5 Armia (ros. 5-я армия) to związek operacyjny Armii Czerwonej w czasie II wojny światowej, który obecnie funkcjonuje jako jednostka Rosyjskich Sił Lądowych w Dalekowschodnim Okręgu Wojskowym.
5 Armia została utworzona w 1939 roku i w tym samym czasie wzięła udział w agresji ZSRR na Polskę. W momencie ataku Niemiec na ZSRR, który miał miejsce w czerwcu 1941 roku, armia ta była rozmieszczona w południowym sektorze linii obronnych Armii Czerwonej. Została okrążona przez niemieckie wojska w okolicach Kijowa, a podczas próby wydostania się z okrążenia pod koniec września 1941 roku poniosła ogromne straty.
Ponownie sformowana pod dowództwem Dmitrija Leluszenki i Leonida Goworowa, armia ta miała znaczącą rolę w obronnych okopach przed Moskwą, a później brała udział w licznych ofensywach i operacjach obronnych, co umożliwiło Armii Czerwonej wyzwolenie terytoriów ZSRR i kontynuację natarcia w stronę Polski oraz dalej, aż do Niemiec. 5 Armia dotarła najdalej do Prus Wschodnich, zanim została przeniesiona na wschód, aby uczestniczyć w operacji kwantuńskiej przeciwko armii japońskiej. Od 1945 roku, najpierw pod radziecką, a obecnie pod rosyjską flagą, jest częścią Dalekowschodniego Okręgu Wojskowego, strzegąc granicy z Republiką Ludową Chin.
Utworzenie i organizacja
5 Armia została utworzona w sierpniu 1939 roku w Kijowskim Specjalnym Okręgu Wojskowym z Północnej Grupy Armijnej (pierwotnie Żytomierskiej). W wrześniu 1939 roku armia ta uczestniczyła w agresji na Polskę, będącej efektem podpisania paktu Ribbentrop-Mołotow. Dowództwo nad armią sprawował gen. Iwan Sowietnikow.
22 czerwca 1941 roku 5 Armia składała się z 15 Korpusu Strzeleckiego (pod dowództwem płk Iwana Fiediuninskiego, w składzie 45. i 62. Dywizji Strzeleckiej), 27 Korpusu Strzeleckiego (87., 125. i 135. Dywizja Strzelecka), 22 Korpusu Zmechanizowanego (19. i 41. Dywizja Pancerna oraz 215 Dywizja Zmechanizowana), 2 Rejonu Umocnionego, siedmiu pułków artyleryjskich, dwóch pułków przygranicznych NKWD i jednego pułku inżynierów.
Bitwa o granice
Dywizje strzeleckie 5 Armii zostały przydzielone do obrony podejść Łucka i Równego, a także miały obsadzić w budowie Rejony Umocnione: Kowelski, Strumiłowski oraz Włodzimiersko-Wołyński (Linia Mołotowa). Oddziały armii zajęły pozycje w bunkrach, oddalonych do 40 mil od granicy, co zajęło od trzech do czterech dni. Jednak 22 czerwca 15. Korpus Strzelecki zajął swoją pozycję w linii, obejmując sektor od Włodawy do Włodzimierza Wołyńskiego, choć tego samego dnia południowa część linii we Włodzimierzu Wołyńskim zaczęła się zaciskać.
Główne niemieckie natarcie skupiło się na sektorze, gdzie 5 Armia stykała się z sąsiadującą 6 Armią. Obie armie wysłały swoje wojska zmechanizowane w celu powstrzymania niemieckiego natarcia, lecz bez powodzenia. Dowódca Frontu Południowo-Zachodniego, generał Michaił Kirponos, postanowił zatrzymać ten atak, przeprowadzając natarcie na flankę niemieckiej 1 Grupy Pancernej z użyciem wszystkich dostępnych sił mobilnych – pięciu korpusów zmechanizowanych. Atak ten zakończył się niepowodzeniem z powodu braku koordynacji między jednostkami radzieckimi oraz niedoborów w wyposażeniu, częściach zamiennych i radiostacjach. W międzyczasie generał Michaił Potapow, dowodzący 5 Armią, otrzymał rozkaz 29 czerwca przeprowadzenia kolejnego ataku na flankę 1 Grupy Pancernej z lasów w pobliżu Klewanii. W trakcie tych działań generał Kirponos zarządził odwrót większości wojsk swojego frontu na nową linię obrony, znajdującą się na dawnej granicy polsko-radzieckiej.
7 lipca niemiecka 11 Dywizja Pancerna zajęła Berdyczów, co doprowadziło do przerwania połączenia między 5 a 6 Armią, a Stawka rozkazała generałowi Kirponosowi wycofać 5 Armię do Korosteńskiego Rejonu Umocnionego na północny zachód od Kijowa. Wyrwa między obu armiami szybko poszerzyła się do 40 mil. Aby poprawić sytuację radziecką, rozkazano przeprowadzenie kolejnego kontrataku. Dowodzący 15 i 31 Korpusem Strzeleckim oraz 9, 19 i 22 Korpusem Zmechanizowanym, generał Potapow, przeprowadził kontratak na północ z Berdyczowa i Lubaru. Jednak jego siły były znacznie osłabione: 9 Korpus Zmechanizowany dysponował jedynie 64 czołgami, 22 Korpus miał mniej niż połowę tej liczby, a brygady strzeleckie 31 Korpusu Strzeleckiego liczyły mniej niż 300 żołnierzy. Mimo to siły Potapowa przecięły drogę z Żytomierza i przez tydzień powstrzymywały niemiecki nacisk, pozostając jako występ na północnej flance niemieckiej 6 Armii.
7 września 5 Armia była zagrożona podziałem na dwie części przez niemiecką 2 Armię, która nadciągała ze wschodu, oraz przez oskrzydlenie 6 Armii na północ od Kijowa. Stawka początkowo odmówiła odwrotu 5 Armii, ponieważ wciąż oczekiwała korzystnego wyniku kontrataku Frontu Briańskiego. 9 września Stalin wydał ostateczny rozkaz nakazujący wycofanie 5 Armii, jednak w tym samym czasie została ona okrążona, a 20 września generał Potapow i jego sztab dostali się do niewoli. W wyniszczającej bitwie niemieckie wojska okrążyły siły 5, 21, 26 i 37 Armii, zdobywając Kijów i biorąc do niewoli 665 000 radzieckich żołnierzy (według radzieckich źródeł liczebność wojsk Frontu Południowo-Zachodniego wynosiła 677 000 żołnierzy). Z okrążenia udało się wydostać 150 000 żołnierzy.
Moskwa
5 Armia została ponownie sformowana w październiku 1941 roku pod dowództwem Dmitrija Leluszenki jako część radzieckiego Frontu Zachodniego. Nowe źródła podają datę jej drugiego utworzenia na 11 października 1941 roku. W skład armii weszły dwie dywizje strzeleckie oraz trzy brygady pancerne. W bitwie o pole pod Borodino, na historycznym polu bitwy przeciwko Napoleonowi, pierwsze oddziały nowo sformowanej armii, które dotarły na front (dwa pułki z 32. Dywizji Strzeleckiej oraz 18 i 19. Brygada Pancerna) starały się powstrzymać niemiecką 10 Dywizję Pancerną oraz dywizję „Das Reich” w ich natarciu na Możajsk. Podczas natarcia Leluszenko odniósł rany, a jego miejsce zajął gen. Leonid Goworow. Pomimo oporu, który stawiły skromne rezerwy armii, Możajsk padł 18 października. W późniejszym czasie, w tym samym roku, armia brała udział w operacji klińsko-sołniecznogorskiej.
15 listopada Niemcy przeprowadzili kolejny atak w kierunku Moskwy, jednak kiedy flanki toczyły zacięte walki, do 28 listopada 5 Armia wraz z dwoma innymi armiami tworzącymi środkowy odcinek obrony Frontu Zachodniego, 33 i 43 Armią, stawiała silny opór, mimo kilku ataków w prawym sektorze ich linii obronnych. 1 grudnia Niemcy przeprowadzili ostatnie natarcie na Moskwe, z wykorzystaniem sił XX Korpusu, które z determinacją skierowały się na miejsce połączenia 5 Armii z 33 Armią, co doprowadziło Niemców do autostrady Moskwa–Mińsk, kluczowej drogi do stolicy ZSRR. Mimo przełamania pozycji obronnych 33 Armii wokół Naro-Fomińska, po użyciu wszelkich dostępnych rezerw przez Żukowa, 4 grudnia sytuacja została przywrócona do stanu sprzed bitwy, a radzieckie dowództwo mogło wznowić plany na przeprowadzenie własnej ofensywy.
Podczas zimowej kontrofensywy Armii Czerwonej z Moskwy, 5 Armia została wyznaczona do przeprowadzenia własnego natarcia od 11 grudnia, atakując rejon Ruza–Koliubakowo, podczas gdy jednostki jej prawej flanki miały wspierać 16 Armię w uderzeniu na Istrę. Ostatecznie 5 Armia pokonała Niemców w pobliżu Zwienigorodu, a 2 Korpus Kawalerii Gwardii uderzył w tyły Niemców w brawurowym rajdzie, co umożliwiło dalsze natarcie. W dyrektywach Frontu Zachodniego z 6 i 8 stycznia 1942 roku 5 Armia otrzymała rozkazy oskrzydlenia, a następnie odbicia Możajska w dniu 16 stycznia. 5 Armia, w składzie siedmiu dywizji strzeleckich, 82. Zmotoryzowanej Dywizji Strzeleckiej, trzech samodzielnych brygad strzeleckich oraz 20. Brygady Pancernej, rozpoczęła atak w połowie stycznia i 20 stycznia zajęła miasto. Jednakże w każdej z dywizji strzeleckich pozostało tylko 2500 żołnierzy, co spowodowało, że armia zaczęła powoli tracić siły.
20 marca, kiedy ofensywa się rozpoczęła, dyrektywa Stawki dostarczyła nowe instrukcje dla frontów Zachodniego i Kalinińskiego. 5 Armia otrzymała rozkaz, by zająć Gżatsk 1 kwietnia, a następnie zdobyć Wiaźmę razem z 43, 49 i 50 Armią. W kwietniu 1942 roku Goworow został wyznaczony na dowódcę Frontu Leningradzkiego, a dowództwo nad 5 Armią przejął gen. Iwan Fiediuninski. W późniejszym czasie jego miejsce zajął Jakow Czeriewiczenko.
W ofensywie
Jako część Frontu Zachodniego, 5 Armia brała udział w operacji w rejonie Rżewa–Wiaźmy, w tym w drugiej rżewsko-syczewskiej operacji między listopadem a grudniem 1942 roku. Następnie walczyła razem z 10 Armią Gwardii i 33 Armią w drugiej bitwie pod Smoleńskiem. W tym czasie dowodził nią gen. W.S. Polenow, a później przez pewien czas stanowisko to zajmował gen. Piotr Szafranow. W 1944 roku, podczas operacji „Bagration” na Białorusi, 5 Armia była częścią 3 Frontu Białoruskiego. Wtedy to, pod dowództwem gen. Nikołaja Kryłowa, armia znajdowała się w północnej grupie frontu razem z 39 Armią i grupą konno-zmechanizowaną, powstałą z 3 Korpusu Kawalerii i 3 Korpusu Zmechanizowanego Gwardii. Armia prowadziła natarcie na Wilno, które zostało wyzwolone 13 lipca z pomocą Armii Krajowej po zaciętych i krwawych walkach w centrum miasta. 1 sierpnia 1944 roku armia składała się z 45 Korpusu Strzeleckiego (159., 184. i 338. Dywizja Strzelecka), 65 Korpusu Strzeleckiego (97., 144. i 371. Dywizja Strzelecka), 72 Korpusu Strzeleckiego (63., 215. i 277. Dywizja Strzelecka) oraz wielu jednostek artyleryjskich, pancernych i innych. Ostatnią operacją w Europie, w której uczestniczyła 5 Armia, była operacja wschodniopruska w 1945 roku. Jednostki 184. Dywizji Strzeleckiej, przydzielone do 5 Armii, były pierwszymi radzieckimi formacjami, które dotarły do przedwojennej granicy 17 sierpnia 1944 roku. Razem z innymi armiami 3 Frontu Białoruskiego, 5 Armia wzięła udział w nieudanej operacji gumbinnskiej w październiku 1944 roku, podczas której radzieccy żołnierze nie zdołali przełamać niemieckiej obrony w Prusach Wschodnich. W drugiej połowie operacji wschodniopruskiej, wspólnie z innymi armiami frontu, 5 Armia zniszczyła ugrupowania wroga w rejonie Tilsitu–Insterburga i Chalberga, a 23 stycznia zdobyła Insterburg. W ostatniej fazie swojej europejskiej służby 5 Armia brała udział w likwidacji wojsk Wehrmachtu, a konkretnie XXVIII Korpusu Armijnego, okrążonego na półwyspie Sambia.
20 kwietnia 1945 roku 5 Armia została przeniesiona z rezerwy Stawki do Morskiej Grupy Wojsk, jednej z formacji, które miały zostać wysłane na Daleki Wschód w celu wsparcia tamtejszych radzieckich wojsk w przygotowaniach do działań wojennych przeciwko Japonii. MGW została przekształcona w 1 Front Dalekowschodni 5 sierpnia 1945 roku. Kiedy rozpoczęła się radziecka inwazja na Mandżurię, armia składała się z 17 Korpusu Strzeleckiego (187. i 366. Dywizja Strzelecka), 45 Korpusu Strzeleckiego (157., 159. i 184. Dywizja Strzelecka), 65 Korpusu Strzeleckiego (97., 144., 190. i 371. Dywizja Strzelecka), 72 Korpusu Strzeleckiego (63., 215. i 277. Dywizja Strzelecka), 72, 76, 208, 210 i 218 Brygady Pancernej, 105 Rejon Umocniony, ponad 35 brygad artyleryjskich oraz pułków i innych jednostek. Podczas operacji harbińsko-girińskiej, żołnierze 5 Armii, jako część głównego natarcia 1 Frontu Dalekowschodniego, przedarli się przez rejon Wołyńskija, gdzie japońscy żołnierze stawiali opór, a następnie nacierali w kierunku wschodnich końców grzbietu górskiego Taypinliy.
Po wojnie
Po zwycięstwie nad Japonią, 5 Armia pozostała na Dalekim Wschodzie i była najpotężniejszą armią w Dalekowschodnim Okręgu Wojskowym przez cały okres powojenny. Po rozwiązaniu 9 Armii Zmechanizowanej i 25 Armii w 1957 roku, skład 5 Armii został uzupełniony o wiele dywizji, które w późniejszym czasie, po wielu reorganizacjach, stały się 277. Zmotoryzowaną Dywizją Strzelecką i 123. Zmotoryzowaną Dywizją Strzelecką Gwardii. W latach 70. i 80. 81. Zmotoryzowana Dywizja Strzelecka Gwardii oraz 199. Zmotoryzowana Dywizja Strzelecka stały się częścią 5 Armii. Przydzielono także wiele rejonów umocnionych. Gen. Igor Rodionow, późniejszy minister obrony Rosji, dowodził armią w latach 1983-1985.
5 Armia istnieje do dziś, z kwaterą główną w Ussuryjsku, jednak przeszła wiele reorganizacji i redukcji. 29 listopada 2000 roku gen. płk Juri Jakubow, wówczas dowodzący Dalekowschodnim Okręgiem Wojskowym, ogłosił w dzienniku Wriemia nowostiej, że tylko cztery w pełni obsadzone pułki operacyjne oraz kilka dywizji operacyjnych w okręgu są gotowe do walki. Ponadto ostatnie ćwiczenia dla dywizji rezerwowych miały miejsce w 1985 roku. W raporcie z października 1999 roku stwierdzono, że tylko jeden pułk 35 Armii, stacjonujący w Jekaterinosławce, jest w 100% obsadzony, co sugeruje, że w latach 1999-2000 pozostałe trzy w pełni obsadzone pułki znajdowały się w składzie 5 Armii.
W 2007 roku rosyjskie raporty informowały, że armia składa się z 81. (Bikin) i 121. Zmotoryzowanej Dywizji Strzeleckiej Gwardii (Sibirtsewo), 127. (Segreewka), 129. (Barabasz) i 130. Dywizji Artyleryjskiej Karabinów Maszynowych (Lesozawodzk), 20. Brygady Rakietowej (Spask Dalni) (wyposażonej w pociski balistyczne OTR-21 Toczka), 719. Pułku Wieloprowadnicowych Wyrzutni Rakietowych (Pokrowka), 958. Pułku Artylerii Przeciwpancernej oraz innych mniejszych jednostek bojowych i wsparcia.
Dowództwo armii
Dowódcy:
gen. mjr Michaił Potapow
gen. mjr Dmitrij Leluszenko (od 9.10.1941)
gen. por. Leonid Goworow (od 17.10.1941)
gen. por. Markian Popow (08.12.1942 – 26.12.1942)
gen. por. Wiaczesław Cwietajew (26.12.1942 – 27.05.1944)
gen. płk Nikołaj Bierzarin (27.05.1944 – 09.05.1945)
Szefowie sztabu:
gen. mjr Dmitrij Pisariewski (1941)
płk Wiktor Bogdanowicz (08.12.1942 – 29.12.1942)
płk Artemi Pienczewski (13.08.1943 – 10.02.1944)
gen. mjr Iwan Warfołomajew (11.02.1944 – 08.06.1944)
płk Aleksandr Kuszew (09.06.1944 – 13.09.1944)
Struktura organizacyjna
Skład 22 czerwca 1941 roku:
9 Korpus Zmechanizowany
15 Korpus Strzelecki
22 Korpus Zmechanizowany
27 Korpus Strzelecki oraz 1 BAPpanc.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Michał Fiszer, Jerzy Gruszczyński: Operacja Barbarossa 1941. Hitlera uderza na ZSRR. Poznań: 2009. ISBN 978-83-261-0286-8.
Victor Kamenir: Krwawy trójkąt. Zagłada Armii Czerwonej na Ukrainie 1941. Warszawa: 2010. ISBN 978-83-11-11871-3.
Keith E. Bonn: Slaughterhouse: The Handbook of the Eastern Front. Bedford: Aberjona Press, 2005. Brak numerów stron w książce.
John Erickson: The Road to Stalingrad. 1975 (edycja Cassel Military Paperbacks w 2003). Brak numerów stron w książce.
John Erickson: The Road to Berlin. Weidenfeld & Nicholson: 1982. Brak numerów stron w książce.
W.I. Feskow i inni: The Soviet Army in the Years of the Cold War. Tomsk: Tomsk University, 2004. Brak numerów stron w książce.
Mikołaj Plikus (kier.): 50 lat Armii Radzieckiej. Mała kronika. Warszawa: 1968.
Kazimierz Sobczak (red.): Encyklopedia II wojny światowej. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975.
Linki zewnętrzne
5 Armia (ros.)