5 Batalion Saperów (II RP)

5 Batalion Saperów (5 bsap) to jednostka saperów Wojska Polskiego, która funkcjonowała w II Rzeczypospolitej.

Batalion (lub pułk) pełnił rolę jednostki wojskowej w czasie pokoju, realizując zadania mobilizacyjne w stosunku do oddziałów oraz pododdziałów saperskich. Odpowiadał również za organizację i szkolenie. Jego siedzibą był Kraków. W 1939 roku, po mobilizacji jednostek zgodnie z planem mobilizacyjnym, batalion został rozwiązany.

Formowanie i zmiany organizacyjne

W dniu 9 czerwca 1921 roku, w Krakowie, z połączenia 6 batalionu saperów dowodzonego przez majora Ignacego Landau, 21 batalionu saperów pod dowództwem kapitana Karola Czarneckiego oraz 23 batalionu saperów kierowanego przez kapitana Zdzisława Groele, powstał 5 pułk saperów.

15 września 1925 roku, nad brzegiem Wisły, w pobliżu Bielan, popełnił samobójstwo strzałem z rewolweru porucznik Zenon Janowczyk, dwukrotnie odznaczony Krzyżem Walecznych. Po zaistniałym incydencie jego ciało wpadło do rzeki, lecz natychmiast zostało wydobyte przez rybaków.

W listopadzie 1929 roku jednostka została przekształcona w 5 batalion saperów i podlegała dowódcy 4 Brygady Saperów. Na wiosnę 1934 roku, w wyniku kolejnej reorganizacji wojsk saperskich, batalion został podporządkowany dowódcy 2 Brygady Saperów w Krakowie, a na początku grudnia 1934 roku włączono go w skład 2 Grupy Saperów.

W styczniu 1935 roku, na bazie batalionu, powstała 23 kompania saperów.

Organizacja batalionu saperów w 1929 roku

Dowództwo:

• dowódca /płk/,
• zastępca dowódcy,
• drużyna dowódcy

Stan osobowy wynosił – 3 oficerów, 3 podoficerów, 2 pracowników cywilnych.

Kwatermistrzostwo:

• kwatermistrz /ppłk – mjr/,
• oficer mobilizacyjny,
• oficer administracyjno-materiałowy,
• oficer żywnościowy,
• płatnik,
• personel pomocniczy,

Stan osobowy wynosił – 7 oficerów, 14 podoficerów, 4 urzędników wojskowych.

Kompania administracyjna:

• dowódca /kpt./,
• drużyna dowódcy,
• pluton administracyjny (dwie drużyny),
• pluton taborowy (trzy drużyny)

Stan osobowy – 1 oficer, 7 podoficerów i 57 żołnierzy.

Pluton łączności:

• dowódca /kpt./,
• zastępca dowódcy,
• dwie drużyny

Stan etatowy liczył – 1 oficera, 4 podoficerów i 20 szeregowców.

Kompania saperów:

• dowódca /kpt./,
• drużyna dowódcy,
• trzy plutony (po trzy drużyny saperskie)

Stan liczebny kompanii wynosił – 5 oficerów, 13 podoficerów oraz 102 saperów.

Kompania szkolna:

• dowódca /mjr/,
• drużyna dowódcy,
• cztery plutony szkolne (po trzy drużyny każdy)

Stan osobowy wynosił 5 oficerów, 14 podoficerów i 120 elewów.

Pluton miotaczy ognia:

• dowódca,
• sekcja taborowa,
• dwie drużyny

Stan osobowy wynosił – 2 oficerów, 2 podoficerów i 50 żołnierzy.

Park saperski:

• komendant /kpt./,
• zastępca komendanta,
• personel – kancelaryjny,
• magazynowy, warsztatowy

Stan osobowy wynosił – 2 oficerów, 3 podoficerów oraz 8 pracowników cywilnych wojska.

Ogółem batalion liczył 799 osób, w tym 41 oficerów, 103 podoficerów, 655 szeregowców oraz 15 pracowników cywilnych.

Działania pułku/batalionu w okresie pokoju

Najważniejsze zadania krakowskich saperów w dwudziestoleciu międzywojennym obejmowały:

• 1921 – gaszenie pożarów leśnych w województwie krakowskim i śląskim,
• 1922 – obrona mostów w województwie krakowskim zagrożonych zatorami lodowymi,
• 1922 – rozpoczęcie budowy drogi górskiej na Halę Gąsienicową,
• 1923 – obrona kopalni „Saturn” przed powodzią,
• 1923 – budowa tamy na rzece Brynicy pod Sosnowcem,
• 1923 – gaszenie pożarów leśnych w województwie krakowskim i śląskim,
• 1923 – rozpoczęcie budowy schroniska „Murowaniec” na Hali Gąsienicowej,
• 1924 – sypanie Kopca Kościuszki w Racławicach,
• 29 czerwca – 4 lipca 1925 – akcja przeciwpowodziowa w dorzeczu Wisły w województwie krakowskim,
• 1925 – zakończenie budowy drogi i schroniska „Murowaniec” na Hali Gąsienicowej,
• 1927 – akcja ratunkowa podczas wybuchu prochowni w Witkowicach,
• 1928 – budowa mostu na rzece Niemen we wsi Mikołajewszczyzna,
• 1928 – gaszenie pożaru lasu pod Zakopanem,
• 16 sierpnia 1929 – budowa mostu długości 52,80 m na rzece Śmierć w miejscowości Łachwa,
• październik 1930 – budowa mostu długości 124,80 m na rzece Horyń w miejscowości Wielbowno,
• 1934 – akcja przeciwpowodziowa w południowej Polsce oraz odbudowa wielu zniszczonych mostów,
• 1938 – budowa prywatnej drogi do willi Ministra Spraw Wojskowych, generała dywizji Tadeusza Kasprzyckiego w Zakopanem.

Mobilizacja batalionu

5 batalion saperów był jednostką mobilizacyjną. W 1939 roku sformowane jednostki obejmowały:

w mobilizacji alarmowej:

• batalion saperów typ I nr 65 dla Armii „Kraków”,
• pluton mostowy 4-tonowy nr 65 dla Armii „Kraków”,
• batalion saperów typ IIb nr 6 dla 6 Dywizji Piechoty,
• batalion saperów typ IIb nr 21 dla 21 Dywizji Piechoty,
• zmotoryzowana kompania saperów nr 51 dla 1 Brygady Strzelców Górskich (dołączona do GO „Śląsk”) – dowódca kpt. inż. Edward Sarosiek,
• samodzielna kompania saperów nr 75 dla 55 Dywizji Piechoty (rezerwowej) – dowódca kpt. Czesław Wójtowicz,
• rezerwowa kompania saperów nr 151 dla Armii „Kraków” – kpt. sap. rez. inż. Zdzisław Rychlik († 19 IX 1939 Stary Zamość),
• rezerwowa kompania saperów nr 152 dla Armii „Kraków”,
• pluton parkowy saperów nr 51,
• pluton parkowy saperów nr 52,
• pluton parkowy saperów nr 53,
• lekka kolumna pontonowa typ I nr 151.

Skład kolumny:

• 2 plutony po 60 mb mostu nośności 5 lub 8 ton na pontonach stalowych, razem 120 mb mostu.
• 3 oficerów, około 250 podoficerów i saperów.
• Kolumna dysponowała około 300 końmi.

Szefostwo Fortyfikacji typ II „Kraków” oraz dowództwo grupy fortyfikacyjnej nr 51 dla Armii „Kraków”.

w I rzucie mobilizacji powszechnej:

• rezerwowa kompania saperów nr 153 dla Armii „Kraków”,
• rezerwowa kompania saperów nr 154 dla Armii „Kraków”,
• rezerwowa kompania saperów nr 155 dla Armii „Kraków” (GO „Śląsk”),
• rezerwowa kompania saperów nr 156 dla Armii „Kraków”,
• rezerwowa kompania saperów nr 157 dla Armii „Kraków”,
• rezerwowa kompania saperów nr 158 dla Armii „Kraków”,
• dowództwo grupy fortyfikacyjnej nr 52 dla Armii „Kraków” (GO „Bielsko”).

w II rzucie mobilizacji powszechnej:

• batalion saperów typ IIb nr 55 dla 45 Dywizji Piechoty (rezerwowej),
• lekka kolumna pontonowa typ II nr 152.

Skład kolumny:

• 2 plutony po 30 – 45 mb mostu nośności 4 lub 7 ton na pontonach stalowych, razem od 60 do 90 mb mostu.
• 3 oficerów, około 200 podoficerów i saperów.
• Kolumna dysponowała około 250 końmi.

Kompanie marszowe saperów nr 51 oraz Ośrodek Zapasowy Saperów Nr 3.

Żołnierze jednostki

Dowódcy pułku:

• płk Jan Fogel (1921 – 1922),
• płk Norbert Rustowski (1922 – VII 1924),
• płk Włodzimierz Dziakiewicz (VII 1924 – 1925),
• ppłk/płk SG Ignacy Boerner (XI 1925 – 1928),
• ppłk dypl. Wiktor Batycki (I 1928 – III 1929).

Dowódcy batalionu:

• mjr Jan Wańkowicz (p.o. 1929 – III 1932),
• ppłk dypl. Czesław Pawłowicz (III 1932 – 1934),
• ppłk Ryszard Jaworowski (1934 – 1938),
• ppłk dypl. Władysław Weryho (XI 1938 – 3 IX 1939).

Zastępcy dowódcy pułku i batalionu (od 1938 I zastępca dowódcy batalionu):

• ppłk Zdzisław Zahaczewski (od XI 1922),
• major Otton Karol Liszka – zastępca dowódcy pułku w 1925 roku,
• major Kazimierz Hornoff – zastępca dowódcy pułku w 1925 roku,
• mjr Tadeusz Bisztyga (1925–1928),
• mjr Jan Wańkowicz,
• mjr Władysław Czarniawski – zastępca dowódcy od III 1932,
• mjr Edward Marian Peristy (od IV 1934),
• mjr Antoni Pecha (1939).

Kawalerowie Virtuti Militari

Żołnierze pułku, którzy otrzymali Krzyż Srebrny Orderu Wojennego Virtuti Militari:

Lista odznaczonych Krzyżem Walecznych

Obsada personalna w 1939 roku

Organizacja pokojowa oraz obsada personalna batalionu w marcu 1939 roku:

• dowódca batalionu – ppłk dypl. Władysław Weryho,
• I zastępca dowódcy batalionu – mjr Antoni Pecha,
• adiutant – por. Stefan Paradowski,
• oficer sztabowy ds. wyszkolenia – por. Aleksander Koślacz,
• lekarz medycyny – por. lek. Marian Piotrowski,
• II zastępca dowódcy (kwatermistrz) – mjr Jan Możdżeń,
• oficer mobilizacyjny – kpt. Feliks Zacharewicz,
• z-ca oficera mobilizacyjnego – por. Julian Feliks Folik,
• oficer administracyjno-materiałowy – por. Jan Łukasiewicz († 1940 Charków),
• oficer gospodarczy – kpt. int. Jan Sadowski,
• dowódca kompanii gospodarczej – ppor. Józef Pawłowski,
• oficer żywnościowy – chor. Józef Pietruszczak,
• komendant parku – por. Czesław Józef Pawłowski,
• zastępca komendanta – vacat,
• dowódca kompanii specjalnej – por. Leon Bronisław Fuhrmann → dowódca 2 kompanii 55 bsap,
• dowódca plutonu łączności – vacat,
• dowódca plutonu przeciwgazowego – por. Leon Bronisław Fuhrmann,
• dowódca kompanii szkolnej – kpt. dypl. Leonard Matrybiński → szef Oddziału IV Sztabu SGO „Narew”,
• instruktor – ppor. Janusz Jezierski,
• instruktor – ppor. Kazimierz Witkowski,
• instruktor – ppor. Wojciech Janusz Zippel → oficer materiałowy 21 bsap († 1940 Katyń),
• dowódca 1 kompanii – por. Wacław Boguszewski → dowódca 2 kompanii 65 bsap,
• instruktor – ppor. Roman Jan Kozłowski,
• instruktor – ppor. Feliks Twardowski → dowódca plutonu w 21 bsap,
• instruktor – Witold Zygmunt Wierzchowski,
• dowódca 2 kompanii – kpt. Bohdan Weryński,
• instruktor – ppor. Jan Uchto,
• instruktor – chor. Jan Orłoś,
• dowódca plutonu mechanicznego – ppor. Józef Pawłowski,
• dowódca 3 kompanii – kpt. Antoni II Zieliński,
• instruktor – ppor. Kazimierz Jan Kęsicki,
• instruktor – ppor. Henryk Tadeusz Kubski,
• dowódca 4 kompanii zmotoryzowanej – kpt. mgr Zenon Schreyer → dowódca 55 bsap,
• instruktor – ppor. rez. Kalarus Tadeusz Józef → adiutant 55 bsap,
• instruktor – chor. Aubek Kazimierz.

Oddelegowani na kurs:

• por. Placyd Chomicki,
• ppor. Bronisław Kucharski.

Żołnierze batalionu – ofiary zbrodni katyńskiej

Biogramy zamordowanych znajdują się na stronie internetowej Muzeum Katyńskiego.

Symbole batalionu

Sztandar batalionu:

10 lutego 1925 roku prezydent RP Stanisław Wojciechowski zatwierdził wzór lewej strony sztandaru 5 pułku saperów.

W piątek 8 maja 1925 roku, na Rynku Głównym w Krakowie, prezydent RP wręczył dowódcy 5 pułku saperów, pułkownikowi Włodzimierzowi Dziakiewiczowi sztandar, ofiarowany przez przemysłowców i inżynierów z Zagłębia Krakowskiego, Dąbrowskiego oraz Górnego Śląska. Sztandar 5 psap został wykonany według ustalonych wzorów. Na prawej stronie, na amarantowym tle, wyhaftowany jest orzeł biały otoczony wieńcem laurowym, a w rogach, na białych smugach, cyfra 5 również w wieńcu laurowym. Na stronie lewej, w środku wieńca laurowego, umieszczono odwieczne hasło wojsk polskich: Honor i Ojczyzna, a w rogach umieszczono na przemian herb Krakowa i św. Stanisława.

3 września 1939 roku, dowództwo batalionu, wraz z ochroną liczącą około 20 żołnierzy i sztandarem, ewakuowało się w kierunku Niepołomic, a potem Brześcia. Z powodu zmieniającej się sytuacji militarnej, ostatecznym celem ewakuacji stały się Zaleszczyki. 17 września kolumna zatrzymała się w majątku za Tarnopolem. W południe, w pośpiechu, załadowano się na samochody i skierowano w stronę Zaleszczyków. Po około 4 godzinach marszu kolumna prawdopodobnie zatrzymała się w wiosce Winiówka. Samochody zostały otoczone przez czołgi Armii Czerwonej. Po incydencie z przelatującym polskim samolotem myśliwskim, ostrzelanym przez żołnierzy sowieckich, Polacy złożyli broń. Jeńcy zostali skierowani do Kopyczyniec. Sztandar 5 bsap pozostał w samochodzie w miejscu rozbrojenia i najprawdopodobniej został przejęty przez jednostkę Armii Czerwonej. Z wiarygodnych źródeł wiadomo, że obecnie sztandar znajduje się w muzeum Ermitaż w Petersburgu.

Odznaka batalionu:

5 maja 1925 roku minister spraw wojskowych, gen. dyw. Władysław Sikorski zatwierdził wzór odznaki pamiątkowej 5 pułku saperów.

Odznaka o wymiarach 46×35 mm ma kształt srebrnej kotwicy, na której krzyżują się dwa karabiny, a u dołu znajdują się kilof i łopata, natomiast u góry harpun i wiosło. Na kotwicę nałożono tarczę z czerwonym obramowaniem, na której umieszczono srebrnego orła oraz cyfrę 5. Odznaka jest dwuczęściowa – odlana w białym metalu, tarcza z orłem przymocowana za pomocą dwóch sztyftów. Na rewersie, u góry, znajduje się wytłoczona litera M, numer nadania oraz nazwisko grawera J. Walenta z Krakowa. Na dole, pod tarczą, znajduje się otwór.

Płomień trąbki

Przysięga na sztandar 5 pułku saperów:

Idą saperzy krakowski pułk piąty

I rozkaz wypełnią, gdy Polska im każe

A kto by chciał z dachu Ojczyzny rwać gonty

My zginiem, lecz Ciebie nie damy Sztandarze.

My wiemy żołnierze! My wiemy dokładnie,

te posłuch najwyższą żołnierską jest cnotą

Więc żywot położym, gdy tak nam wypadnie

Za Ciebie Ojczyzno Ty ojców tęsknoto

Twardymi być musim, jak twarda jest praca

I głusi być musim, na wszelkie krakanie,

Bo praca radosna Ojczyźnie przywraca

Sen, który przez pracą wnet jawą się stanie!

Budować! umacniać! to nasze dziś hasło!

My przecież Ojczyźnie służymy przemiłej!

Czy słońce nam świeci, czy słońce zagasło,

Ojczyźnie dać chcemy i serce i siły!…

Saperska my wiara, składamy przysięgę

Na sztandar, co płynie dziś oto nad nami,

Że będziem pomnażać Ojczyzny potęgą

I żaden sztandaru przenigdy nie splami…

Leć!… płyń nasz sztandarze! W zwycięskie leć loty!…

Niech radość i słońce i błękit Cię wita

A że dziś jest jawą saperów sen złoty

Niech żyje nasz sztandar i Rzeczpospolita!…

Przysięga złożona w Krakowie dnia 8 maja 1925 roku, w dniu wręczenia sztandaru dla 5 pułku Saperów.

Dziedzictwo tradycji

W Anglii zorganizowano dla 1 Dywizji Pancernej 11 kompanię saperów, opartą na tradycjach 5 Batalionu Saperów, której trzon stanowili saperzy krakowscy. Razem z 1 Dywizją Pancerną przeszli szlak bojowy od Caen poprzez Falaise, most „Warszawa“ na Sekwanie, Ypres, Gandawę, Bredę, Aschendort aż do Wilhelmshaven, torując drogę aliantom przez liczne rzeki i kanały północnej Francji, Belgii, Holandii i Niemiec.

W związku z przekształceniem 5 Brygady Saperów w Szczecinie na 5 pułk inżynieryjny oraz w celu zachowania pamięci o chlubnych tradycjach orężnych tego związku taktycznego, Decyzją Ministra Obrony Narodowej Nr 44/MON z dnia 13 marca 2001 roku, polecono 5 pułkowi inżynieryjnemu przejąć dziedzictwo i z honorem kontynuować tradycje:

• 5 pułku saperów 1921—1929,
• 5 batalionu saperów 1929—1939.

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

Jednodniówka 5 pułku saperów na uroczystości poświęcenia sztandaru 8 maja 1925 r. w Krakowie. Kraków: 1925.

Zdzisław Józef Cutter: Saperzy II Rzeczypospolitej. Warszawa [etc.]: Pat, 2005. ISBN 83-921881-3-6.

Zdzisław Józef Cutter: Saperzy Polscy 1918 – 1939. Warszawa [etc.]: Pat, 2001. ISBN 83-87384-05-4.

Otto Dąbrowski: Zarys historii wojennej 3-go Pułku Strzelców Podhalańskich. Warszawa: Zakłady Graficzne „Polska Zjednoczona”, 1929, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.

Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.

Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”, 1990. ISBN 83-211-1104-1.

Kazimierz Satora: Na tropach wrześniowych sztandarów. Warszawa: Związek Kombatantów RP i Byłych Więźniów Politycznych Warszawa – Śródmiescie, 2001. ISBN 83-911280-5-9.

Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918-1945: Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918-1939: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 83-204-3299-5.

Adam Szugajew: Saperzy w służbie Polsce. Londyn: 1985.

Spis byłych oddziałów Wojska Polskiego, Przegląd Historyczno-Wojskowy Nr 2 (183), Warszawa 2000.

Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939; stan na dzień 23 marca 1939. Kraków: Księgarnia Akademicka Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego, 2006. ISBN 83-7188-899-6. Brak numerów stron w książce.

Mieczysław Wolski: Zarys historji wojennej 5-go Pułku Saperów. Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne, 1931, seria: Zarys historii wojennej formacji polskich 1918–1920.

„Rocznik oficerski 1928” str.573.

Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2022-01-19].