karabinów maszynowych oraz działek przeciwpancernych, a także plutonem łączności i plutonem taborów. Poza pułkiem, w składzie Suwalskiej Brygady Kawalerii jako wzmocnienie 1 pułku Ułanów Krechowieckich walczyły 1. i 4 szwadron.
20 września pułk dołączył do Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Polesie”, a jego 5 szwadron stał się szwadronem marszowym. Uzupełnieniem pułku byli również żołnierze szwadronu marszowego 3 pułku strzelców konnych z Ośrodka Zapasowego Nowogródzkiej Brygady Kawalerii.
W bitwie pod Kockiem szwadrony pułku działały na prawym skrzydle brygady, zabezpieczając operacje Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Polesie” od północnego zachodu, a dywizjon porucznika Roszkowskiego walczył w składzie Zgrupowania Kawalerii „Zaza”. Tuż przed kapitulacją zgrupowania gen. Franciszka Kleeberga, 6 października, obie części pułku połączyły się, a pułk skapitulował w godzinach popołudniowych w Gułowie.
Mapy walk pułku w 1939
Symbole pułkowe
Sztandar
Sztandar został ufundowany przez Koło Opieki 5 Pułku Ułanów i wręczony pułkowi przez gen. Trzaskę-Durskiego 3 sierpnia 1919 roku na placu Saskim w Warszawie. Płat sztandaru obecnie znajduje się w Arsenale oo. Paulinów w Częstochowie.
Odznaka pamiątkowa
Minister spraw wojskowych, na mocy rozkazu L. 2666.21 B.P. z 7 maja 1923 roku, zatwierdził odznakę pamiątkową 5 pułku ułanów. Odznaka o wymiarach 39×39 mm ma kształt równoramiennego krzyża, którego ramiona oraz środek tarczy pokryte są karmazynową emalią. Na środku krzyża umieszczono godło wz. 1919, otoczone srebrnym wieńcem laurowym. Z wieńca odchodzą cztery proporczyki w kolorach karmazynowym i chabrowym z białym kątem. Na ramionach krzyża zapisano daty „1831” i „1917”. Odznaka oficerska jest czteroczęściowa, wykonana w srebrze i emaliowana. Autorem odznak był Wincenty Wabia-Wabiński z Warszawy.
Barwy
Żurawiejki
Zasławscy ułani
Dowódcy i zastępcy dowódcy pułku
Żołnierze 5 pułku ułanów – ofiary zbrodni katyńskiej
Biogramy ofiar zbrodni katyńskiej można znaleźć w bazach dostępnych przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Muzeum Katyńskie.
Upamiętnienie
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Bój pod Zasławiem 23 września 1920. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo – Wydawniczy, 1925, seria: Studja Taktyczne z Historji Wojen Polskich 1918 – 21, Tom VI.
Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2018-03-22].
Krzysztof Filipow, Bohdan Wróblewski: Odznaki pamiątkowe Wojska Polskiego 1921–1939. Kawaleria. Warszawa: Feniks edytion, 1992. ISBN 83-900217-3-0.
Tadeusz Kruszewski, 5 Pułk Ułanów Zasławskich w walkach o niepodległość, „Zeszyty Naukowe OTN”, z. 3, 1989, s. 33-40.
Szymon Kucharski, Juliusz Tym: 5 pułk ułanów. T. 16. Warszawa: Edipresse Polska S.A., 2019, seria: Wielka Księga Kawalerii Polskiej 1918–1939. Odznaki kawalerii. ISBN 978-83-8164-151-7.
Lesław Kukawski: Historia pułku. W: 5 Pułk Ułanów Zasławskich. Krzysztof Mijakowski (red.). T. 7. Warszawa: Edipresse Polska S.A., 2012, seria: Wielka Księga Kawalerii Polskiej 1918–1939. ISBN 978-83-7769-267-7.
Tadeusz Nowiński: Zarys historji wojennej 5-go pułku ułanów zasławskich. Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne, 1929, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
Janusz Odziemkowski: Leksykon wojny polsko – rosyjskiej 1919 – 1920. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2004. ISBN 83-7399-096-8.
Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax, 1990. ISBN 83-211-1104-1.
Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918–1945. Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918–1939: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-204-3299-2.
Henryk Smaczny: Księga kawalerii polskiej 1914–1947: rodowody, barwa, broń. Warszawa: TESCO, 1989. ISBN 83-00-02555-3.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.
Arkadiusz Tuliński: 6 Armia Wojska Polskiego w wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 r. T. 1 i 2. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2020. ISBN 978-83-8229-062-2.
Księga Jazdy Polskiej. Bolesław Wieniawa-Długoszowski (red.), Bronisław Rakowski (red.), Władysław Dziewanowski (red.), Karol Koźmiński (red.), Stanisław Strumph-Wojtkiewicz (red.), Stanisław Ostoja-Chrostowski (red.), Stanisław Haykowski (ilust.). Warszawa: Zakłady Graficzne Instytutu Wydawniczego „Biblioteka Polska”, 1938.
Jerzy Wojciechowski: Kawaleria w planie mobilizacyjnym „S”. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 2010. ISBN 978-83-62046-24-9.
Maciej Wyrwa: Nieodnalezione ofiary Katynia? : lista osób zaginionych na obszarze północno-wschodnich województw II RP od 17 września 1939 do czerwca 1940. Pruszków: Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia, 2015. ISBN 978-83-64486-31-9.
Zdzisław Żygulski (jun.), Henryk Wielecki: Polski mundur wojskowy. Kraków: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1988. ISBN 83-03-01483-8.