5 Eskadra Wywiadowcza
5 eskadra wywiadowcza – pododdział lotnictwa rozpoznawczego Wojska Polskiego w II Rzeczypospolitej.
Eskadra została założona w 1918 roku na lotnisku Rakowice w Krakowie jako I eskadra bojowa lotnicza. Brała udział w walkach o Śląsk Cieszyński, a także w wojnach polsko-ukraińskiej i polsko-bolszewickiej. Po zakończeniu działań wojennych została włączona do 3 pułku lotniczego w Poznaniu, a w 1925 roku zmieniła nazwę na 31 eskadrę lotniczą.
Formowanie, zmiany organizacyjne i walki
Eskadra została sformowana 7 listopada 1918 roku na lotnisku Rakowice w Krakowie jako I eskadra bojowa lotnicza.
Sprzęt użyty do organizacji jednostki, pozostawiony przez Austriaków, nie był zbyt wartościowy, co powodowało trudności w osiągnięciu pełnej gotowości bojowej.
W tym czasie wojska czeskie zajęły Śląsk Cieszyński, przejmując obszar dawnego Księstwa Cieszyńskiego aż po Wisłę. Mimo że eskadra była w trakcie organizacji, część załóg została wysłana na Front Cieszyński w celu wsparcia wojsk lądowych dowodzonych przez gen. Franciszka Latinika.
Działania na froncie ukraińskim
W styczniu 1919 roku jednostka zmieniła nazwę na 5 eskadrę wywiadowczą.
W tym okresie eskadra przemieściła się koleją na lotnisko Hureczko koło Przemyśla i weszła w skład III Grupy Lotniczej.
Grupa została podporządkowana Dowództwu Grupy „Wschód” gen. Tadeusza Rozwadowskiego.
W tym czasie dysponowała czterema samolotami, z czego dwa były darem od lotnictwa wielkopolskiego.
Spod Przemyśla eskadra prowadziła akcje szturmowe mające na celu uniemożliwienie przerwania przez wojska ukraińskie połączenia kolejowego Lwów – Przemyśl.
16 lutego, podczas jednej z takich akcji, zginęli por. obs. Jan Pareński oraz sierż. pil. Jerzy Szeruda.
Raport Inspektora Wojsk Lotniczych z 13 marca 1919 roku wykazuje, że w tym czasie eskadra dysponowała pięcioma samolotami, dwoma pilotami i pięcioma obserwatorami.
Na początku maja oddziały polskie rozpoczęły przygotowania do ofensywy na froncie ukraińskim. W tym czasie eskadra miała już dziewięć samolotów: trzy Albatrosy, dwa Rolandy CL-2, dwa Brandenburgi, jeden AEG C-4 i jeden DFW C-5.
W wyniku zwycięskiej ofensywy majowej polskich wojsk, wojska ukraińskie zostały odrzucone daleko od Lwowa.
W związku z tym eskadra została przeniesiona do Stryja, do II Grupy Lotniczej, gdzie współdziałała z 1 Wielkopolską eskadrą lotniczą w walkach ofensywnych.
W czerwcu eskadra prowadziła loty bojowe z lotnisk w Łukach i Buczaczu.
W lipcu powróciła do III Grupy Lotniczej i, działając na rzecz sztabu 6 Armii gen. Wacława Iwaszkiewicza, brała udział w zwalczaniu bolszewickich pociągów pancernych.
Okres jesienno-zimowy eskadra spędziła na lotnisku Dżuryn koło Buczacza, gdzie, korzystając z względnego spokoju na froncie, prowadzono szkolenie pilotów i obserwatorów. Na 1 lutego 1920 roku eskadra wchodziła w skład III Grupy Lotniczej, posiadając siedmiu pilotów, dwóch obserwatorów i pięć samolotów.
W trakcie ofensywy kijowskiej załogi eskadry, operując z lotnisk Żmerynka, Bar i Płoskirów, prowadziły rozpoznanie na rzecz 6 Armii, dostarczając dokładne informacje o działaniach dużych zgrupowań sowieckiej kawalerii.
9 kwietnia, w jednym z pierwszych lotów bojowych w rejonie Nowej Uszycy – Michałowa, zestrzelona została załoga sierż. Solskiego oraz ppor. Jarina. Kilka tygodni później podobny los spotkał sierż. Solskiego i ppor. Lepszego.
Na początku maja eskadra stacjonowała w miejscowości Rachna Lessowyja.
Walki odwrotowe na Ukrainie
W czerwcu i lipcu polskie oddziały prowadziły walki obronno-opóźniające, podczas gdy Armia Konna Budionnego, będąca głównym przeciwnikiem polskiej 6 Armii, znacznie poprawiła metody walki z lotnictwem, stając się groźnym wrogiem.
Startując z Płoskirowa, eskadra nieustannie atakowała nieprzyjacielską jazdę, a szczególnie aktywna była 9 czerwca w rejonie Koziatynia.
W połowie czerwca jednostka wycofała się do Tarnopola, gdzie otrzymała kilka angielskich samolotów De Haviland DH.9, co pozwoliło jej ponownie zaangażować się w walki.
Od 18 do 22 czerwca eskadra walczyła z sowieckimi pociągami pancernymi w rejonie Baru i Żmerynki, a w tych walkach wyróżnili się por. Chramiec oraz por. Giliewicz. 21 czerwca, w trakcie działań przeciwko pociągom pancernym pod Wołoczyskami, por. Gilewicz uszkodził jeden z nich.
28 czerwca zestrzelona została załoga sierż. Solskiego i por. Tadeusza Lepszego, a sierż. Solski po raz drugi uciekł z niewoli.
Podstawą dobrych wyników 5 eskadry była bliska współpraca z 21 eskadrą niszczycielską, która dysponowała ciężkimi, dwusilnikowymi bombowcami niemieckimi typu Gotha G-4 oraz Friedrischafen G-3.
Od 22 czerwca do końca miesiąca eskadra wykonała jeszcze ponad 20 zadań bojowych.
W lipcu aktywność eskadry nie malała. Początkowo stacjonowała w Berezowicy, w majątku Kurażewo, a 18 lipca została przeniesiona na lotnisko Lewandówka pod Lwowem.
W Lewandówce pozostał jedynie rzut powietrzny z obsługą techniczną, dowodzony przez por. pil. Władysława Kalkusa, podczas gdy pozostała część personelu technicznego, pod dowództwem por. Juliana Gilewicza, udała się do Przemyśla.
Wspólnie z 15 eskadrą myśliwską i 21 eskadrą niszczycielską, samoloty eskadry nieprzerwanie atakowały oddziały konne Siemiona Budionnego.
W obronie Lwowa
Na początku sierpnia na lotnisku Lewandówka stacjonowały cztery eskadry 3 dywizjonu lotniczego: 5. i 6. eskadra wywiadowcza oraz 7. i 15. eskadra myśliwska. Ich wyposażenie składało się z 6 samolotów wywiadowczych i 10 myśliwskich.
Od 10 sierpnia zaczęła rosnąć liczba codziennych lotów na front, związana z kierunkiem działań jazdy Budionnego w stronę Lwowa.
16 sierpnia nieprzyjaciel przekroczył Bug, co doprowadziło do powstania 25-kilometrowej luki w froncie, przez którą przedostały się masy bolszewickiej kawalerii. Aby zamknąć tę lukę, dowództwo 6 Armii nie miało już rezerw, oprócz kilku samolotów w Lwowie. Tego dnia wszystkie maszyny 3 dywizjonu zostały rzucone do ataku na nieprzyjaciela. Major Faunt le Roy postanowił, by ataki przeprowadzać pojedynczymi samolotami, aby uniknąć długiego oczekiwania na tankowanie i uzbrojenie. Samoloty podchodziły do ataku bombowego z wysokości 700–800 metrów, a następnie ostrzeliwały kolumny nieprzyjaciela z lotu koszącego aż do wyczerpania amunicji. Tego dnia dywizjon przeprowadził 49 lotów szturmowych bez strat własnych, a straty wojsk sowieckich były znaczące.
W nocy z 16 na 17 sierpnia mechanicy naprawili uszkodzone i postrzelane maszyny, a rankiem 17 sierpnia wystartowało 19 sprawnych samolotów. Zadanie dywizjonu polegało na wsparciu wojsk własnych w rejonie Busk – Krasne oraz powstrzymywaniu kolumn jazdy sowieckiej w drodze na Lwów. Podczas akcji szturmowej pięć samolotów zostało poważnie uszkodzonych w wyniku zderzeń z jeźdźcami. Tego dnia kawaleria Budionnego poniosła bardzo duże straty, a natarcie sowieckiej 6 Dywizji Kawalerii zostało odparte wyłącznie dzięki wsparciu lotniczemu. Łącznie 17 sierpnia 19 maszyn wykonało 69 lotów szturmowych.
Następnego dnia warunki atmosferyczne znacznie się pogorszyły. Wykonywano loty wywiadowcze, a później atakowano oddziały czerwonoarmistów grupujące się na północnym wschodzie i wschodzie od Lwowa. Tego dnia po południu ceł ataków lotniczych przesunięto w okolice Żółtańca, gdzie następnego dnia planowano przeprowadzić przeciwuderzenie własnej kawalerii.
18 sierpnia był dniem największego zaangażowania lotników w czasie obrony Lwowa. Wówczas przeprowadzono 72 loty bojowe, a w walkach szczególnie wyróżnili się por. Kalkus, sierż. Solski oraz ppor. Turbiak.
Wieczorem 18 sierpnia, z powodu zagrożenia naziemnego lotniska w Lewandówce, wszystkie eskadry 3 dywizjonu przeniosły się na lotniska pod Przemyślem. W ciągu następnych trzech dni działalność lotnicza została znacznie ograniczona z powodu zmęczenia załóg oraz zużycia maszyn.
Dzięki poprawie sytuacji operacyjnej na froncie, 24 sierpnia eskadra wróciła do Lwowa.
Działania eskadry przyczyniły się do zaniechania przez bolszewików zamiaru zdobycia Lwowa.
Już na początku sierpnia załogi eskadry intensywnie realizowały loty, wykonując do 10 sierpnia 15 lotów bojowych.
Polska kontrofensywa
Podczas polskiej kontrofensywy eskadra kontynuowała walki przeciwko oddziałom konnym Budionnego. W wyniku działań straciła wszystkie samoloty, co zmusiło dowództwo lotnictwa do wycofania jednostki do odwodu Naczelnego Dowództwa na lotnisko Hureczko pod Przemyślem w celu uzupełnienia załóg i maszyn. W dalszych działaniach wojennych jednostka ta już nie brała udziału.
Tu eskadra doczekała się rozejmu.
W trakcie wojny załogi eskadry wykonały 362 loty bojowe, spędzając 676 godzin w powietrzu. Zginęło 7 lotników.
Eskadra w okresie pokoju
W sierpniu 1921 roku eskadra weszła w skład VII dywizjonu wywiadowczego nowo formującego się 3 pułku lotniczego.
Do Poznania dotarła transportem kolejowym w połowie września.
Początkowy okres pokojowej działalności na lotnisku Ławica nie był łatwy. Personel został zakwaterowany w drewnianych, częściowo zniszczonych, poniemieckich barakach.
Występowały braki w samolotach i sprzęcie pomocniczym, co utrudniało zorganizowane szkolenie załóg i personelu naziemnego.
W 1922 roku, w istniejących pułkach lotniczych, rozpoczęto unifikację samolotów. Eskadry wywiadowcze 3 pułku otrzymały angielskie Bristole F2B. Choć nie rozwiązało to całkowicie problemu zaopatrzenia eskadr w maszyny, umożliwiło personelowi technicznemu i parkowi lotniczemu bardziej efektywną naprawę oraz okresowe remonty sprzętu.
W maju, pod nadzorem straży pożarnej, spalono najbardziej zniszczone i zainfekowane baraki mieszkalne. Przy ogromnym aplauzie personelu, eskadra przeprowadziła się do nowych pomieszczeń.
Do eskadry sukcesywnie dołączali absolwenci Szkoły Obserwatorów Lotniczych i kursów pilotażu, wypełniając luki w etatach.
W sierpniu piloci eskadry: st. sierż. pil. Karol Szwencer oraz plut. pil. Władysław Szulczewski brali udział w zawodach organizowanych na lotnisku Ławica, zajmując III i IV miejsce.
W lutym 1925 roku, na mocy rozkazu Ministerstwa Spraw Wojskowych nr 2300/org., rozpoczęto reorganizację lotnictwa wojskowego. Polegała ona m.in. na przekształceniu eskadr wywiadowczych na „lotnicze” oraz zmianie ich numeracji. Pierwsza cyfra oznaczała numer pułku, a druga – kolejność eskadry w pułku.
5 eskadra wywiadowcza została przekształcona w 31 eskadrę lotniczą i podporządkowana dowódcy nowo powstałego I dywizjonu lotniczego. We wrześniu 1929 roku jednostka zmieniła nazwę na 31 eskadrę liniową, a w sierpniu 1939 roku, podczas mobilizacji alarmowej, przekształcono ją na 31 eskadrę rozpoznawczą.
Odznaka eskadry
Jednoczęściowa odznaka o wymiarach 60×48 mm, wykonana w złoconym i srebrzonym tombaku, ma formę owalnego, emaliowanego wieńca, zwieńczonego u dołu tarczą z orłem i biało-czerwoną kokardą. Po bokach tarczy znajdują się inicjały E.L.L. oraz numer 5. Pole wieńca wypełnia postać Ikara.
Odznakę wykonał Władysław Buszek ze Lwowa.
Kadra eskadry
Wypadki lotnicze
W trakcie działalności eskadry miały miejsce następujące wypadki lotnicze, które zakończyły się obrażeniami lub śmiercią pilota oraz obserwatora:
16 lutego 1919 roku, podczas lotu bojowego na samolocie Rumpler C.IV, zginęli sierż. pil. Jerzy Szeruda oraz por. obs. Jan Pareński.
4 lipca 1919 roku na lotnisku Stryj zginęli na samolocie Albatros C.I sierż. pil. Józef Kargol oraz por. obs. Julian Jurkiewicz – oficer taktyczny II Grupy Lotniczej.
22 grudnia 1920 roku na samolocie Albatros B.II zginął por. obs. Kazimierz Braun.
12 stycznia 1923 roku na samolocie Bristol zginął w wypadku kpt. pil. Eugeniusz Płuszczewski.
Samoloty eskadry
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Sergiusz Abżółtowski (red.): Księga pamiątkowa 3-go pułku lotniczego 1918-1928. Poznań: 3 pułk lotniczy, 1928.
Ryszard Bartel, Jan Chojnacki, Tadeusz Królikiewicz, Adam Kurowski: Z historii polskiego lotnictwa wojskowego 1918–1939. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1978.
Wiktor Brummer, Wacław Zawadzki. Spis byłych oddziałów Wojska Polskiego. „Przegląd Historyczno-Wojskowy”. 2 (183), 2000. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona. ISSN 1640-6281.
Krzysztof Hoff: Skrzydła Niepodległej. O wielkopolskim lotnictwie w okresie Drugiej Rzeczypospolitej. Poznań: Wielkopolskie Muzeum Walk Niepodległościowych, 2005. ISBN 83-921347-0-2.
Jerzy Pawlak: Polskie eskadry w latach 1918-1939. Warszawa: Wydawnictwo Komunikacji i Łączności, 1989. ISBN 83-206-0760-4. OCLC 69601095.
Jerzy Pawlak: Pamięci lotników polskich 1918–1945. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 1998. ISBN 83-11-08786-5.
Marian Romeyko (red.): Ku czci poległych lotników. Księga pamiątkowa. Warszawa: Wydawnictwo Komitetu Budowy Pomnika ku Czci Poległych Lotników, 1933.
Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918-1945: Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918-1939; Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-204-3299-2.
Krzysztof Tarkowski: Lotnictwo polskie w wojnie z Rosją Sowiecką 1919–1920. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1991. ISBN 83-206-0985-2. OCLC 69498511.
Tomasz Turbiak. Walki III dywizjonu lotniczego z konną armią Budiennego pod Lwowem. „Bellona”. 5 (2), s. 122-131, 1922. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy.
Józef Zieliński, Waldemar Wójcik: Lotnicy Kawalerowie Orderu Wojennego Virtuti Militari: 1919–1920. T. 1: Wojna polsko-bolszewicka 1919–1920. Warszawa: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2005. ISBN 83-7441-243-7. OCLC 749442378.
Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2022-01-19].