5 groszy wzór 1923

Moneta pięciogroszowa, znana jako 5 groszy wzór 1923, została wybita w mosiądzu i brązie i wprowadzona do obiegu 1 lipca 1924 roku (Dz.U. z 1924 r. nr 34, poz. 351). Została wycofana z obiegu podczas reformy walutowej, która miała miejsce 30 października 1950 roku.

Niektóre źródła z początku XXI wieku podają, że pięciogroszówka weszła do obiegu 31 maja 1924 roku, co odpowiada dniu, w którym zaczęło obowiązywać rozporządzenie dotyczące wzorów monet (Dz.U. z 1924 r. nr 45, poz. 476).

Ostatnim rokiem, w którym bito tę monetę, był 1939.

Awers

Na awersie monety umieszczono w centralnym punkcie godło – stylizowanego orła w koronie. Powyżej znajduje się rok bicia, a wokół napis „RZECZPOSPOLITA POLSKA” oraz inicjały projektanta, WJ. Na monetach z 1923 roku brak jest znaku mennicy, natomiast na późniejszych egzemplarzach umieszczono go pod łapą orła. Znak ten to herb Kościesza, oznaczający Mennicę Państwową w Warszawie.

Rewers

Na rewersie monety znajduje się cyfra „5” ozdobiona dekoracjami po lewej i prawej stronie oraz napis „GROSZY”.

Nakład

Monetę z datą 1923 bito w mosiądzu, natomiast w kolejnych latach w brązie. Moneta ma średnicę 20 mm i waży 3 gramy, a jej rant jest gładki. Projektantem był Wojciech Jastrzębowski, a produkcja odbyła się w mennicy w Warszawie. Nakłady monety w poszczególnych latach przedstawiały się następująco:

1 – nakład według sprawozdania mennicy wybity w roku 1924; w popularnych katalogach podawany jest nakład 32 000 000
2 – według sprawozdania mennicy w roku 1925 wybito 44 883 430, w 1926 – 93 415, a w 1927 – 7 020 000 sztuk; w popularnych katalogach dla tego rocznika podawany jest jedynie nakład 45 500 000 sztuk, co nie uwzględnia pięciogroszówek z datą roczną 1925 wybitych w latach 1926 i 1927
3 – według sprawozdania mennicy w roku 1928 wybito 8 995 000, a w 1929 – 8 715 091 sztuk; w popularnych katalogach dla tego rocznika podawany jest jedynie nakład 8 900 000 sztuk, co nie uwzględnia pięciogroszówek z datą roczną 1928 wybitych w 1929 roku
4 – nakład według sprawozdania mennicy; w popularnych katalogach podawany jest nakład 14 200 000 sztuk
5 – według sprawozdania mennicy w roku 1931 wybito 1 500 000, a w 1932 – 570 000 sztuk; w popularnych katalogach dla tego rocznika podawany jest jedynie nakład 1 500 000 sztuk, co nie uwzględnia pięciogroszówek z datą roczną 1931 wybitych w 1932 roku
6 – nakład według sprawozdania mennicy; w popularnych katalogach podawany jest nakład 4 660 000 sztuk – ta liczba jest błędna i pochodzi z publikacji powstałych na skutek pomyłki drukarskiej w latach 60. lub 70. XX wieku, co zostało powielone w corocznych zestawieniach cennikowych wydawanych w pierwszej połowie XXI wieku
7 – wielkość emisji z datą roczną 1939 jest orientacyjna

Opis

Formalnie pięciogroszówka nigdy nie została wycofana z obiegu żadnym aktem prawnym w trakcie istnienia Generalnego Gubernatorstwa. Dekret PKWN z 24 sierpnia 1944 roku pozwalał na dalsze używanie monet groszowych aż do reformy walutowej 30 października 1950 roku. Po tej dacie do obiegu dopuszczono jedynie monety emitowane przez Narodowy Bank Polski.

W publikacjach prasowych z 1924 roku podano, że 7 kwietnia 1924 roku uruchomiono automaty mennicze, w których jako pierwsza bito 5 groszówkę z datą roczną 1923. Zwracano uwagę, że była to pierwsza moneta wyprodukowana w mennicy warszawskiej po jej zamknięciu w 1867 roku. Na początku dzienne produkcje wynosiły 36 000 sztuk, w maju wzrosły do 150 000, a w sierpniu osiągnęły 250 000 sztuk.

Pod koniec 1924 roku w Mennicy Państwowej zabrakło krążków mosiężnych. Po zamówieniu i dostarczeniu przez zewnętrzne firmy odpowiedników wykonanych z brązu, które spełniały wymagania określone w rozporządzeniu ministra skarbu, jeszcze w tym samym roku wybito pierwsze pięciogroszówki z datą roczną 1925.

Moneta 5 groszy z 1923 roku w brązie była jeszcze w latach 80. XX wieku uznawana przez niektóre katalogi jako moneta obiegowa, wybita w nakładzie 350 sztuk. Z czasem przeszła z kategorii monet obiegowych do monet próbnych. Niektórzy autorzy jednak uważają, że nie jest ani monetą obiegową, ani próbną, twierdząc, że ciemnobrązowe egzemplarze 5 groszy z 1923 roku sprzedawane na rynku to jedynie efekt patynowania monet mosiężnych lub działanie fałszerzy.

Rocznik 1934, który jest najrzadszy, często pada ofiarą fałszerstw, zazwyczaj poprzez dodanie ostatniej cyfry roku na monetach z późniejszych lat.

W drugiej połowie lat 30. XX wieku miały miejsce relatywnie duże emisje pięciogroszówek, podobnie jak w przypadku 1- oraz 2-groszówek, co było związane z zapotrzebowaniem rynku na monety zdawkowe w tym okresie – niemal wcale nie wracały do kas państwowych.

Moneta 5 groszy miała identyczną średnicę jak dwudziestogroszówka z 1923 roku. Główna różnica między tymi dwoma nominałami, poza szczegółami rysunku rewersu, dotyczyła koloru użytego metalu – „srebrzystego” lub „czerwonawym”. W czasie istnienia Generalnego Gubernatorstwa, kiedy podjęto decyzję o biciu uzupełniającym w cynku, między innymi 20- oraz 5-groszówek, obawiano się trudności w codziennym rozróżnianiu ich w obiegu. Dlatego pięciogroszówki z rokiem 1939, bite w latach 1943–1944, miały średnicę zmniejszoną o 20% – do 16 mm oraz 4-milimetrowy otwór w środku.

Wersje próbne

Istnieją wersje próbne tej monety, które nie mają napisu PRÓBA, z datami rocznymi:

1923 (brąz)
1923 (nikiel)
1923 (srebro)
1923 (mosiądz, z napisem na rancie „MENNICA PAŃSTWOWA”)
1925 (aluminium)
1925 (miedzionikiel)

Dla lat 1930, 1931 i 1932 istnieją monety bite stemplem lustrzanym.

Katalogi informują również o dwóch okolicznościowych wersjach próbnych:

w nakładzie 500 sztuk w mosiądzu z rokiem 1923 na awersie, z datą na rewersie 12/IV 24 oraz monogramami SW, upamiętniającymi wizytę w mennicy prezydenta Stanisława Wojciechowskiego
w nakładzie 45 sztuk w brązie i nieznanej liczbie w mosiądzu, z napisem na awersie (zamiast rysunku orła): „II ZJAZD NUMIZMATYKÓW I MEDALOGRAFÓW POLSKICH W POZNANIU 3 VI 1929”

Niektóre katalogi wspominają również o istnieniu monety próbnej z innym rysunkiem orła (1923 mosiądz, brąz), oraz z 1925 roku (mosiądz).