5 Dywizjon Żandarmerii

5 Dywizjon Żandarmerii (5 dżand)

5 Dywizjon Żandarmerii to jednostka żandarmerii Wojska Polskiego.

Historia dywizjonu

5 dywizjon żandarmerii, wraz z przynależącymi pododdziałami, stacjonował w Okręgu Korpusu Nr V, z dowództwem w Krakowie oraz plutonami w Krakowie I, Krakowie II, Wadowicach, Nowym Sączu, Tarnowie, Katowicach i Białej-Bielsku. Dowódca dywizjonu jednocześnie pełnił rolę szefa żandarmerii w Dowództwie Okręgu Korpusu Nr V w Krakowie.

Na początku 1924 roku w dywizjonie służyło 16 oficerów żandarmerii oraz jeden porucznik administracji na stanowisku oficera kasowego. Dywizjon był jednostką macierzystą dla dwóch oficerów zawodowych (mjr. żand. Zygmunta Manowardy i kpt. żand. Kazimierza Chodkiewicza) oraz dwóch oficerów rezerwy: płk. Władysława Polaszka i por. Ignacego Musiałkowskiego. Pułkownik Polaszek do 1918 roku służył w Korpusie Żandarmerii dla Bośni i Hercegowiny i został odznaczony m.in. Krzyżem Zasługi Wojskowej 3 klasy z dekoracją wojenną i mieczami.

Do 20 marca 1924 roku zlikwidowano plutony żandarmerii: Kraków II, Nowy Sącz, Tarnów i Wadowice, a w ich miejsce powstały posterunki żandarmerii. W tym samym miesiącu przeniesiono niżej wymienionych oficerów z korpusu oficerów żandarmerii do korpusu oficerów piechoty oraz jazdy: kpt. żand. Ferdynanda Pawła Krugera, por. żand. Mariana II Szulca (dowódca plutonu żand. Tarnów), por. żand. Stanisława Stefana Neissera (dowódca plutonu żand. Nowy Sącz) oraz kpt. żand. Tadeusza Konrada Kostkiewicza (dowódca plutonu żand. Wadowice), do 8 pułku ułanów.

29 kwietnia 1925 roku w Krakowie zmarł ppłk żand. Karol Jan Dobrowolski, komendant kadry szwadronu zapasowego.

17 lutego 1928 roku minister spraw wojskowych zatwierdził dzień 1 grudnia jako datę święta dywizjonu.

12 grudnia 1935 roku minister spraw wojskowych unieważnił dotychczasową datę święta dywizjonu oraz ustanowił dzień 13 czerwca jako datę święta żandarmerii.

W 1938 roku powstał pluton żandarmerii Kraków II, któremu podlegały posterunki w Bochni, Tarnowie i Dębicy.

Jednostka nie miała sztandaru ani odznaki pamiątkowej. Oficerowie i podoficerowie od 1931 roku mogli otrzymać odznakę pamiątkową Żandarmerii. W 1939 roku planowano wprowadzenie „Znaku Służbowego Żandarmerii”, który miał być numerowany, a dla 5 dżand przewidziano numery od 5000 do 5999.

W okresie międzywojennym w dywizjonie służbę pełnili między innymi kapitanowie: Józef Bay, Bronisław Borelowski, Jakub Marian Herchenreder, Tadeusz Kurzeja, Tadeusz Miś i Władysław Segda, oraz porucznicy: Franciszek Flatau, Konstanty Heumann, Jan Niedziołek, Tadeusz Nisiewicz-Dobrzański i Zygmunt Żytomirski.

Organizacja pokojowa i dyslokacja 5 dżand w 1939

Dowództwo dywizjonu znajdowało się w Krakowie, ul. Warszawska 24.

pluton żandarmerii Kraków I, ul. Warszawska 24
posterunek żandarmerii Rakowice przy 2 Pułku Lotniczym
posterunek żandarmerii Kłaj
pluton żandarmerii Kraków II, ul. Wielicka 2
posterunek żandarmerii Bochnia
posterunek żandarmerii Tarnów
posterunek żandarmerii Dębica
posterunek żandarmerii Nowy Sącz
posterunek żandarmerii Zakopane
pluton żandarmerii Katowice, ul. Francuska 49
posterunek żandarmerii Będzin
posterunek żandarmerii Chorzów
posterunek żandarmerii Lubliniec
posterunek żandarmerii Tarnowskie Góry
pluton żandarmerii Bielsko

Mobilizacja w 1939

5 Dywizjon Żandarmerii był jednostką mobilizującą. Plutony żandarmerii Bielsko i Katowice miały własne tabele mobilizacyjne. Zgodnie z planem mobilizacyjnym „W”, 5 dżand w Krakowie mobilizował w mobilizacji niejawnej, w grupie jednostek oznaczonych kolorem żółtym, plutony piesze żandarmerii nr 6, 66 i 123, pluton konny żandarmerii nr 5 oraz pluton krajowy żandarmerii „Kraków”. Natomiast w I rzucie mobilizacji powszechnej mobilizowano plutony piesze żandarmerii nr 56, 124 i 125, pluton konny żandarmerii nr 58 oraz pluton krajowy żandarmerii „Tarnów”. Pluton Żandarmerii „Katowice” mobilizował w Katowicach, w mobilizacji niejawnej plutony piesze żandarmerii nr 23 (grupa „żółta”) i 32 (grupa „niebieska”).

W dniach 24 i 25 sierpnia 1939 roku w Bielsku, Katowicach i Krakowie zmobilizowano wszystkie pododdziały żandarmerii należące do grupy „żółtej” i „niebieskiej”.

pluton pieszy żandarmerii nr 6 pod dowództwem ppor. żand. rez. Leona Czarkowskiego został przydzielony do 6 Dywizji Piechoty,
pluton pieszy żandarmerii nr 66 został przydzielony do rezerwowej 55 Dywizji Piechoty,
pluton pieszy żandarmerii nr 123 dla Kwatery Głównej Armii „Kraków”,
pluton pieszy żandarmerii nr 124 pod dowództwem ppor. żand. rez. Barana,
pluton konny żandarmerii nr 5 pod dowództwem kpt. żand. Zbigniewa Stefana Kędzierskiego został przydzielony do Krakowskiej Brygady Kawalerii,
pluton pieszy żandarmerii nr 23 pod dowództwem por. żand. Karola Kaszyckiego został przydzielony do 23 Dywizji Piechoty,
pluton pieszy żandarmerii nr 32 został przydzielony do Grupy Fortecznej Obszaru Warownego „Śląsk”,
plutony krajowe żandarmerii „Kraków” i „Tarnów” zostały oddane do dyspozycji dowódcy Okręgu Korpusu Nr V.

31 sierpnia 1939 roku w Krakowie rozpoczęto formowanie plutonów żandarmerii przynależnych do I rzutu mobilizacji powszechnej, a ich organizacja miała być zakończona 4 dnia mobilizacji powszechnej, czyli 3 września 1939 roku:

pluton pieszy żandarmerii nr 56 miał wejść w skład rezerwowej 45 Dywizji Piechoty, która nie zdołała się w całości zmobilizować i nie działała jako wielka jednostka.

Kampania wrześniowa 1939

3 września 1939 roku po południu z Krakowa wyruszyła kolumna z Oddziału Nadwyżek 5 dżand pod dowództwem kapitana Leona Terleckiego oraz czterech plutonów żandarmerii:

pluton pieszy żandarmerii nr 56 pod dowództwem ppor. rez. Zygmunta Józefa Sławikowskiego,
pluton pieszy żandarmerii nr? pod dowództwem ppor. Biernackiego,
pluton konny żandarmerii nr 58 pod dowództwem ppor. Jerzego Rudzkiego,
pluton krajowy żandarmerii „Tarnów” pod dowództwem ppor. rez. Włodzimierza Szarana.

Kolumna maszerowała przez Wieliczkę i Bochnię w kierunku Tarnowa. Plutony poruczników Szarana i Rudzkiego zostały skierowane do Tarnowa. Pozostałe pododdziały dotarły 7 września do Żabna, a stamtąd przeszły do Szczucina, gdzie pluton porucznika Biernackiego został oddany do dyspozycji jednej z dywizji piechoty.

Kadra żandarmerii okręgu generalnego i dywizjonu

Dowódcy dywizjonu:

mjr żand. Julian Sas-Kulczycki (17 XI – XII 1918)
gen. ppor. Eugeniusz Dąbrowiecki (XII 1918 – 20 V 1919)
płk żand. Emil Tintz (20 V – 1 XII 1919)
płk żand. Rudolf Andryszczak (od 1 XII 1919)
mjr / ppłk żand. Adam Werner (17 III 1927 – 26 IV 1928 → praktyka poborowa w PKU Kraków Miasto)
mjr żand. Roman Leon Stadnicki (26 IV 1928 – II 1932)
ppłk żand. Tadeusz Jan Podgórski (23 III 1932 – 30 IX 1934 → stan spoczynku)
ppłk żand. dr Alfred Riesser (1934 – 30 VIII 1939)

Zastępcy dowódcy dywizjonu (od 1938 – I zastępca dowódcy):

mjr żand. dr Jan Rataj (do IV 1925)
mjr żand. Adam Werner (od VII 1925)
mjr żand. Aleksander Seweryn Marian Geringer (do 23 XII 1929 → p.o. kierownika Referatu I PKU Pszczyna)
mjr żand. Władysław Hercok (do 1934 → zastępca dowódcy 1 dżand.)
kpt. / mjr żand. Julian Szczerba (1934-1939)

Obsada personalna 5 dżand w marcu 1939 roku:

dowódca – ppłk żand. dr Alfred Riesser
I zastępca dowódcy – mjr żand. Julian Szczerba
II zastępca dowódcy (kwatermistrz) – kpt. żand. Józef Wamsiedl (od XII 1929)
adiutant – por. żand. Józef Basiaga (po kampanii wrześniowej w Oflagu VII A Murnau)
oficer mobilizacyjny – kpt. żand. Leon Wawrzyniec Terlecki
oficer śledczy – kpt. żand. Stanisław Marian Goliński
oficer do zleceń – por. żand. Stanisław Polita
oficer gospodarczy – por. int. Tadeusz Antoni Kawiński
dowódca plutonu Kraków – kpt. żand. Zbigniew Stefan Kędzierski
dowódca plutonu Katowice – mjr żand. Rudolf Klemens (27 X 1935 – 29 VI 1939)

Dziedzictwo tradycji 5 Dywizjonu Żandarmerii

18 marca 2015 roku weszła w życie decyzja Nr 56/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia 26 lutego 2015 roku w sprawie przejęcia przez Oddział Żandarmerii Wojskowej w Krakowie dziedzictwa tradycji 5 dywizjonu żandarmerii (1920–1939).

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

Schematismus für das k.u.k. Heer und für die k.u.k. Kriegsmarine für 1905. Wiedeń: Nadworna i Państwowa Drukarnia, grudzień 1904. (niem.).

Ranglisten des kaiserlichen und königlichen Heeres 1918. Wiedeń: Nadworna i Państwowa Drukarnia, 1918. (niem.).

Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2022-01-19].

Rocznik Oficerski 1923. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1923.

Lista starszeństwa oficerów zawodowych. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1922.

Rocznik Oficerski Rezerw 1934. Biuro Personalne Ministerstwa Spraw Wojskowych, 1934.

Grzegorz Ratajczyk: Żandarmeria Wojska Polskiego II Rzeczypospolitej. Toruń: Dom Wydawniczy DUET, 2004. ISBN 83-89706-20-2.

Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. Kraków: Fundacja CDCN, 2006. ISBN 978-83-7188-899-1.

Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny „W” i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5.

Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Awanse oficerskie w Wojsku Polskim 1935-1939. Wyd. 2 poszerzone. Warszawa: Wydawnictwo Tetragon Sp. z o.o., 2021. ISBN 978-83-66687-09-7.

Władysław Steblik: Armia „Kraków” 1939. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1989. ISBN 83-11-07434-8.

Jan Suliński: Żandarmeria organ bezpieczeństwa armii 1918-1945. Warszawa: Kompas II, 2003. ISBN 83-912638-5-1.