5 batalion pancerny (5 bpanc) to jednostka broni pancernych Wojska Polskiego, która funkcjonowała w okresie II Rzeczypospolitej.
Batalion stanowił wojskową formację, która istniała w czasie pokoju, realizując zadania mobilizacyjne związane z oddziałami oraz pododdziałami broni pancernych. Oprócz tego zajmował się organizacją oraz szkoleniem. Jego siedzibą był Kraków. W 1939 roku, po mobilizacji jednostek według planu mobilizacyjnego, batalion został rozwiązany.
Formowanie i zmiany organizacyjne
Na mocy rozkazu Biura Ogólno Organizacyjnego Ministerstwa Spraw Wojskowych L. dz. 4498/Tjn. z dnia 17 grudnia 1933 roku, w garnizonie Kraków powstał 5 batalion czołgów i samochodów pancernych. Powstał on z połączenia 5 dywizjonu samochodowego stacjonującego w Krakowie z trzema pododdziałami wydzielonymi z 2 pułku pancernego w Żurawicy (dwie kompanie czołgów oraz kompania szkolna).
Na podstawie rozkazu L.dz. 2244/Tj. Dowództwa Broni Pancernych z 26 lutego 1935 roku, jednostka została przekształcona w 5 batalion pancerny. Batalion ten był klasyfikowany jako typ I.
W 1939 roku w skład 5 batalionu wchodziły: dowództwo, trzy kompanie czołgów rozpoznawczych oraz szwadron samochodów pancernych. Batalion dysponował 46 czołgami TK, 9 wozami pancernymi wz.34 oraz 254 innymi pojazdami. Jego baza stacjonowania to Kraków.
Mobilizacja 1939
5 bpanc był jednostką odpowiedzialną za mobilizację. Zgodnie z planem mobilizacyjnym „W”, zmobilizował pododdziały broni pancernych dla Armii „Kraków”:
w dniach 24-26 sierpnia 1939 roku, podczas mobilizacji alarmowej, w grupie jednostek oznaczonych kolorem żółtym w Krakowie:
- 51 dywizjon pancerny, w czasie A+24,
- 51 samodzielna kompania czołgów rozpoznawczych, w czasie A+30,
- 52 samodzielna kompania czołgów rozpoznawczych, w czasie A+48,
- kolumna samochodów osobowych nr 51 – por. rez. Jan Scypio del Campo, w czasie A+54,
- kolumna samochodów ciężarowych typ I nr 551 (SPA) – por. rez. Roman Aprill, w czasie A+36,
- kolumna samochodów sanitarnych PCK typ I nr 501 (Fiat 621) – ppor. rez. Krzyszkowski, w czasie A+28,
w dniach 31 sierpnia – 6 września 1939 roku, w pierwszym rzucie mobilizacji powszechnej zmobilizowano:
- kolumna samochodów sanitarnych PCK typ I nr 502 (Fiat 614), w czasie do 4 dnia mobilizacji,
- kolumna samochodów ciężarowych typ I nr 552 (Fiat 621) – por. rez. inż. Michał Ornatkiewicz, w czasie do 5 dnia mobilizacji,
- kolumna samochodów ciężarowych typ II nr 553 – ppor. rez. Jan Bieniek, w czasie do 7 dnia mobilizacji,
- kolumna samochodów ciężarowych typ II nr 554 (dla Odwodu NW), w czasie do 6 dnia mobilizacji,
- kolumna samochodów osobowych i sanitarnych w kraju nr 5 dla dowódcy OK V, do 5 dnia mobilizacji,
- kolumna samochodów ciężarowych w kraju nr 51 dla dowódcy OK V, do 7 dnia mobilizacji,
- park ruchomy broni pancernych nr 5 (dla Odwodu NW) – kpt. Stefan Lutomirski, do 6 dnia mobilizacji,
- czołówka reperacyjna nr 51, do 6 dnia mobilizacji.
w II rzucie mobilizacji powszechnej:
- park stały broni pancernej nr 51, w czasie X+4.
Dowódca batalionu, ppłk Janusz Górecki, po mobilizacji przewidzianych jednostek, zgodnie z przydziałem w przypadku mobilizacji, przeszedł na stanowisko dowódcy broni pancernych i szefa służby samochodowej Armii „Kraków”. Pełnił głównie funkcję szefa służby samochodowej, podporządkowując się kwatermistrzowi armii, płk. dypl. Franciszkowi Tomsy-Zapolskiemu. Po zmobilizowaniu pododdziałów w ramach mobilizacji alarmowej oraz I rzutu powszechnej, pozostałości 5 batalionu pancernego jako Oddział Zbierania Nadwyżek zostały ewakuowane do Ośrodka Zapasowego Broni Pancernych nr 3 w Żurawicy i dalej dzieliły losy tego ośrodka.
Działania niebojowych jednostek zmobilizowanych i zaimprowizowanych przez 5 bpanc.
Kolumny samochodowe
Kolumny samochodowe miały na celu transport wojsk oraz środków walki, a także ewakuację medyczną i materiałów dla związków operacyjnych (armii, grup operacyjnych). Występowały na ogół w dwóch typach. Każda kolumna składała się z pocztu dowódcy, dwóch plutonów transportowych po 10 pojazdów każdy (w zależności od rodzaju: ciężarowe, sanitarne i osobowe) oraz drużyny techniczno-gospodarczej. W kolumnie znajdowało się 2 oficerów, 13 podoficerów i 39 szeregowców. Na stanie były: 21 samochodów transportowych, samochód osobowy, warsztat ruchomy, cysterna oraz 2 motocykle.
Kolumny samochodów ciężarowych typu I pochodziły z zapasów mobilizacyjnych, cechowały się jednorodnością pod względem marki i typu, a ich stan techniczny był bardzo dobry, nie przewidywano w nich warsztatu samochodowego. Kolumny typu II natomiast składały się z pojazdów różnych marek i typów oraz w różnym stanie technicznym i zużycia.
Kolumny samochodów sanitarnych miały etat 1 oficera, 64 szeregowych, były wyposażone w 24 samochody ciężarowe oraz jeden samochód osobowy. Wśród samochodów ciężarowych znajdowały się: 20 samochodów sanitarnych, 3 gospodarcze oraz cysterna. Kolumny sanitarnych typu I pochodziły z zasobów mobilizacyjnych, natomiast typu II z kolumn sanitarnych PCK.
553 kolumna samochodów ciężarowych
Kolumna ta została zmobilizowana w dniach 25-29 sierpnia 1939 roku w Krakowie, a dowodził nią ppor. rez. Jan Bieniek. Do 1 września stacjonowała w koszarach 5 batalionu pancernego, jednak ze względu na bombardowania miasta, 1 września rano przeniosła się za miasto do parku krakowskiego. 3 września została skierowana rozkazem do Żurawicy do siedziby OZBP nr 3, gdzie prawdopodobnie przetransportowała mienie i część składu osobowego OZN 5 bpanc. Marsz do Żurawicy odbył się trasą: Kraków, Bochnia, Tarnów, Rzeszów, Przeworsk, a w trakcie marszu panował chaos na drogach, co skutkowało zatorami oraz atakami niemieckiego lotnictwa. Podczas marszu trzech żołnierzy zostało ciężko rannych, a dwa samochody utracono. 5 września kolumna dotarła do Żurawicy. Po odtworzeniu zdolności marszowej i uzupełnieniu stanu osobowego oraz sprzętu, kolumna uczestniczyła w ewakuacji zapasów DOK nr X znajdujących się w składnicach okręgowych. 14 września kolumna dotarła do Lwowa, gdzie stacjonowała na Placu Strzeleckim, a następnie w Winnikach. W związku z ciągłymi bombardowaniami miasta, 17 września ppor. Bieniek otrzymał rozkaz przemieszczenia kolumny o 20 kilometrów od Winnik do Kurowic. Tego dnia wydzielono 10 samochodów do częściowej ewakuacji dowództwa OK nr VI ze Lwowa do Stanisławowa, reszta kolumny wycofała się do Stanisławowa. Na wieść o zbliżającej się Armii Czerwonej w kierunku Stanisławowa, 19 września kolumna wycofała się w stronę granicy węgierskiej do Jabłonkowa. 21 września dowódca kolumny na rozkaz przekroczył granicę węgierską razem z kolumną. Pojazdy i uzbrojenie przekazano władzom wojskowym węgierskim, a żołnierze zostali internowani.
501 kolumna samochodów sanitarnych PCK
Nie są znane szczegóły działań oraz losy całej kolumny, znane są jedynie losy jednego plutonu pod dowództwem ppor. rez. Gustawa Kittela. Pluton ten, dysponujący 8 samochodami sanitarnymi, został przydzielony 8 września do dyspozycji szefa służby zdrowia Grupy Operacyjnej „Jasło”. Od tego momentu na 7 samochodach umieszczono 61 samodzielny zespół chirurgiczny, a całość została przydzielona do dyspozycji szefa służby zdrowia 11 Dywizji Piechoty. Od 10 września przewożony zespół chirurgiczny wraz z 7 samochodami prawdopodobnie zdezerterował z 11 DP. Przy GO „Jasło” pozostał dowódca plutonu z jednym samochodem sanitarnym oraz motocyklem.
Pozaplanowe improwizowane kolumny samochodowe
Dodatkowo, z Oddziału Zbierania Nadwyżek 5 batalionu pancernego, które przebywały w Żurawicy w składzie Ośrodka Zapasowego Broni Pancernych nr 3, ppłk Janusz Górecki sformował nieplanowane pododdziały. W dniach 6-7 września, stworzono dwie kolumny samochodów ciężarowych, które mogły nosić numery wcześniej zmobilizowanych kolumn samochodów ciężarowych nr 555 i 556. 8 września, po załadunku zaopatrzenia z magazynów w Rzeszowie, w postaci paliwa i żywności, skierowano je nad San w rejon Niska. Celem było wsparcie wojsk Armii „Kraków” wycofujących się na linię Sanu. Dowódcami tych kolumn byli: mjr intendent Iwanowski z kwatermistrzowania DOK nr V oraz kpt. Władysław Marcisz z Ośrodka Zapasowego Pociągów Pancernych nr 1 (wcześniej 2 dywizjon pociągów pancernych).
11 września ppłk Górecki powrócił do Żurawicy i z personelu oraz sprzętu OZBP nr 3 sformował kolejne improwizowane dwie kolumny samochodów. Po ich utworzeniu, zostały one załadowane amunicją, paliwem oraz żywnością i skierowane do rejonu planowanego ześrodkowania Armii „Kraków” w okolicy Zamościa. Z powodu zmiany sytuacji operacyjnej, kolumny te nie dotarły do armii. W związku z odcięciem Armii „Kraków” od Żurawicy, ppłk Janusz Górecki dołączył do 10 Brygady Kawalerii i wraz z nią przekroczył granicę Węgier 19 września 1939 roku.
Parki i czołówki reperacyjne broni pancernych
Parki broni pancernych były rozwijane na poziomie operacyjnym, zajmowały się remontem sprzętu pancernego oraz silnikowego związków operacyjnych lub obszaru tyłowego administrowanego przez wojenne dowództwo Okręgu Korpusu. Zapewniały jednostkom sprzęt motorowy, części zamienne oraz narzędzia i wyposażenie pojazdów. Odpowiadały również za ewakuację techniczną sprzętu wymagającego remontu, porzuconego przez jednostki własne oraz zdobycznego. Skład osobowy parku liczył 16 oficerów oraz 327 szeregowych. Do wyposażenia należały: samochód osobowy, 3 samochody ciężarowe, samochód-cysterna, przyczepka paliwowa, 2 ciągniki, 2 przyczepy oraz 2 motocykle. W uzasadnionych przypadkach park mógł wydzielić czołówkę reperacyjną, kierując ją do obszarów z dużymi stratami lub zniszczeniami. W skład czołówki wchodził 1 oficer oraz 24 szeregowych, wyposażonych w samochód osobowy, do 2 samochodów ciężarowych, do 2 ciągników z przyczepkami ewakuacyjnymi oraz ruchomy warsztat remontowy. Czołówki miały za zadanie remontować sprzęt na miejscu uszkodzenia, a jeśli zakres prac przekraczał możliwości czołówki, uszkodzone pojazdy i sprzęt były ewakuowane do stacji kolejowych lub innych punktów zbiórki.
Losy pozostałych jednostek niebojowych 5 batalionu pancernego nie zostały opisane w dostępnej literaturze, a ich fate we wrześniu 1939 roku pozostają nieznane.
Żołnierze batalionu
Dowódcy batalionu:
- ppłk dypl. Stanisław Habowski (1934-1936 → dowódca 75 pp)
- mjr sap. Adam Jerzy Golcz (p.o. 1936)
- mjr / ppłk br. panc. Janusz Górecki (1936-1939 → dowódca broni pancernych Armii „Kraków”)
Zastępcy dowódcy batalionu (od 1938 – I zastępcy):
- ppłk piech. Henryk Kazimierz Świetlicki (1 XI 1938 – 24 VIII 1939 → dowódca 51 dpanc)
Kwatermistrzowie (od 1938 – II zastępcy dowódcy batalionu):
- mjr sap. Adam Jerzy Golcz (od 1 VI 1935)
- mjr inż. Tadeusz Florczak (1935-1939)
Żołnierze 5 batalionu pancernego – ofiary zbrodni katyńskiej
Biogramy zamordowanych są dostępne na stronie internetowej Muzeum Katyńskiego.
Symbole batalionu
Sztandar
Zarządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 25 marca 1938 roku, batalionowi nadano sztandar. Jak wszystkie sztandary broni pancernych, posiadał on ujednoliconą prawą stronę płatu. Zamiast numeru oddziału, na białych tarczach pomiędzy ramionami krzyża kawaleryjskiego znajdował się Znak Pancerny, który również umieszczono na przedniej ściance podstawy orła.
Na lewej stronie płatu sztandaru umieszczono:
- w prawym górnym rogu — wizerunek Matki Boskiej Piekarskiej,
- w lewym górnym rogu — wizerunek św. Michała,
- w prawym dolnym rogu — godła Śląska i Krakowa,
- w lewym dolnym rogu — odznakę honorową 5 batalionu pancernego.
Na dolnym ramieniu krzyża kawalerskiego widniał napis: „Radzymin 15.VIII. 1920”.
Uroczyste wręczenie sztandaru miało miejsce 26 maja 1938 roku na Polu Mokotowskim w Warszawie, a wręczył go reprezentujący Prezydenta RP oraz Naczelnego Wodza — minister Spraw Wojskowych gen. dyw. Tadeusz Kasprzycki.
We wrześniu 1939 roku sztandar został ewakuowany do Ośrodka Zapasowego w Żurawicy, a następnie przewieziony do Podkamienia koło Lwowa. Stamtąd dotarł wraz z kolumną ewakuacyjną do granicy węgierskiej w rejonie Jabłonicy. 18 września około godziny 14:00 sztandar został spalony.
Odznaka pamiątkowa
4 marca 1938 roku minister spraw wojskowych rozkazem G.M. 3013 Repr. zatwierdził wzór oraz regulamin odznaki pamiątkowej 5 bpanc. Była to srebrna, ośmioramienna promienista gwiazda z nałożonym na środku czarnym, emaliowanym medalionem z pomarańczową obwódką. W centrum medalionu znajdował się srebrny husarski szyszak.
Nie ma dostępnych informacji o autorze projektu odznaki. Odznaki produkowane były w wersjach: oficerskiej – emaliowanej, podoficerskiej – malowanej farbą oraz żołnierskiej – srebrzonej, bez emalii.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Krzysztof M. Gaj: Polska broń pancerna w 1939 roku – organizacja wojenna i pokojowa jednostek. Oświęcim: NapoleonV, 2014. ISBN 978-83-7889-122-2.
Adam Jońca: Wrzesień 1939: pojazdy Wojska Polskiego: barwa i broń. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1990.
Antoni Nawrocki, Ryszard Jakubowski: 5 Batalion Pancerny. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 2003, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. Zeszyt 193. ISBN 83-88773-38-0.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.
Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax, 1990. ISBN 83-211-1104-1.
Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918-1945: Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918-1939: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 83-204-3299-5.
Rajmund Szubański: Polska broń pancerna 1939. Warszawa: Bellona, 2011. ISBN 978-83-11-12106-5.
Jan Tarczyński, Krzysztof Barbarski, Adam Jońca: Pojazdy w Wojsku Polskim = Polish Army vehicles: 1918-1939. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”; Londyn: Komisja Historyczna b. Sztabu Głównego PSZ, 1995. ISBN 83-85621-57-1.
Marian Żebrowski: Zarys historii polskiej broni pancernej 1918 – 1947. Londyn: Zarząd Zrzeszenia Kół Oddziałowych Broni Pancernych, 1971.
Piotr Zarzycki: Plan mobilizacyjny „W”. Wykaz oddziałów mobilizowanych na wypadek wojny. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks” i Zarząd XII Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, 1995. ISBN 83-85621-87-3.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny „W” i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5. OCLC 674626774.