5 Dywizja Strzelców Polskich (WP na Wschodzie)

5 Dywizja Strzelców Polskich

5 Dywizja Strzelców Polskich (5 DSP) to duża jednostka piechoty, która była częścią Armii Polskiej we Francji. Została zorganizowana na Syberii i działała w okresie od stycznia 1919 do stycznia 1920 roku, uczestnicząc w wojnie domowej w Rosji.

Geneza

W wyniku przewrotu bolszewickiego, który miał miejsce w dniach 6/7 listopada 1917 roku, oraz rozpędzenia przez bolszewików demokratycznie wybranego parlamentu Rosji (Konstytuanty) w dniu 18 stycznia 1918 roku, na terenie całego kraju zaczęły powstawać oddziały wojskowe walczące przeciwko bolszewikom. Polacy przebywający w Imperium Rosyjskim również zaczęli tworzyć własne formacje wojskowe. Już pod koniec 1917 roku powstały niewielkie ochotnicze oddziały, z których pierwszym był legion omski, a później semipałatyński i irkucki. Rok później, po zajęciu Syberii przez wojska Białych pod dowództwem admirała Aleksandra Kołczaka, w Omsku, stolicy białego rządu rosyjskiego, powołano Polski Komitet Wojenny, który zajmował się werbunkiem ochotników oraz organizacją szkół oficerskich i podoficerskich. Jego delegatury powstały w wielu syberyjskich miastach, w tym w Nowonikołajewsku, Tomsku i Irkucku. Akcją wojskową na Syberii kierował major Walerian Czuma, weteran II Brygady Legionów Polskich. W szczytowym okresie dywizja liczyła około 16 500 żołnierzy.

Działalność

Na mocy decyzji z dnia 25 stycznia 1919 roku powstała 5 Dywizja Strzelców Polskich, znana również jako Dywizja Syberyjska, składająca się z trzech pułków piechoty, batalionu szturmowego, pułku ułanów, pułku artylerii, batalionu inżynieryjnego, służby sanitarnej oraz taborów, łącznie z niemal 12 tysiącami żołnierzy. Na czoło dywizji stanął pułkownik Kazimierz Rumsza. Organizacyjnie dywizja, wraz z 4 Dywizją Strzelców Polskich generała Lucjana Żeligowskiego (działającą na południu Rosji), wchodziła w skład Armii Polskiej we Francji generała Józefa Hallera. Do szeregów Dywizji Syberyjskiej masowo zgłaszali się Polacy – byli jeńcy z armii austro-węgierskiej i niemieckiej oraz miejscowi ochotnicy, często zesłańcy polityczni lub ich potomkowie. Dywizja szybko przystąpiła do walki z oddziałami komunistycznymi, wspierając rosyjskie wojska kontrrewolucyjne admirała Kołczaka, Korpus Czechosłowacki i wojska Ententy. Jednym z głównych zadań dywizji była ochrona strategicznie istotnej Kolei Transsyberyjskiej na prawie tysiąckilometrowym odcinku od Nowonikołajewska przez Aczyńsk, Krasnojarsk do stacji Klukwiennaja. W tym celu wykorzystywano cztery pociągi pancerne: „Kraków”, „Warszawa”, „Poznań” oraz „Poznań II” (zdobyty od bolszewików). Na rzece Ob kursowały uzbrojone statki z polskimi załogami. Oprócz działań wojskowych dywizja prowadziła również działalność kulturalno-oświatową wśród żołnierzy oraz polskiej ludności w regionie. W oddziałach istniały biblioteki, teatry i gospody żołnierskie, a instruktorzy oświatowi organizowali wykłady z historii i literatury polskiej oraz naukę czytania i pisania. Wspierano także polskie drużyny harcerskie działające w syberyjskich miastach, a z okazji świąt narodowych organizowano akademie i wieczornice. Wydawano również polską prasę.

Od jesieni 1919 roku, w wyniku wielkiej ofensywy bolszewickiej, dywizja musiała wycofywać się na wschód jako tylna straż pozostałych „białych” wojsk, powstrzymując nieprzyjacielski pościg. Jej marsz w głąb Syberii był obciążony ciężkimi walkami w trudnych warunkach syberyjskiej zimy, w tym potyczkami w rejonie stacji kolejowych Tutalskaja, Litwinowo oraz trzydniowym starciem kapitana Werobeja pod miastem Tajga. W styczniu 1920 roku, po nawiązaniu tajnych kontaktów między Korpusem Czechosłowackim a bolszewikami, eszelony 5 Dywizji Strzelców Polskich zostały otoczone i 10 stycznia 1920 roku musiały skapitulować, składając broń koło stacji kolejowej Klukwiennaja (120 km na wschód od Krasnojarska). Resztki dywizji, które nie zgodziły się na kapitulację, zorganizowały się w Harbinie w Odrębny Batalion Piechoty pod dowództwem kapitana Józefa Werobeja.

Epilog

Większość polskich żołnierzy została wzięta do niewoli i skierowana do katorżniczej pracy w skrajnie trudnych warunkach, w rezultacie czego wielu z nich zmarło. Ci, którzy przeżyli bolszewicką niewolę, wrócili do Polski dopiero po podpisaniu w marcu 1921 roku traktatu ryskiego, który kończył wojnę polsko-bolszewicką 1919/1920. Kadrę oficerską włączono do Dywizji Ochotniczej. Blisko tysiąc oficerów i żołnierzy, nie uznających kapitulacji, podzieliło się na małe grupki i samodzielnie przedostało się do Irkucka. Stamtąd, przez Mongolię i Mandżurię, dotarli na wybrzeże Morza Japońskiego. Na tym etapie ocaleni polscy żołnierze (ponad 900) oraz około 300 osób cywilnych, w tym były dowódca dywizji pułkownik Kazimierz Rumsza, zaokrętowali się na brytyjskim parowcu. Po blisko trzech miesiącach morskiej podróży, 1 lipca 1920 roku dotarli do Gdańska. Zgłosili się do walki z bolszewikami w kraju, co doprowadziło do sformowania batalionu strzelców oraz Legii Oficerskiej. Gdy do oddziału dołączyło około 5 tysięcy ochotników z Kalisza, Kutna, Łodzi i Włocławka, utworzono brygadę piechoty, znaną jako Brygada Syberyjska. O opiekę nad zdemobilizowanymi i powracającymi z frontu żołnierzami z 5 Dywizji Syberyjskiej zwracali się księża posłowie, w tym Władysław Chrzanowski.

W styczniu 1921 roku brygada została przekształcona w Dywizję Syberyjską, a w październiku tego samego roku przemianowana na 30 Dywizję Piechoty.

Żołnierze Dywizji Syberyjskiej, którzy zmarli lub zostali zamordowani, byli pochowani między innymi na cmentarzu w Krasnojarsku, gdzie spoczywa 400 ofiar. Obecnie zajmuje się nimi lokalna Polonia.

30 Dywizja Piechoty kontynuowała tradycje Dywizji Syberyjskiej, a jej pułki piechoty to:

  • 82 Syberyjski pułk piechoty – 1 Syberyjskiego pułku piechoty,
  • 83 pułk Strzelców Poleskich – 2 Syberyjskiego pułku piechoty,
  • 84 pułk Strzelców Poleskich – 3 Syberyjskiego pułku piechoty.

Organizacja

Organizacja 5 Dywizji Strzelców Polskich obejmowała:

  • dowództwo 5 Dywizji Strzelców Polskich,
  • 1 pułk strzelców polskich im. Tadeusza Kościuszki – pułkownik Ludwik Bołdok,
  • 2 pułk strzelców polskich na Syberii,
  • 3 pułk strzelców polskich im. Henryka Dąbrowskiego – podpułkownik Romuald Kohutnicki,
  • batalion kadrowy – podpułkownik Leonard Brzeziński-Dunin,
  • batalion szturmowy – kapitan Edward Dojan-Miszewski,
  • 1 pułk ułanów – podpułkownik Konrad Piekarski,
  • 5 pułk artylerii polowej lekkiej – pułkownik Karol Skirgiełło-Jacewicz,
  • batalion inżynieryjny – kapitan Ignacy Świerszczewski,
  • żandarmeria polowa – kapitan Darowski † IV 1920 Krasnojarsk,
  • sąd dywizyjny – major Kamiński † XI 1920 Omsk,
  • naczelny lekarz – dr Wiktor Feliks Fiweger (oraz chirurg w szpitalu dywizyjnym).

W skład pułku strzelców wchodziły:

  • 3 bataliony, każdy składający się z 3 kompanii po 150 żołnierzy,
  • batalion karabinów maszynowych z 4 kompaniami po 6 karabinów maszynowych i 100 żołnierzy,
  • kompania zwiadu pieszego: 2 karabiny maszynowe i 100 żołnierzy,
  • oddział zwiadu konnego: 2 lekkie karabiny maszynowe i 60 żołnierzy,
  • kompania łączności,
  • pluton saperów,
  • kompania sztabowa.

W skład pułku ułanów wchodziły 4 szwadrony po 150 szabel, natomiast skład pułku artylerii stanowiło 6 baterii po 4 działa.

Kawalerowie Virtuti Militari

Żołnierze „5 Dywizji Syberyjskiej WP na Wschodzie” zostali odznaczeni 22 czerwca 1922 roku Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari. Jedną gwiazdką *) oznaczono kawalerów VM – żołnierzy 82 pp, dwiema gwiazdkami ) oznaczono kawalerów VM – żołnierzy 83 pp.

Odznaka

W okresie II Rzeczypospolitej Związek Sybiraków przyznawał pamiątkową odznakę 5 Dywizji Syberyjskiej. Komisja Odznaki Pamiątkowej byłych Wojsk Polskich we Wschodniej Rosji (Syberia) wznowiła swoją działalność w 1937 roku.

Przypisy

Bibliografia

Bronisław Prugar-Ketling (red.): Księga chwały piechoty. Warszawa: Departament Piechoty MSWojsk, Warszawa 1937-1939. Reprint: Wydawnictwo Bellona, 1992.

Witold Jarno: 1 Dywizja Strzelców Armii Generała Hallera, 2006, ISBN 83-88679-55-4.

Stanisław S. Bohdanowicz, Agnieszka A. Knyt (oprac.), Warszawa: Ośrodek Karta, 2006, ISBN 83-88288-87-3, OCLC 69301264. Brak numerów stron w książce.

Henryk Bagiński: Wojsko Polskie na Wschodzie 1914-1920. Warszawa: Główna Księgarnia Wojskowa. Zakłady Graficzno-Wydawnicze „Książka”, 1921.

„Tygodnik Ilustrowany” 24 lipca 1920, s. 590.

Michał Pawlikowski: „Syn Ziemi Radomszczańskiej. Życie i działalność posła na Sejm II Rzeczypospolitej ks. dr Władysława Chrzanowskiego 1886-1933”, Strzałków 2011, ISBN 978-83-933262-0-4.

Dariusz Radziwiłłowicz. Żołnierze 5 Dywizji Strzelców Polskich w bolszewickiej niewoli i ich repatriacja. „Przegląd Wschodnioeuropejski”. VIII/1, 2017. Olsztyn: Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego. ISSN 2081-1128.

Stefan W. Wojstomski: „Sprzymierzeńcy. Czesi na Syberii 1918-1920”, Warszawa 1938, Instytut Wydawniczy „Biblioteka Polska”, s. 243.

Józef J. Birkenmajer, Marta M. Korczyńska (red.), Grzegorz G. Korczyński (red.), Tomasz T. Bohajedyn (ilustr.), Kraków: Wydawnictwo Cztery Strony, 2015, ISBN 978-83-65137-04-3, OCLC 907358736. Brak numerów stron w książce.

Dzienniki Personalne Ministerstwa Spraw Wojskowych z 1928, 1931 i 1934. [dostęp 2016-02-15].