5 Armia (5 A) – operacyjna jednostka Wojska Polskiego w II Rzeczypospolitej.
Historia
W trakcie konfliktu z bolszewikami, po nieudanej obronie linii Narwi i Bugu, na przełomie lipca i sierpnia 1920 roku, Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego zdecydowało o przeprowadzeniu kluczowej bitwy z Frontem Zachodnim Tuchaczewskiego w rejonie Warszawy. W związku z tym, 6 sierpnia, nastąpiła reorganizacja systemu dowodzenia, a siły podzielono na trzy fronty:
Północny: 5, 1 i 2 Armia,
Środkowy: 4 i 3 Armia,
Południowy: 6 Armia oraz Armia Ukraińska.
5 Armia, utworzona 6 sierpnia, miała na celu obronę Wkry oraz przeprowadzenie ofensywy, która miała odciążyć stolicę, atakując prawe skrzydło wojsk radzieckich.
Początkowo planowano, aby armia zebrała swoje siły między Narwią a Bugiem, jednak z powodu ataku Kawkoru (III Korpusu Kawalerii) dopiero 12 sierpnia udało się odpowiednio przygotować do zaplanowanego na 15 sierpnia ataku. Zmiana planu nadeszła 13 sierpnia w formie telegramu, który przyspieszył operację o jeden dzień.
Znaczną część jednostek 5 Armii stanowiły formacje improwizowane oraz ochotnicze, które charakteryzowały się słabym zaopatrzeniem.
„Piąta armja, jako twór ostatnich dni, nie miała także tradycji bojowej. Nie istniała w jej szeregach ta niewidoczna, acz niezbędna nić zaufania, która powinna łączyć żołnierza z dowódcą, jeśli oddział ma być zwycięski. … W tej chorej grupie ludzkiej należało wskrzesić umierającą duszę, uleczyć ją i uczynić zdolną do działania i walki. Konieczne było obudzenie w żołnierzach poczucia pewności oraz wiary w zwycięski finał nadchodzącej bitwy, mimo przewagi liczebnej wroga.”
W dniu 14 sierpnia 1920 roku, gen. Sikorski wydał rozkaz, który brzmiał:
„Żołnierze! Dziś rozpoczyna się kontrofensywa oczekiwana przez naszą armię oraz cały Naród. Piątej armii przypadło zaszczytne zadanie, aby pierwszym uderzeniem zainicjować i zakończyć decydujący okres wojny polsko-rosyjskiej. Pamiętajcie, że walczycie nie tylko o wieczną chwałę, ale o wolność i potęgę naszej Ojczyzny! Na ostrzach Waszych bagnetów niesiecie przyszłość Polski. Cały Naród jest z Wami. Polska wierzy, że w walce, która rozpoczyna się dziś na śmierć i życie, wynik będzie tylko jeden: Zwycięstwo i triumf wojsk Rzeczypospolitej Polskiej. Wytrwałości i siły! Rzekoma potęga bolszewicka rozpadnie się w pył pod Waszym atakiem. Mieczami wykujemy dawne granice Polski. Naprzód, żołnierze! Odważnie stawiajcie czoła śmierci, bo śmierć to chwała, a zwycięstwo to nasza przyszłość! Naprzód, aż do całkowitego zniszczenia wroga! Niech żyje Polska!”
Początek bitwy
Rankiem 14 sierpnia, 18 Dywizja Piechoty częścią swoich sił przeprawiła się przez Wkrę, a reszta zajęła Mystkowo i Rzewin, tworząc lukę między 4. Armią (atakującą Płock) a 15 Armią radziecką, która nacierała na Wkrę. W wyniku ciężkich, nierozstrzygniętych walk, które przeniosły się na północ od Sochocina, udało się obejść prawe skrzydło 15 Armii, co zakończyło się polskim zwycięstwem. Jednocześnie 11 DS zadała duże straty Brygadzie Syberyjskiej i przedostała się za Wkrę, zajmując kilka fortów modlińskich.
W tym okresie gen. ppor. Sikorski zdobył wiedzę o planach i liczebności wojsk przeciwnika. Okazało się, że około 26000 jego żołnierzy walczy z nie prawym skrzydłem, lecz z centrum zgrupowania liczącego około 75000 czerwonoarmistów, którzy usiłowali przejść Wisłę od zachodu i obejść Warszawę. Dodatkowo, w związku z niepowodzeniem 1 Armii (utrata Radzymina i pierwszej linii umocnień) Sikorski musiał wysłać 9 DP oraz DO do zagrożonego obszaru, gdzie wspólnie z 144 pp odpierali ataki 16. armii. W tym czasie BS przesunięto w rejon Nowego Miasta. Trudna sytuacja żołnierzy powodowała zwątpienie i niesubordynację, co było zwalczane ostrymi rozkazami, a w szczególnych przypadkach skutkowało egzekucjami.
15 sierpnia radzieckie 15. i 3. (bez 21 DS) armie uderzyły na linii Wkry (Borków-Sochocin), co zmusiło Sikorskiego do przesunięcia oddziałów z zachodu w rejon walk. Ważnym epizodem bitwy warszawskiej było opanowanie przez 203 pułk ułanów Ciechanowa, kluczowego punktu dowodzenia 4. armii, co miało znaczący wpływ na dalszy przebieg starcia. Wydarzenie to wciągnęło do walki 33 DS (15 Armii radzieckiej), co doprowadziło do zaciętych starć oraz wyjścia polskich wojsk na linię kolejową Modlin-Mława.
Rankiem 16 sierpnia 18 DP, DO i BS zaatakowały zgrupowanie radzieckie w Nasielsku, mimo zagrożenia lewej flanki, gdzie 33 DS prowadziła zaciekłe walki z częścią 18 Dywizji Piechoty (145 pp), a 1 pszwol odpierał atak 2 dywizji 4 Armii. Pomimo to, około godziny 16 zdobyto Nasielsk, a bolszewicy rozpoczęli odwrót. Na zachodzie wciąż znajdowało się 6 dywizji 4. armii, w tym 3 KK. Wieczorem 17 sierpnia, po zaciętych walkach pod Winnicą, zdobyto Pułtusk. Wiązało się to z natarciem Grupy Uderzeniowej znad Wieprza na tyły wroga i jego ogólnym odwrotem.
Jednak nie oddaliło to niebezpieczeństwa, gdyż gen. Tuchaczewski wydał tego dnia dyrektywę operacyjną nr 406, dotyczącą ataku 4. i 15. armii na pozycje wojsk Sikorskiego. Walki toczyły się głównie pod Pułtuskiem i Ciechanowem, kończąc się klęską formacji radzieckich. W tym czasie 5 Armia zajmowała pozycję Serock-Pułtusk-Gąsocin-Ojrzeń-Sochocin-Płońsk-Wyszogród.
Decydujące starcie
18 sierpnia nadeszły nowe dyrektywy NDWP (nr 8875/III i 8885/III), reorganizujące armie na północnym teatrze działań oraz przydzielające nowe zadania. Treść dla wojsk gen. ppor. Sikorskiego była następująca:
Wówczas 5 Armia, wzmocniona dywizjami z 1 Armii, zajęła Maków Mazowiecki i ruszyła na Mławę, którą zajęła 21 sierpnia. Natknęła się wtedy na korpus Gaj-Chana, który przebijał się przez Konopki-Chorzele-Myszyniec-Kolno, rozpraszając w Konopkach polskie zgrupowanie pancerne (pociągi pancerne i czołgi), wycinając 2 bataliony 18 Dywizji, omijając Grudusk, gdzie znajdowała się Dywizja Ochotnicza, oraz pokonując 22 pp. 23 sierpnia, w rejonie Chorzeli i Myszyńca, mimo ciężkich walk, przebił się przez Brygadę Syberyjską, a to wszystko pod naciskiem Dywizji Jazdy płk Dreszera. Dopiero pod Kolnem, pod naporem całej 4 Armii polskiej, III KK musiał wycofać się za granicę niemiecką, podobnie jak 3 dywizje z 4 Armii, 2 z 15. oraz 1 z 3. Oznaczało to koniec bitwy warszawskiej. 5 Armia zrealizowała swoje zadanie, mimo trzykrotnie silniejszego przeciwnika; po zakończeniu walk, znacznie osłabiona, została rozwiązana, a jej jednostki przekazano innym armiom, głównie 3 Armii, której dowódcą został gen. ppor. Sikorski.
Na mocy rozkazu nr 1805/II gen. Sikorskiego z 28 sierpnia 1920 roku:
„… Jestem dumny, że dowodziłem oficerami, którzy dzieląc wszelki trud z żołnierzem, potrafili, jak sam widziałem, prowadzić boso pułk do ataku; lżej ranni uciekali ze szpitala na wiadomość o tym, że ich oddziały biorą udział w ciężkich walkach; którzy, po odniesieniu śmiertelnej rany, pytali w odpowiedzi na moje zapytanie o ostatnie zlecenie o opiekę nad rannymi żołnierzami w swoich oddziałach. Dumny jestem, że pod moimi rozkazami służyli szeregowi, którzy na chwilę przed śmiercią pytali o wieści z pola bitwy, a na informację o polskim zwycięstwie umierali z uśmiechem na ustach. …”
Ordre de Bataille 5 Armii
Dowództwo 5 Armii
9 Dywizja Piechoty
10 Dywizja Piechoty (od około 20 sierpnia)
11 Dywizja Piechoty (od około 20 sierpnia)
17 Dywizja Piechoty
18 Dywizja Piechoty
Dywizja Ochotnicza
Północna Dywizja Jazdy (do około 20 sierpnia tylko VIII Brygada Jazdy)
Brygada Syberyjska
Grupa „Działdowo”
Odcinek „Modlin” – płk Edward Malewicz (od 12 sierpnia)
1 eskadra wywiadowcza
12 eskadra wywiadowcza
13 eskadra myśliwska
13 sierpnia 1920 roku 5 Armia liczyła 22 010 bagnetów (piechurów) oraz 3826 szabel (jeźdźców), zbrojnych w 452 karabiny maszynowe, 141 dział, 40 czołgów, 9 samochodów pancernych oraz 2 pociągi pancerne.
Obsada personalna dowództwa
dowódca armii – gen. ppor. Władysław Sikorski (nominacja 11 VIII 1920)
szef sztabu – ppłk SG Romuald Wolikowski
szef Oddziału III – mjr SG Stanisław Rostworowski
kwatermistrz – ppłk SG Antoni Jakubski
szef lotnictwa – ppłk pil. inż. Antoni Buckiewicz
Przypisy
Bibliografia
Norman Davies: White Eagle, Red Star: The Polish-Soviet War, 1919-20. London: Pimlico, 2003. ISBN 83-03-01373-4. Brak numerów stron w książce
Władysław Sikorski: Nad Wisłą i Wkrą. Studium z polsko-rosyjskiej wojny 1920 roku. Lwów: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1928. ISBN 83-85028-15-3.
Tadeusz Wawrzyński. Dowództwa armii 1920-1922. „Biuletyn Centralnego Archiwum Wojskowego 22/1999”. brak numeru strony
Mieczysław Wrzosek: Wojny o granice Polski Odrodzonej. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1992. ISBN 83-214-0752-8. Brak numerów stron w książce