5 Dywizja Piechoty
5 Dywizja Piechoty to polska jednostka piechoty, która działała w czasie powstania listopadowego.
Działania dywizji
Na mocy rozkazu z dnia 27 kwietnia 1831 utworzono 5 Dywizję Piechoty. W składzie dywizji przeważała nowo powołana kadra żołnierzy, a liczba doświadczonych wojskowych malała.
Bitwa pod Nurem
W maju przyjęto plan operacji, mającej na celu atak na rosyjskie gwardie skoncentrowane pomiędzy Bugiem a Narwią. Pod osłoną zgrupowania generała Jana Nepomucena Umińskiego, główne siły polskie miały przegrupować się do Serocka, skąd miały rozpocząć natarcie na gwardie.
Dnia 12 maja 5 DP wyruszyła z Kostrzyna, kierując się przez Stanisławów, Kobyłkę i Arciechów do Serocka. Wspólnie z II Korpusem Kawalerii, pod dowództwem generała Łubieńskiego, maszerowała przez Brok do Nura, mając za zadanie zdobycie mostów. W przypadku, gdyby wojska Dybicza wyprzedziły ich, dywizja miała cofnąć się do Serocka, opóźniając marsz wroga.
15 maja zgrupowanie generała Łubieńskiego, wzmocnione przez 2 DP, dotarło do rejonu Kręgi – Rybno. 16 maja dotarło do Broku, a 17 maja zajęto Nur. W tym miejscu brakowało dalszych planów działania. Nie zniszczono przepraw na Bugu ani nie zajęto rosyjskich magazynów. Ten brak zdecydowanych działań pozwolił wojskom rosyjskim na bezstratne wycofanie się w kierunku Białegostoku. 19 maja, marszałek Dybicz wyruszył na pomoc swoim oddziałom. W dniach 21-22 maja główna armia rosyjska przeszła na prawy brzeg Bugu, korzystając z nieuszkodzonego mostu. Straż przednia uderzyła na Ciechanowiec i zajęła go 21 maja, a główne siły skierowały się przeciwko wojskom Łubieńskiego, w tym także 5 DP. 22 maja Łubieński wydał spóźniony rozkaz wycofania się przez Czyżew i Zambrów w stronę sił głównych. 5 DP była już zaangażowana w walkę. Cztery bataliony rosyjskich karabinierów wyparły dwa polskie z lasu na wschód od Nuru. Dybicz skierował dodatkowo 24 szwadrony kirasjerów i ułanów, by wykonać manewr obejścia i przyprzeć Polaków do Bugu. Główne siły pod dowództwem generała Kamieńskiego maszerowały przez Strękowo na Czyżew, a ariergarda wyruszyła dopiero wieczorem. Po przejściu Strękowa na linii rzeki Pukawki napotkano rosyjską kawalerię, która proponowała poddanie się. Łubieński odmówił przyjęcia warunków kapitulacji.
Szarże polskiej kawalerii okazały się jednak niewystarczające, a artylerzyści z 2. baterii lekkokonnej uciekli. Ostatecznie, Polaków uratowała brygada Krasickiego, której 3. i 14. pułk w czworobokach odparł ataki kirasjerów, umożliwiając pozostałym oddziałom dotarcie lewym brzegiem Zuzeli do Strękowa, a następnie przez Czyżew do Zambrowa.
Bitwa pod Nurem, będąca chrztem bojowym 5 Dywizji Piechoty, została źle przeprowadzona przez Łubieńskiego.
Bitwa pod Ostrołęką
Po przegranej bitwie pod Nurem, generał Skrzynecki postanowił bronić linii Narwi. 5 DP zajęła linię dozorowania Czarnowiec – Rzekuń, a po zbliżeniu się Rosjan, 26 maja rano przeszła na prawy brzeg Narwi, zajmując pozycje w pobliżu wsi Kruki.
26 maja około godziny 11.00 Rosjanie rozpoczęli natarcie na Ostrołękę, rozbijając brygadę Bogusławskiego, zdobywając mosty i przystępując do przeprawy na prawy brzeg Narwi. Następnie przeszli przez Narew i odrzucili resztki słabo walczącej brygady Bogusławskiego. Generał Skrzynecki zorganizował kontruderzenie. 3 DP uderzyła, ale bez sukcesu. O godzinie 13.00 zaatakowała 1 DP, której natarcie załamało się w momencie dotarcia do przyczółka. O godzinie 14.00 nieprzyjaciel odrzucił Polaków na pozycje wyjściowe.
Atak polskiej kawalerii również nie przyniósł oczekiwanych rezultatów. 2., 3. i 5. pułki ułanów stoczyły walkę z przeciwnikiem, ale ogień rosyjskiej artylerii oraz piechoty powstrzymał ich postęp.
O godzinie 17.00 Rosjanie skoncentrowali znaczne siły na przyczółku i kontynuowali natarcie pod dowództwem generała Mandesterna. 3 kompania pozycyjnej artylerii pieszej mjr. Turskiego otworzyła celny ogień kartaczami, co na chwilę zatrzymało rosyjskie natarcie. Powstały warunki do przeprowadzenia przeciwuderzenia.
Będąca w pierwszym rzucie 5 DP na lewym skrzydle miała brygadę płk. Jana Krasickiego, składającą się z 14. i 3. pułku piechoty liniowej. Prawe skrzydło tworzyła brygada płk. Walentego Zawadzkiego, która miała w składzie 20. i 16. pułk. Prawym sąsiadem dywizji były 12. i 2. pułki piechoty liniowej brygady płk. Pawła Muchowskiego z 1 DP. II rzut stanowiła jazda generałów Skarżyńskiego i Łubieńskiego. Generał Skrzynecki uderzył ostrożnie brygadą Krasickiego i Muchowskiego. Kolumny batalionowe poprzedzały tyraliery, prowadzone przez płk Krasickiego z karabinem w ręku. Generał Kamieński szedł pieszo obok kolumn. Doszło do walki na bagnety. Rosjanie użyli swoich odwodów, co spowodowało ogromne straty po obu stronach. Około godziny 18.30 natarcie straciło impet, jednak mimo niepowodzenia, Polacy zatrzymali Rosjan przed dalszymi działaniami ofensywnymi. Armia polska oderwała się od przeciwnika i rozpoczęła odwrót w kierunku Warszawy.
W obu bitwach dywizja poniosła znaczne straty, które wynikały przede wszystkim z błędów taktycznych popełnianych przez dowódców oraz z niewłaściwego wykorzystania oddziałów dywizji. 5 czerwca 5 DP, pod dowództwem już płk. (gen.) Zawadzkiego, liczyła 6438 oficerów i żołnierzy, w tym 5863 piechoty oraz 575 artylerii. Dla porównania: 8 maja dywizja liczyła 6657, w tym 6973 piechoty.
Marsze i przegrupowania dywizji
Po bitwie pod Ostrołęką 5 DP przemaszerowała w rejon Warszawy, osiągając Pragę 29 maja. 15 czerwca przeszła do Mienia, a 21 czerwca ruszyła w kierunku Modlina.
Ostatecznie 24 czerwca dywizja obozowała ponownie pod Pragą. 7 lipca, wspólnie z 3 DP, otrzymała rozkaz marszu na Modlin, ale już 14 lipca wróciła do Pragi. Te manewry były wynikiem błędów militarnych związanych z brakiem rozpoznania zamiarów przeciwnika oraz niezdecydowaniem dowództwa.
W tym czasie nowy dowódca armii rosyjskiej, marszałek Paskiewicz, przeprawił się na lewy brzeg Wisły w rejonie Nieszawy, stwarzając zagrożenie dla Warszawy z zachodu. 2 sierpnia główne siły polskie, w tym 5 DP, przegrupowały się do Sochaczewa, a stąd dalej do Bolimowa.
Generał Skrzynecki nie potrafił zdecydować się na żaden wariant przeciwdziałania ruchom rosyjskich wojsk. Ostatecznie Polacy rozpoczęli odwrót w kierunku Warszawy. 15 sierpnia 5 DP stanęła pod Błoniem. Następnego dnia, działając w składzie II Korpusu generała Ramorino, dotarła do Warszawy.
Bitwa pod Międzyrzecem Podlaskim
W tym czasie rosyjski VI Korpus pod dowództwem Rosena maszerował w stronę Warszawy od strony Brześcia.
W nocy z 21/22 sierpnia 5 DP wymaszerowała z Pragi. Ramorino zdecydował się, nie zgodnie z rozkazem, na kierunek południowo-wschodni, w stronę Karczewa, Garwolina i Żelechowa. Taki manewr mógł umożliwić Rosenowi obejście polskich wojsk i zagrożenie Pradze. Interwencja generała Prądzyńskiego spowodowała, że korpus zawrócił na Łuków. Teraz Rosjanom groziło odcięcie od Brześcia. W nocy z 27/28 sierpnia cofali się oni od Stoczka przez Łuków do Żdżar, a następnie drogą bita, do Międzyrzeca. Ich ariergardy stoczyły walkę pod Krynkami z awangardami polskimi. W okolicach Międzyrzeca gen. Rosen postanowił stoczyć bitwę. W polskim obozie znowu pojawiły się różnice zdań. Generał Prądzyński proponował pozostanie w rejonie Łukowa w gotowości do marszu w kierunku Warszawy.
Ramorino jednak ruszył na Międzyrzec. Od zachodu na miasto miała uderzyć brygada generała Prądzyńskiego z 5 DP. Główne siły II Korpusu miały obejść miasto od północy i w okolicach Rogoźnicy odciąć nieprzyjacielowi drogę odwrotu.
29 sierpnia pułki 5 DP zaatakowały nieprzyjaciela frontalnie. Piechota znalazła się pod silnym ogniem rosyjskich armat. Generał Prądzyński atakował na północ, zmuszając Rosena do zmiany frontu. Około godziny 17.00 6 DP dokonała manewru okrążającego, docierając do Rogoźnicy. Wioska była jednak już obsadzona przez rosyjski oddział gen. Werpechowskiego. Jego opór umożliwił Rosjanom wycofanie się z Międzyrzeca i szybki marsz w kierunku Brześcia. Bitwa pod Międzyrzecem Podlaskim zakończyła się zwycięstwem Polaków.
Ramorino kontynuował pościg za wycofującym się rosyjskim VI Korpusem i 30 sierpnia dotarł do Białej. Tam otrzymał informacje o zbliżającym się gen. Paskiewiczu do Warszawy. Ponownie doszło do kontrowersji wśród polskich generałów. II Korpus Ramorino nie ruszył na pomoc Warszawie, a pościg był prowadzony niemrawo. 1 września dotarł do Małaszewicz, a brygada Zawadzkiego z 5 DP zajęła Terespol.
Odwrót
Dopiero po kilku dniach korpus Ramorino ruszył w stronę Warszawy. 7 września był w Międzyrzecu, a następnego dnia w Siedlcach. W tym czasie Warszawa skapitulowała. Armia polska wycofywała się w kierunku granicy pruskiej nad Drwęcą. Ramorino skierował się w przeciwną stronę, ku granicy austriackiej, maszerując przez Łuków i Kurów na południe. Tym razem Rosen podążał za nim bez pośpiechu. W nocy z 16 na 17 września korpus przeszedł granicę austriacką pod Chwałowicami, a 18 września został rozbrojony przez Austriaków.
5 Dywizja Piechoty przestała istnieć.
Skład i obsada personalna
Skład wojsk dywizji był często zmienny.
Dowódcy
gen. bryg. Henryk Ignacy Kamieński – od 26 kwietnia 1831 do 26 maja 1831
gen. bryg. Walenty Zawadzki – od 26 maja 1831 do 5 czerwca 1831
gen. bryg. Jan Kanty Julian Sierawski – od 5 czerwca 1831 do 18 września 1831
Struktura organizacyjna
1 brygada – pułkownik Jakub Krasicki
pułk weteranów
15 pułk nowej formacji
2 brygada – pułkownik Walenty Zawadzki
3 pułk piechoty liniowej
6 pułk piechoty liniowej
Strzelcy Sandomierscy
R.O. Spaizier podaje następujący skład dywizji w chwili jej powstania: składała się z trzeciego, szóstego, czternastego i dwudziestego pułku piechoty liniowej, z których dwa ostatnie w większości były uzbrojone tylko w kosy.
1 brygada – pułkownik Jakub Krasicki
3 pułk piechoty liniowej
14 pułk piechoty liniowej
2 brygada – pułkownik Walenty Zawadzki
6 pułk piechoty liniowej
20 pułk piechoty liniowej
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Edmund Callier: Bitwy i potyczki stoczone przez wojsko polskie w roku 1831. Poznań: Drukarnia Dziennika Poznańskiego, 1887.
Tadeusz Rawski: 5 Dywizja Piechoty w dziejach oręża polskiego. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 1997. ISBN 83-87103-20-9.
Tadeusz Korzon, Bronisław Gembarzewski, Jadwiga Rogowa: Dzieje wojen i wojskowości w Polsce. Poznań: „Kurpisz”, 2003. ISBN 83-88841-52-1. Brak numerów stron w książce.
Bronisław Gembarzewski: Wojsko Polskie – Królestwo Polskie 1815-1830. Reprint: Kurpisz, Poznań 2003.
Marian Kukiel: Zarys historii wojskowości w Polsce. London: Puls, 1993. ISBN 0-907587-99-2.
Jan Wimmer: Historia piechoty polskiej do roku 1864. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1978.
Eligiusz Kozłowski: Historia oręża polskiego 1795-1939. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1983. ISBN 83-214-0339-5.