5 centów Buffalo

5 centów Buffalo (ang. Buffalo nickel, Bison nickel lub Indian Head nickel) to amerykańska moneta wykonana z miedzioniklu, o nominale pięciu centów, zaprojektowana przez Jamesa Earle’a Frasera. Była emitowana przez U.S. Mint w latach 1913–1938, a w 1938 roku została zastąpiona pięciocentówką z Thomasem Jeffersonem.

Moneta ta była pierwszą w historii USA, która przedstawiała inne zwierzę niż orzeł.

Tło historyczne

W 1905 roku prezydent Theodore Roosevelt zainicjował zmiany w wizerunkach amerykańskich monet. Kluczową postacią w tym przedsięwzięciu był rzeźbiarz Augustus Saint-Gaudens, który jednak przed swoją śmiercią zdążył zaprojektować jedynie monety Indian Head Eagle (10 dolarów) oraz Saint-Gaudens Double Eagle (20 dolarów). Mimo to, U.S. Mint miała na celu kontynuację zmiany wizerunków monet. Zgodnie z Coinage Act of 1890, zmiany mogły nastąpić nie wcześniej niż 25 lat od ostatniej. Główny rytownik mennicy, Charles E. Barber, sprawdził, które nominały spełniają te kryteria. Okazały się nimi srebrny dolar i pięciocentówka. Sekretarz Skarbu, Franklin MacVeagh, pozytywnie ocenił pomysł nowego projektu dla pięciocentówki.

Barber w 1910 roku rozpoczął własne prace, mając nadzieję, że Departament Skarbu wybierze projekt z kręgów amerykańskiej mennicy. Wcześniejsze projekty zaakceptowane w początkach XX wieku pochodziły od artystów spoza U.S. Mint. Z powodu ambicji MacVeagh, pomysły Barbera zostały jednak zignorowane.

Projekt i emisja

Przygotowania i projekt monety

Wśród artystów, do których dotarła informacja o planowanej zmianie wizerunku pięciocentówki, był James Earle Fraser, uczeń Saint-Gaudensa, który był już uznawanym artystą. Wykonał m.in. rzeźbę End of the Trail, przedstawiającą Indianina na koniu. Fraser zaproponował dyrektorowi U.S. Mint, George’owi E. Robertsowi, wykonanie projektu monety, mając na celu uhonorowanie rdzennych mieszkańców Ameryki. Początkowo Roberts zlecił Fraserowi wykonanie projektu głowy Lincolna, jednak pomysł szybko porzucono, a mennica poprosiła artystę o przedstawienie propozycji dla „typowo amerykańskiej” monety. W 1912 roku Fraser otrzymał informację, że będzie miał wyłączność na pracę nad nowym wizerunkiem.

W historii amerykańskiego mennictwa jedynymi monetami z wizerunkiem Indianina o fizjonomii rdzennej ludności były Indian Head Half Eagle oraz Indian Head Quarter Eagle autorstwa Beli Lyon Pratta. Na innych monetach (takich jak Indian Head Eagle czy 3 dolary Indian Princess Head) Indianie byli przedstawiani z cechami „rasy kaukaskiej”.

Przed rozpoczęciem prac nad projektem, Fraser badał cechy charakterystyczne dla wyglądu ludności indiańskiej. Po emisji monety zapytano go o źródło inspiracji dla awersowego profilu, na co odpowiedział, że współpracował z trzema Indianami. Wspomniał o dwóch z nich: Iron Tail (Siuks) oraz Two Moons (Czejen). Trzeci to Big Tree (Kiowa), co potwierdziła jego żona, Laura Gardin Fraser, która również potwierdziła współpracę z Siuksem Iron Tailem. Analiza awersu monety oraz zdjęć wymienionych Indian sugeruje, że najprawdopodobniej modelem był Iron Tail.

Rewers monety również stanowił wyjątek w historii amerykańskiego mennictwa, ponieważ przedstawiał bizona amerykańskiego. Dotychczas jedynym zwierzęciem na amerykańskich monetach był bielik amerykański. Fraser stwierdził, że w celu stworzenia „prawdziwie amerykańskiej” monety, nie znalazł bardziej charakterystycznego motywu niż bawół amerykański. Zauważono, że Fraser używał potocznej nazwy buffalo zamiast zoologicznej bison. Przy projekcie rewersu wzorował się na bizonie o imieniu Black Diamond z Bronx Park Zoo w Nowym Jorku.

Fraser zaprezentował pierwsze modele po pięciu miesiącach, wykonując kilka wersji o różnej wysokości reliefu. MacVeagh poprosił o propozycje z jak najniższym reliefem, co wynikało z wymogu mennicy dotyczącego bicia dużej ilości monet w krótkim czasie. Ostateczny projekt Frasera zyskał przychylność MacVeagha, podczas gdy Barber krytykował zbyt duże przedstawienia na awersie i rewersie, które jego zdaniem nie pozwalały na umieszczenie wymaganych inskrypcji. Przedsiębiorcy produkujący automaty, w których płacono pięciocentówkami, wyrazili obawy dotyczące nowego projektu. Hobbes Manufacturing Company złożyło protest do U.S. Mint, jednak dyrektor mennicy poparł Frasera, twierdząc, że łatwiej dostosować automaty niż ponownie zmieniać projekty monet.

Pierwsze próbne wybicia miały miejsce 7 stycznia 1913 roku.

Emisja monety

17 lutego 1913 roku wybito pierwsze obiegowe monety pięciocentowe z nowym wizerunkiem. Część z nich została przekazana prezydentowi Williamowi Taftowi, aby wręczył je jako prezent przedstawicielom Indian zaproszonym na ceremonię poświęcenia pomnika National American Indian Memorial. Monety weszły oficjalnie do obiegu 4 marca. Wkrótce zauważono problem związany z projektem rewersu – nominał „FIVE CENTS” został umieszczony na kopcu łączącym się z otokiem, co sprawiało, że wystawał on poza płaszczyznę monety i był narażony na ścieranie. W celu ochrony inskrypcji, Barber przeprojektował rewers, redukując kopiec do linii trawy, na której stał bizon. Nominał umieszczono w egzerdze pomiędzy zwierzęciem a otokiem, co zminimalizowało ryzyko ścierania. Zmiana projektu została zatwierdzona przez Frasera. W 1937 roku oddział mennicy w Denver wypuścił monety z bizonem z trzema nogami, co zauważono dopiero po ich wprowadzeniu do obiegu. Wizerunek bizona z trzema nogami powstał w wyniku spolerowania stempla rewersu przez pracowników mennicy. Monety wybite w 1936 roku były wyjątkowe, ponieważ po raz pierwszy pięciocentówka została wybita w ilości przekraczającej 100 milionów sztuk (dokładnie 118 997 000).

Bicie obiegowych pięciocentówek z bizonem wstrzymano w latach 1922 oraz 1932–1933. W 1938 roku, po 25 latach w obiegu, zmieniono projekt pięciocentówki, zastępując monetę z bizonem nową z Thomasem Jeffersonem.

W latach 1913–1916 oraz 1936–1937 wybito również egzemplarze kolekcjonerskie. W pierwszym okresie monety były bite w stylu francuskim matowym, który był popularny wśród medalierów na przełomie XIX i XX wieku. Finisz tych monet był bardziej matowy, a tło ziarniste, co miało na celu uwydatnienie szczegółów. Według Langego, w przypadku monet o niższym reliefie niż medale, taki sposób bicia nie był efektowny. W 1936 roku mennica wróciła do bicia monet kolekcjonerskich stemplem lustrzanym, co tworzyło kontrast między lśniącym tłem a matowym reliefem.

Monety wybite w latach 1913–1916 sprzedawano w „dużych” zestawach monet kolekcjonerskich za cenę 1 dolara i 16 centów (zestaw zawierał monety o nominale jednego centa i pięciu centów oraz trzy srebrne monety) lub w „małych” zestawach za 16 centów (monety o nominale centa i pięciu centów). Monety bite w latach 1936–1937 sprzedawano pojedynczo, w cenie 20 centów.

American Buffalo Gold

Według Langego, „śmiałość projektu” oraz „wyjątkowa amerykańska jakość” sprawiły, że pięciocentówka z bizonem stała się jedną z najbardziej rozpoznawalnych amerykańskich monet, zdobywając uznanie w popkulturze USA.

W 2006 roku U.S. Mint rozpoczęła emisję monety American Buffalo Gold, wykonanej z 24-karatowego złota próby 999. Jest uznawana za monetę bulionową, waży 1,0001 oz (31,108 g) i ma wartość nominalną 50 dolarów amerykańskich. Awers i rewers tej monety odtwarzają projekt Frasera, a U.S. Mint podkreśla, że moneta ukazuje „pierwotne piękno amerykańskiego Zachodu”, „oddaje cześć dziedzictwu pierwszych mieszkańców” oraz „oddaje ducha pionierskiej ekspansji narodu na zachód”.

Nakłady

Nakłady monet Buffalo nickel:

Opis monety

Awers

Awersy obu odmian przedstawiały profil Indianina zwrócony w prawo. Postać ma na wpół zamknięte oczy, a we włosach ma trzy pióra związane wstążką w stylu rdzennych mieszkańców równin. Po prawej stronie czoła i nosa Fraser umieścił napis „LIBERTY”. W dolnej lewej części monety, pod kołnierzem, znajduje się data, a pod nią inicjał artysty „F”.

Rewers

Rewersy obu odmian przedstawiały bizona zwróconego w lewo. Nad nim, wzdłuż otoku, umieszczono nazwę państwa „UNITED•STATES•OF•AMERICA”. Pomiędzy grzbietem bizona a nazwą państwa, po prawej stronie monety, Fraser umieścił motto „E PLURIBUS UNUM”. W pierwszej odmianie bizon stoi na trawiastym pagórku, na którym umieszczono nominał „FIVE CENTS”, co powodowało, że inskrypcja wystawała poza płaszczyznę monety i była narażona na ścieranie. W drugiej odmianie, zaprojektowanej przez Barbera, bizon stoi na równinie, a nominał „FIVE CENTS” umieszczono w egzerdze pomiędzy trawą a otokiem monety.

W 1937 roku w mennicy w Denver postanowiono wypolerować stemple, aby usunąć z nich ślady zużycia i zadrapania. W trakcie tych prac spolerowano jedną z nóg bizona, co zaowocowało wybiciem 17 826 000 sztuk takich monet.