5 Pułk Artylerii Ciężkiej (II RP)

5 pułk artylerii ciężkiej (5 pac) – jednostka artylerii ciężkiej Wojska Polskiego w okresie II Rzeczypospolitej.

Pułk został utworzony w 1921 roku na podstawie przekształcenia 6 pułku artylerii ciężkiej oraz połączenia I dywizjonu 6 pac z 21 dywizjonem artylerii ciężkiej. Do 1939 roku jednostka stacjonowała w garnizonie Kraków, w koszarach im. gen. Bema (Okręg Korpusu Nr V).

Formowanie pułku

Po zakończeniu działań wojennych, I dywizjon 6 pułku artylerii ciężkiej przemaszerował do Złoczowa. 21 grudnia 1920 roku został załadowany do eszelonu, przewieziony do Krakowa i zakwaterowany w koszarach im. gen. Józefa Bema przy ul. Rakowickiej. 7 maja 1921 roku, na podstawie rozkazu MSWojsk. L.16167/21.art., rozwiązano „wojenny” 6 pułk artylerii ciężkiej, tworząc w jego miejsce „pokojowy” 5 pułk artylerii ciężkiej z dowódcą ppłk. Józefem Ulrychem. Początkowo nowa jednostka składała się z jednego dywizjonu – byłego I/6 pac.

W grudniu 1920 roku II dywizjon 1 pułku artylerii ciężkiej został przemianowany na 21 dywizjon artylerii ciężkiej. Dwa tygodnie później oddział przemieścił się do Niepołomic, gdzie stacjonowała kadra baterii zapasowej. W listopadzie 1921 roku 21 dywizjon artylerii ciężkiej został przekształcony w II dywizjon 5 pułku artylerii ciężkiej i przeniesiony do koszar im. gen. Józefa Bema w Krakowie.

W wyniku udziału w walkach, część żołnierzy „wojennych” dywizjonów, które w 1921 roku utworzyły 5 pułk artylerii ciężkiej, otrzymała wyróżnienia, w tym Krzyż Walecznych:

5 pac w Krakowie

Zakwaterowanie

Do 1939 roku jednostka była stacjonowana w garnizonie Kraków, w koszarach im. gen. Bema (Okręg Korpusu Nr V).

W początkowym okresie pułk zmagał się z poważnymi problemami związanymi z zakwaterowaniem oraz rozmieszczeniem sprzętu. Koszarowce były znacznie zdewastowane, a ich wyposażenie częściowo rozkradzione i zniszczone. Instalacja wodno-kanalizacyjna była niesprawna, a ogrodzenie koszarowe fragmentami rozebrane przez ludność cywilną, wykorzystane jako opał. Prace remontowe były utrudnione z powodu odejścia wielu wykwalifikowanych fachowców do cywila. W celu pozyskania funduszy na potrzebne materiały, wynajmowano miastu wozy pułkowe wraz z woźnicami. Niewielkie kredyty przydzielane przez Ministerstwo Spraw Wojskowych umożliwiły otwarcie w 1926 roku kasyna oficerskiego.

W lutym 1927 roku inspekcja przeprowadzona przez gen. dyw. Leonarda Skierskiego wykazała, że w koszarach jest wystarczająco dużo miejsca dla żołnierzy, koni i sprzętu. Magazyny mobilizacyjne pułku były przeładowane, a część powierzchni zajmowała 5 Okręgowa Składnica Artylerii. Oświetlenie w koszarach było gazowe lub naftowe. Przewodniczący komisji postulował jak najszybsze wprowadzenie elektryczności, co miałoby obniżyć koszty eksploatacyjne oraz poprawić stan oświetlenia pomieszczeń. W koszarach znajdowały się jeszcze wadliwie wykonane piece z czasów austriackich, a w izbach żołnierskich panowały wilgoć i chłód. Kuchnie były w fatalnym stanie, a gen. Skierski postulował ich natychmiastową przebudowę. Dobrą ocenę uzyskały pułkowe stajnie, jednak były one zbyt ciepłe, co niepotrzebnie osłabiało konie. Działownie również otrzymały pozytywną ocenę. Dzięki obszernemu placowi koszarowemu, warunki do szkolenia ogólnowojskowego uznano za dobre, jednak brakowało dogodnych terenów do ćwiczeń artyleryjskich. W maju 1929 roku na terenie koszar otwarto strzelnicę, a w latach 30. koszary zostały zelektryfikowane.

Kultura i oświata w pułku

Fakt stacjonowania w Krakowie znacząco wpływał na poziom oraz różnorodność życia kulturalnego. Od 1923 roku żołnierze dysponowali świetlicą oraz biblioteką żołnierską. Oddzielną bibliotekę miała także kadra zawodowa. Funkcjonował Dom Żołnierza, który kilka razy w miesiącu organizował różnorodne wydarzenia. Latem regularnie organizowano kąpiele w Wiśle, a żołnierze uczyli się pływać. W latach 1922–1931 w pułku istniała orkiestra, która po jej likwidacji przekształciła się w „zespół trębaczy pułkowych”, a następnie w „Zespół muzyczny 5 pac”. Brał on udział w pułkowych wydarzeniach oraz dawał koncerty w Domu Żołnierza. Inną formą muzycznej rozrywki był chór żołnierski, który ćwiczył w kasynie podoficerskim. Chór występował między innymi w kościołach: Bernardynów, Pijarów, Karmelitów, Świętej Agnieszki i Świętej Katarzyny. Filmy cieszyły się dużą popularnością wśród żołnierzy. Dzięki zniżkowym biletom, często organizowano grupowe wyjścia do kina „Wanda” w niedziele, a kilka razy w roku organizowano specjalne, darmowe pokazy dla szeregowych. Od połowy lat 30. pułk dysponował własnym aparatem projekcyjnym, który wykorzystywano do wyświetlania filmów oświatowych. W 1930 roku opublikowano „Zarys historii wojennej pułku”, którego autorem był kapitan Stefan Herzog.

Sport w pułku

Życie sportowe w garnizonie koncentrowało się wokół WKS „Kraków”, a żołnierze rozwijali swoje umiejętności przede wszystkim podczas pułkowych zawodów sportowych. W 1928 roku korpus podoficerski ufundował nagrodę „puchar przechodni im. Rudolfa Patoczki” dla najlepszej baterii w pułku. Na koniec 1932 roku, aż 28 podoficerów zawodowych posiadało Państwową Odznakę Sportową, w tym trzech srebrną i jeden złotą. W tym samym okresie 13 podoficerów miało odznakę strzelecką III klasy. Żołnierze pułku zdobywali liczne nagrody i dyplomy w zawodach konnych.

Szkolenie w pułku

Od 1929 roku, w zakresie fachowego wyszkolenia, pułk podlegał dowódcy 5 Grupy Artylerii. Oficerowie zdobywali wiedzę fachową na kursach oraz ćwiczeniach aplikacyjnych, a także poprzez samokształcenie. Kadrze podoficerskiej umożliwiano uczestnictwo w garnizonowych kursach z zakresu szkoły powszechnej, kursach gimnazjalnych w III Gimnazjum Państwowym im. króla Jana Sobieskiego oraz kursach handlowych. Dodatkowo, w okresie zimowym, przymusowo uczęszczano na specjalny kurs podoficerski, na którym oprócz wiedzy fachowej, wykładano również zagadnienia dotyczące Polski. Tego typu działania sprawiły, że 5 pac w drugiej połowie lat 30. lata należał do najlepiej wyszkolonych jednostek artylerii ciężkiej. W latach 1936–1937 inspekcje przeprowadził gen. dyw. Leon Berbecki, który ocenił kadrę oficerską jako dobrą, a podoficerów na bardzo dobrą. W zakresie przygotowania pułku do walki w natarciu, rozpoznania, organizacji ubezpieczenia, obrony przeciwlotniczej oraz współdziałania w ramach wyższych związków taktycznych, pułk otrzymał ocenę dobrą, a w działaniach obronnych bardzo dobrą. Również w pozostałych działach szkoleniowych pułk uzyskał oceny dobre i bardzo dobre.

Święto pułkowe i uroczystości państwowe

19 maja 1927 roku minister spraw wojskowych, marszałek Polski Józef Piłsudski, ustalił i zatwierdził dzień 15 sierpnia jako datę święta pułkowego. Pułk obchodził swoje święto w rocznicę bitwy warszawskiej, w której brały udział oba dywizjony. Po raz pierwszy wielka uroczystość związana z obchodami święta pułkowego miała miejsce w 10-lecie istnienia pułku. Uroczystości rozpoczęły się 1 sierpnia 1931 roku o 10.00 mszą żałobną w kościele Karmelitów przy ul. Rakowickiej, w której uczestniczyli wszyscy żołnierze. Po południu odbyły się zawody sportowe, a wieczorem uroczysty capstrzyk. Następnego dnia, po mszy świętej, odsłonięto pomnik marszałka Józefa Piłsudskiego. Po defiladzie i obiedzie żołnierskim miały miejsce zawody konne. Pułk uroczyście obchodził swoje święto jeszcze tylko dwa razy, w 1936 i 1938 roku, kiedy to po raz pierwszy 5 pac wystąpił ze swoim sztandarem.

Z uwagi na to, że 15 sierpnia pułk zazwyczaj przebywał na „szkole ognia”, co uniemożliwiało nadanie świętu specjalnej oprawy, uroczystości zazwyczaj przenoszono na 4 grudnia – dzień św. Barbary. Tego dnia pułk otrzymywał wiele depesz gratulacyjnych od licznych dostojników państwowych i wojskowych. Marszałek Józef Piłsudski nigdy nie zapominał o tej dacie, przesyłając pułkowi życzenia.

Zmiany etatowe w pułku

W 1923 roku w skład pułku wchodziło: dowództwo, trzy dywizjony artylerii ciężkiej po trzy baterie, kadra oddziału łączności oraz kadra baterii zapasowej.

W 1925 roku przemianowano 6 baterię na 8 baterię i przystąpiono do formowania dowództwa III dywizjonu oraz 7 baterii. Do pułku dołączono także 5 samodzielną baterię przeciwlotniczą, uzbrojoną w 2 armaty rosyjskie kal. 76,2 mm wz. 02. Stacjonowała ona w barakach przy ul. Prandoty, a konie i działa przechowywano w koszarach barakowych im. Głowackiego. W strukturze pułku zorganizowano na prawach dywizjonu detaszowaną 5 kompanię artylerii pieszej. W 1926 roku 5 samodzielna bateria przeciwlotnicza została przekształcona w 5 samodzielny dywizjon artylerii przeciwlotniczej, a 5 kompania artylerii pieszej została rozwiązana. Wiosną 1931 roku 5 samodzielny dywizjon artylerii przeciwlotniczej wyszedł ze struktury 5 pac. W 1938 roku jedna bateria armat kal. 105 mm stała się zalążkiem nowo tworzonego 17 dywizjonu artylerii ciężkiej. Ostatecznie w 1939 roku 5 pac składał się z: drużyny dowódcy, plutonu łączności, kwatermistrzostwa oraz dowództw trzech dywizjonów po 2 baterie, z których 1., 2., 4. i 5. były wyposażone w 155 mm haubice wz. 17, a 7. i 8. w 105 mm armaty wz. 29.

Mobilizacja

Pułk był jednostką mobilizującą. Formował jedno dowództwo pułku, trzy dywizjony artylerii ciężkiej typu II dla wielkich jednostek piechoty stacjonujących na terenie OK Nr V, oraz dwa dywizjony artylerii ciężkiej typu I dla Odwodu Naczelnego Wodza, a także dwa szpitale weterynaryjne i dwa pododdziały zapasowe.

W dniach 24–26 sierpnia 1939 roku, w mobilizacji alarmowej, pułk sformował:

• 6 dywizjon artylerii ciężkiej dla 6 Dywizji Piechoty w czasie od A+28 do A+38
• pluton taborowy nr 6 dla 6 DP
• 21 dywizjon artylerii ciężkiej dla 21 Dywizji Piechoty Górskiej w czasie od A+42 do A+54
• pluton taborowy nr 21 dla 21 DPG
• 23 dywizjon artylerii ciężkiej dla 23 Dywizji Piechoty w czasie od A+58 do A+68
• pluton taborowy nr 23 dla 23 DP
• 95 dywizjon artylerii ciężkiej dla Grupy Operacyjnej „Śląsk” w czasie do A+72

31 sierpnia 1939 roku rozpoczęto organizację jednostek I rzutu mobilizacji powszechnej:

• dowództwo 5 pułku artylerii ciężkiej dla Armii „Kraków” w czasie do 5 września
• II dywizjon 5 pułku artylerii ciężkiej dla Armii „Kraków” w czasie do 5 września

4 września 1939 roku ogłoszono mobilizację powszechną dla jednostek II rzutu:

• krajowy szpital weterynaryjny typ II nr 51 dla dowódcy OK Nr V
• polowy szpital weterynaryjny nr 51 dla Armii „Kraków”
• pluton marszowy artylerii ciężkiej typ I nr 5 dla dowódcy OK Nr V
• Ośrodek Zapasowy Artylerii Ciężkiej nr 3 dla dowódcy OK Nr V

5 pac w kampanii wrześniowej

Mobilizacja powszechna

5 pułk artylerii ciężkiej rozpoczął formowanie swojego składu wojennego w ramach I rzutu mobilizacji powszechnej w dniu 31 sierpnia 1939 roku. Mobilizował dowództwo pułku oraz II dywizjon haubic. I dywizjon armat w ramach I rzutu mobilizacji powszechnej mobilizował również 10 pułk artylerii ciężkiej w Przemyślu, który nie dołączył do pułku. 31 sierpnia zawiązki II dywizjonu udały się do Dziekanowic i Batowic w pobliżu Krakowa, gdzie rozpoczęły mobilizację ludzi, koni oraz pobieranie broni i sprzętu. Bliskość Krakowa, będącego obiektem licznych nalotów niemieckiego lotnictwa, znacząco utrudniała proces mobilizacji. Napływ rezerwistów oraz formowanie dywizjonu przebiegało sprawnie, natomiast trudności pojawiły się w zakresie poboru i jakości wozów, koni oraz uprzęży. Zabrakło broni strzeleckiej, każda bateria otrzymała jedynie po 52 pistolety i karabinki. II/5 pac nie otrzymał też żadnych radiostacji. W związku z przyspieszeniem terminu zakończenia mobilizacji z 5 na 3 września 1939 roku, do pułku nie dotarło kilku oficerów, którzy nie objęli swoich funkcji, a także nie pobrano przewidzianych planem 4 jednostek ognia ze składnicy w Kłaju, co spowodowało, że II dywizjon wyszedł w pole z jedynie jedną jednostką ognia. I dywizjon armat był mobilizowany w koszarach 10 pac w Pikulicach koło Przemyśla i we wsi Humanowice. Komisja Poboru Koni pracowała w Miejscu Piastowym koło Krosna od 28 sierpnia, dostarczając dobre konie przydatne w artylerii ciężkiej. Stawiennictwo rezerwistów było terminowe. Wyposażenie dywizjonu było zgodne z etatem. Uzbrojenie artyleryjskie dywizjonu stanowiło 12 armat kalibru 105 mm. I dywizjon miał zgodnie z planem włączyć się w skład 5 pułku artylerii ciężkiej jako oddział dyspozycyjny Armii „Kraków”.

Działania bojowe

II dywizjon 5 pac i dowództwo 5 pac

Walki odwrotowe

Na rozkaz dowódcy artylerii Armii „Kraków”, płk. Leona Bogusławskiego, z uwagi na ewakuację Krakowa, 5 pułk opuścił miasto nocą 3/4 września. Pułk odmaszerował przez Mogiłę do Wieliczki i został podporządkowany dowódcy Grupy Operacyjnej „Bielsko”, później nazwanej GO „Boruta”. Na jego rozkaz wykonano dalszy marsz w kierunku Gdowa, celem wsparcia 10 Brygady Kawalerii płk. dypl. Stanisława Maczka, jednak gdy ustalono, że pułk nie zdąży wziąć udziału w akcji, wycofano go do Grodkowic. 5 pac, siłami II dywizjonu, zajął stanowiska ogniowe, kierując ogień na południowy zachód. Po godzinie 11.00 5 września, nie prowadząc ostrzału, wycofano pułk przez Kłaj, Bochnię do Krzeczanowa. W trakcie nocnego marszu 5/6 września pułk został podporządkowany dowódcy artylerii dywizyjnej 21 Dywizji Piechoty Górskiej, płk. Konstantemu Ważyńskiemu i skierowany do lasów na zachód od Dunajca przez Dąbrówkę. 4 bateria haubic zajęła stanowiska ogniowe o zmroku 6 września, jednak w następnych rozkazach dowództwa GO „Boruta” 5 pac skierowano do Mielca, który osiągnięto 7 września. 8 września 5 pac został podporządkowany dowódcy artylerii dywizyjnej 6 Dywizji Piechoty, płk. Franciszkowi Szechińskiemu, który nakazał marsz przez Kolbuszową do Ulanowa. Maszerujący w rejonie Kolbuszowej 5 pac (bez I dywizjonu) został zaatakowany przez niemiecki podjazd pancerno-motorowy; ogniem na wprost z szosy odparto niemiecki atak, tracąc jeden działon 6 baterii oraz około 20 kanonierów i 10 koni. Pułk pomaszerował przez Majdan, Bojanów do Ulanowa, w trakcie marszu dołączyły do 5 pac pozostałości 6 dac. 11 września dowództwo 4 baterii przejął kpt. Jerzy Pasternakiewicz z 6 dac, a 5 baterii kpt. Władysław Szymanis.

12 września, po osiągnięciu Ulanowa, pułk wieczorem podjął dalszy marsz do Janowa Lubelskiego, skąd, na rozkaz gen. bryg. M. Boruty-Spiechowicza, skierowany został do 6 DP przez Frampol, Biłgoraj nad dolną Tanew do rejonu Soli. W związku z pojawieniem się niemieckich oddziałów pancerno-motorowych, 14 września 5 pac zabezpieczał wraz z 3 pułkiem strzelców podhalańskich przeprawy przez Tanew w rejonie Księżopola. Nocą 14/15 pułk przemaszerował do rejonu Majdana Starego i Nowego; II dywizjon zajął stanowiska ogniowe, a ppłk Czop objął dowództwo grupy artylerii przy 3 pspodh. W skład grupy oprócz II/5 pac wszedł niepełny dywizjon II/21 pułku artylerii lekkiej. W trakcie zajmowania stanowisk II/5 pac został ostrzelany przez artylerię niemiecką, jednak po godzinie 9.00 15 września dywizjon, prowadząc intensywny ostrzał, udaremnił niemieckiej 8 DP próby forsowania Tanwi. 16 września ponownie ostrzeliwano pododdziały niemieckie, prowadzące rozpoznanie obrony zgrupowania 3 pspodh. Pułk był atakowany przez lotnictwo niemieckie. Zbombardowane zostało stanowisko dowodzenia 5 pac, w wyniku czego poległo kilku żołnierzy i utracono kilka koni. Dwa razy atakowane przez lotnictwo była 4 bateria, w której dwóch kanonierów zostało rannych, a utracono 2 konie i wóz taborowy. Nocą 16/17 września 5 pac przemaszerował do rejonu Zwierzyńca; po zajęciu stanowisk ogniowych zwalczano niemiecką artylerię, a 4 bateria kpt. Pasternakiewicza zniszczyła niemiecką baterię, której stanowiska wskazała własna kawaleria.

Udział w bitwie o Tomaszów Lubelski

17 września 5 pac został podporządkowany dowódcy artylerii 23 Dywizji Piechoty, płk. Janowi Kijowskiemu. Po zlikwidowaniu części taborów pułku, nocą 17/18 września przemaszerowano 5 pac przez Malewszczyznę do rejonu Łuszczacza. Pułk zajął stanowiska ogniowe we wsi Zielone, osłaniając ogniem przemarsz 55 Dywizji Piechoty rezerwy, atakowanej od strony Józefowa przez niemiecką 28 DP. 19 września, od południa, II/5 pac wspierał ogniem oddziały 23 DP atakujące Tomaszów Lubelski; ostrzał 11 haubic dywizjonu pozwolił opanować 73 pułkowi piechoty Rogoźno. Zwalczano także niemiecką artylerię oraz skutecznie niszczono jej punkty obserwacyjne na wzgórzu Tarnawatka. W trakcie walk została uszkodzona jedna z haubic 5 baterii. Wystrzelano większość amunicji, pozostawiając jedynie po 4 pociski na haubicę. II dywizjon nocą 19/20 września podjął marsz, aby zmienić stanowiska, z których miał wesprzeć ostateczną próbę przebicia się przez linie niemieckie. O świcie 20 września 6 bateria osłoniła resztą amunicji odwrót piechoty po nieudanym nocnym natarciu na Tomaszów Lubelski. Gdy rozpoczęły się rozmowy kapitulacyjne, na rozkaz ppłk. Wiktora Czoppa baterie II dywizjonu wystrzeliły resztę posiadanej amunicji. Po otrzymaniu rozkazu o kapitulacji, zniszczono akta, uszkodzono haubice, a żołnierze z bronią ręczną podjęli próbę wyjścia z okrążenia; udało się to tylko nielicznym, w tym grupie oficerów i kanonierów z ppłk. Czoppem.

I dywizjon 5 pac

8 września, całkowicie zmobilizowany i w pełnej gotowości bojowej, przebywał w rejonie Przemyśla. Tego dnia zajął stanowiska przeciwpancerne we wsi Grochowce, na południowy zachód od Przemyśla. 9 września do południa nadal pozostawał na poprzednich pozycjach. W godzinach popołudniowych został przegrupowany na południowe obrzeża Przemyśla. Dowódca dywizjonu otrzymał informację, że z powodu zniszczenia linii kolejowych nie zostanie przewieziony w skład 5 pac do Armii „Kraków”. Na rozkaz dowódcy artylerii Armii „Karpaty” I/5 pac został podporządkowany gen. bryg. Janowi Chmurowiczowi, dowódcy obrony Przemyśla. Po południu dywizjon zajął stanowiska ogniowe w lesie Dubrowczyna, na południe od Siedlisk, z kierunkiem ostrzału na szosę z Radymna. 10 września o godzinie 23:00 I/5 pac podjął marsz do Balic przez Siedliska, Jaksmanice, Popowice, Pleszowice, Nowosiółki, aby być w dyspozycji 38 Dywizji Piechoty rezerwy. 11 września o poranku dotarł w rejon Husakowa. Po zmroku dywizjon przegrupował się do lasów na wschód od Medyki, osiągając ten rejon przed świtem 12 września. O świcie I dywizjon zajął stanowiska ogniowe w pobliżu wsi Balice, z kierunkiem strzału na Husaków. Tego dnia okolice stanowisk ogniowych były atakowane przez niemieckie lotnictwo. 12 września około godziny 17:00 I/5 pac wyruszył wraz z 38 DP rezerwy przez Lacką Wolę do rejonu Mościsk, a następnie planowano marsz przez Sądową Wisznię do lasów Janowskich. Z powodu zatoru w lesie, do świtu 13 września dywizjon dotarł do rejonu Mościsk. O godzinie 6:00 13 września I/5 pac dotarł do szosy, na której, zanim ją osiągnięto, został zaatakowany przez lotnictwo niemieckie, tracąc kilka koni, ale innych strat nie poniósł. Z powodu zagrożenia nalotami, dywizjon zatrzymał się na postój, a 1 i 3 bateria w Lackiej Woli, 2 bateria w Mościskach. 13 września wieczorem, na czele kolumny 38 DP, dywizjon wyruszył w kierunku Sądowej Wiszni. Około północy na Sądową Wisznię uderzyły II i III bataliony 98 pułku piechoty, wspierane przez I/5 pac. Obronę wsi stanowiły pododdziały zmotoryzowanej SS „Germania”. Natarcie obu batalionów skutecznie wspierały armaty I dywizjonu, co pozwoliło na wypchnięcie oddziałów niemieckich z miasta. 14 września około południa dywizjon zajął stanowiska ogniowe po obu stronach szosy Sądowa Wisznia-Mościska, z kierunkiem strzału na Mościska, będąc gotowym do odparcia ataku broni pancernej. Wkrótce dywizjon stoczył pojedynek ogniowy z niemiecką artylerią. Nocą 14/15 września dywizjon otrzymał rozkaz marszu, który podjął w kierunku lasów Janowskich przez Tuczapy i Nowosiółki, jednak z powodu zmiany rozkazów, powrócił na wcześniejsze pozycje o świcie 15 września.

Zgodnie z rozkazem przebicia się 38 DP do lasów Janowskich, I/5 pac przydzielono do wsparcia natarcia 97 pułku piechoty. 97 pp miał nacierać przez Rodatycze, Hartfeld, Rzeczyczany, Kamienobród. O godzinie 16:45 nastąpiło natarcie 97 pp (bez batalionu) na las rodatycki oraz wsie Rodatycze i Hartfeld. I dywizjon armat 5 pac ze stanowisk ogniowych w pobliżu dworu Dołhomościska, z punktami obserwacyjnymi umieszczonymi na szosie na zachód od Rodatycz, skutecznie wspierał własną piechotę. Celny ostrzał zniszczył punkty obserwacyjne niemieckiej artylerii na wzgórzu za Rodatyczami. Piechota zdobyła oba punkty natarcia, a kontratak niemieckiej artylerii okazał się nieskuteczny. Rannych zostało jedynie kilku kanonierów. Przeciwnikiem prowadzącym obronę była jedna z grup bojowych niemieckiej 1 Dywizji Górskiej. W trakcie walki, ogniem na wprost z armaty 1 baterii, ostrzeliwano niemiecki wóz pancerny, który atakował nacierającą piechotę. Skuteczny ostrzał zmusił niemiecki pojazd pancerny do odwrotu. 3 bateria armat wsparła natarcie II batalionu 97 pp w kierunku Gródka Jagiellońskiego. W trakcie nocnego natarcia 97 pp, artyleria nie nadążała i utraciła łączność. 16 września nie udało się przywrócić kontaktu z piechotą. O godzinie 14:00, pod osłoną zwiadów dywizjonowego i bateryjnych oraz przyłączonych grup piechoty, podjęto marsz w kierunku Tuczap. Do osłony artyleryjskiej pozostawiono na poprzednich pozycjach 1 baterię. W trakcie marszu kolumna została ostrzelana ogniem broni maszynowej; 1 bateria stłumiła źródła ostrzału. 1 bateria armat, po wyczerpaniu amunicji, dołączyła do sił głównych dywizjonu. 17 września rano w Tuczapach kolumna dywizjonu została ostrzelana przez niemiecką artylerię, kierowaną z samolotu obserwacyjnego. Ostrzał spowodował rany kilku kanonierów, utratę wielu koni oraz uszkodzenie jednej armaty. Marsz I/5 pac został zatrzymany rozkazem dowódcy AD 38 DP rezerwy, ponieważ w Tuczapach miała się skoncentrować pozostała artyleria dywizyjna. O godzinie 10:00 Tuczapy zostały okrążone przez piechotę niemiecką. Z powodu braku siły pociągowej, dywizjon nie miał możliwości dalszego marszu, więc dowódca dywizjonu nakazał uszkodzenie i zniszczenie armat, sprzętu optycznego oraz wyposażenia. O godzinie 11:30 rozwiązał dywizjon, a żołnierze mieli się małymi grupami przedzierać poza okrążenie niemieckich oddziałów 57 DP. Większość żołnierzy dostała się do niemieckiej niewoli. Podobny los spotkał część III dywizjonu 38 pułku artylerii lekkiej oraz resztki 50 dywizjonu artylerii lekkiej, które zgrupowały się w rejonie Tuczap.

Oddział Zbierania Nadwyżek 5 pac

Po zakończeniu formowania oddziałów i pododdziałów bojowych rozpoczęto w II rzucie mobilizacji powszechnej formowanie krajowego szpitala weterynaryjnego nr 51, polowego szpitala weterynaryjnego nr 51, plutonu marszowego artylerii ciężkiej typ I nr 5 oraz Ośrodka Zapasowego Artylerii Ciężkiej nr 3. Przyspieszenie mobilizacji jednostek II rzutu mobilizacji powszechnej umożliwiło częściowe utworzenie tych jednostek. Ponadto w koszarach 5 pac pozostała znaczna liczba żołnierzy bez przydziału, głównie rezerwistów, oraz wydzielona grupa oficerów i podoficerów zawodowych. Utworzyli oni Oddział Zbierania Nadwyżek 5 pac pod dowództwem ppłk. Ziemiańskiego. W jego skład weszli oficerowie: kpt. Julian Blok, kpt. Henryk Czernik, kpt. Piotr Skurski, por. Ludwik Salwik, por. Antoni Stypuła. Nadwyżki 5 pac, wraz z nadwyżkami 7 pac, weszły w skład Ośrodka Zapasowego Artylerii Ciężkiej nr 3, którego dowództwo objął płk mgr Karol Myrek. OZN 5 pac dzielił dalsze losy wojenne z Ośrodkiem Zapasowym.

Symbole pułkowe

Sztandar

29 maja 1938 roku na Błoniach Krakowskich generał dywizji Juliusz Rómmel wręczył pułkowi sztandar.

Prawa strona sztandaru wykonana była zgodnie z wzorem regulaminowym. W centrum znajdowało się godło państwowe – orzeł w koronie, otoczony wieńcem z liści laurowych, a w czterech rogach umieszczono numer pułku w podobnych wieńcach.

Na lewej stronie płatu sztandarowego, pośrodku krzyża kawaleryjskiego, znajdował się wieniec taki sam jak po stronie prawej, a w wieńcu umieszczono napis „HONOR I OJCZYZNA” w trzech wierszach. W rogach sztandaru, w mniejszych wieńcach, umieszczono na tarczach wizerunki Matki Boskiej Częstochowskiej oraz świętej Barbary, patronki artylerii, a także herb Krakowa oraz odznakę pamiątkową pułku.

Na górnym ramieniu krzyża znajdował się haftowany złotą nicią napis „DYNEBURG 3 I 1919”. Na dolnym ramieniu krzyża umieszczono haftowany złotą nicią napis „KRAKÓW 31 X 1918”. Sztandar ufundowało społeczeństwo Podkarpacia. Płat sztandaru przechowywany jest w Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie, a głowica i gwoździe w prywatnej kolekcji Michała Palacza ze Swarzędza.

Odznaka pamiątkowa

9 stycznia 1931 roku kierownik Ministerstwa Spraw Wojskowych, generał dywizji Daniel Konarzewski, zatwierdził wzór oraz regulamin odznaki pamiątkowej 5 pułku artylerii ciężkiej. Odznaka o wymiarach 38×38 mm ma kształt krzyża Virtuti Militari, którego ramiona pokryte są szkarłatną emalią. Na górnym ramieniu krzyża znajduje się orzeł wz. 1927, zwieńczony wieńcem z liści dębowych. Na środek krzyża nałożona jest tarcza emaliowana w kolorze czerwonym, na której widnieją numer i inicjały „5 PAC” przedzielone skrzyżowanymi lufami armatnimi. Na poziomych ramionach krzyża umieszczono datę formowania 1 pułku artylerii wałowej „31 X 1918”. Odznaka jest wykonana w trzech częściach, z emalią i wykonana ze srebra. Na rewersie znajdują się próby srebra oraz nazwisko wykonawcy.

Żołnierze pułku

Dowódcy i zastępcy dowódcy pułku

Żołnierze pułku – ofiary zbrodni katyńskiej

Biogramy ofiar zbrodni katyńskiej są dostępne m.in. w bazach udostępnionych przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Muzeum Katyńskie.

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

Wiktor Brummer, Wacław Zawadzki. Spis byłych oddziałów Wojska Polskiego. „Przegląd Historyczno-Wojskowy”. 2 (183), 2000. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona. ISSN 1640-6281.

Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2018-03-22].

Ryszard Dalecki: Armia „Karpaty” w wojnie 1939 roku. wydanie III. Rzeszów: Wydawnictwo Libra, 2009. ISBN 978-83-89183-47-7.

Przemysław Dymek: 38 Dywizja Piechoty Rezerwowa. Geneza i walki we wrześniu 1939 roku. Poznań: Wydawnictwo PIU Geopertius, 2023. ISBN 978-83-962404-3-9.

Karol Firich, Stanisław Krzysik, Tadeusz Kutrzeba, Stanisław Müller, Józef Wiatr: Almanach oficerski na rok 1923/24 zeszyt 2, dział III. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1923.

Stefan Herzog: Zarys historji wojennej 5-go pułku artylerii ciężkiej. Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne, 1930, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.

Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.

Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny „W” i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Adiutor, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5.

Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”, 1990. ISBN 83-211-1104-1.

Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918–1945: Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918–1939: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007.