49 dywizjon artylerii lekkiej (49 dal)
49 dywizjon artylerii lekkiej (49 dal) to improwizowany pododdział artylerii lekkiej Wojska Polskiego II RP.
Nie był on częścią pokojowej organizacji wojska. Został utworzony jako jednostka improwizowana przez Ośrodek Zapasowy Artylerii Lekkiej nr 9 w Brześciu.
49 dal w kampanii wrześniowej
Formowanie i organizacja
W trakcie II rzutu mobilizacji powszechnej Ośrodek Zapasowy Artylerii Lekkiej nr 9 został sformowany przez 30 pułk artylerii lekkiej do 6 września. Ośrodek składał się z Oddziałów Zbierania Nadwyżek 30 pal, 20 pułku artylerii lekkiej oraz części Oddziału Zbierania Nadwyżek 9 pułku artylerii lekkiej. Mobilizacja alarmowa dla wszystkich pułków artylerii lekkiej Okręgu Korpusu nr IX miała miejsce 23 marca 1939 roku. W wyniku mobilizacji alarmowej w sierpniu 1939 i powszechnej z 31 sierpnia 1939, w pułkach pozostały znaczne ilości nadwyżek personalnych, składające się z rezerwistów oraz żołnierzy stanu czynnego, którzy zostali powołani w marcu 1939 oraz napływających rezerwistów. W magazynach twierdzy w Brześciu nad Bugiem znajdowały się armaty i haubice grupy ćwiczebnej, częściowo w znacznym stopniu zużycia, przeznaczone dla OZAL nr 9. Dodatkowo, w nadwyżkach z 20 pal i 30 pal znajdowały się armaty i haubice przeznaczone do szkolenia młodego rocznika poborowych, w okresie, gdy macierzyste pułki udawały się na granicę zachodnią i północną. Po przełamaniu frontu przez niemiecki XIX Korpus Armijny (mot.) w kierunku Brześcia n/Bugiem, natarcie prowadziły niemieckie dywizje pancerne i zmotoryzowane. W obliczu zagrożenia dla twierdzy, rozpoczęto 9 września na rozkaz Naczelnego Wodza formowanie Zgrupowania „Brześć” pod dowództwem generała brygady w stanie spoczynku Konstantego Plisowskiego. Podjęto decyzję o sformowaniu dywizjonu artylerii, który otrzymał nazwę 49 dywizjonu artylerii lekkiej. Podstawą do jego utworzenia był dywizjon artylerii sformowany w ramach OZAL nr 9, składający się z nadwyżek 30 pal pod dowództwem ppłk. Stefana Wierzbickiego, który ewakuował się z twierdzy 11 września wraz z OZAL nr 9. Dalsze formowanie dywizjonu przejął mjr Stanisław Komornicki. Dywizjon zorganizowano z nadwyżek 30 pal, w składzie: 1 i 2 bateria armat 75 mm wz. 1897, a w ramach ośrodka z nadwyżek 20 pal sformowano 3 baterię armat 75 mm wz. 1897. Dodatkowo, w stanie osobowym OZAL nr 9, utworzono baterię artylerii pozycyjnej (pieszej) pod dowództwem mjr. Tadeusza Dynowskiego, która została podporządkowana mjr. Stanisławowi Komorowskiemu jako dowódcy artylerii obrony twierdzy oraz dowódcy 49 dal. W skład baterii pozycyjnej wchodziły: 2 działony armat 75 mm oraz 2 działony haubic 100 mm, rozmieszczone w bramach cytadeli na stałych stanowiskach na wałach jako działa przeciwpancerne. W baterii znajdowały się również dwie haubice 155 mm artylerii ciężkiej. Działony te nie dysponowały zaprzęgami, a ich dowódcami byli oficerowie i podchorążowie rezerwy. Częściowe zaprzęgi znajdowały się w bateriach dywizjonu. Łącznie w dywizjonie służyło około 500 żołnierzy, w tym 12 armat „ruchomych” oraz 6 dział pozycyjnych bez zaprzęgów. Część żołnierzy obsługi dywizjonu była gotowa do walki jako pododdział pieszy w charakterze piechoty. 12 września dywizjon osiągnął ograniczoną gotowość bojową. Nie posiadał kolumny amunicyjnej ani taboru, jednak miał zapewnioną łączność oraz zwiady dywizjonowe i bateryjne.
Działania bojowe
12 września 49 dal zajął stanowiska ogniowe na wschodnim brzegu Bugu; 1 i 2 baterie w rejonie lotniska Adamkowa pełniły rolę artylerii przeciwpancernej, podczas gdy 3 bateria zajęła pozycje w rejonie koszar 35 pp, z 3 działonami oraz jednym działonem nad Bugiem. 13 września po południu, w rejonie Adamkowa, nawiązano kontakt bojowy z pododdziałami rozpoznawczymi 20 Dywizji Piechoty Zmotoryzowanej, która zbliżała się wzdłuż wschodniego brzegu Bugu, oraz 10 Dywizji Pancernej, nadciągającej z północy. Obie dywizje były częścią XIX Korpusu Armijnego (mot.) gen. por. Heinza Guderiana. Baterie 1 i 2 stoczyły starcie z niemieckimi czołgami oraz piechotą zmotoryzowaną, które były osłaniane przez kilka plutonów piechoty. W wyniku walki, baterie straciły 3 armaty, które zostały uszkodzone i niemożliwe do ewakuacji. Następnie pozostałe działa wycofały się do twierdzy. 14 września w godzinach przedpołudniowych oddziały 20 DPZmot. zmusiły do odwrotu 1 kompanię batalionu marszowego 33 pp, która wysyłała patrole rozpoznawcze w kierunku Wysokiego Litewskiego, wsparta przez 3 baterię artylerii. W trakcie walki, wspierająca bateria straciła jedną armatę. 15 września 6 armat zostało uszkodzonych na skutek ostrzału niemieckiej artylerii. 16 września niemiecka artyleria skoncentrowała ostrzał na cytadelę, co doprowadziło do ciężkich strat w dywizjonie, pozostawiając jedynie 5 sprawnych armat. Dowódca dywizjonu mjr Stanisław Komornicki został ciężko ranny. Część żołnierzy dywizjonu, po opuszczeniu cytadeli w Brześciu w nocy z 16 na 17 września, dołączyła do Grupy „Brześć”, podczas gdy inni z ocalałymi armatami pomaszerowali w kierunku Kobrynia i Kowla, gdzie przyłączyli się do Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Polesie” lub Grupy „Kowel”.
Obsada personalna
dowódca dywizjonu – mjr Stanisław II Komornicki (ur. 26 VIII 1898)
oficer zwiadowczy – ppor. Jan Sztejnbis
oficer łączności – por. rez. Paweł Durko
oficer płatnik – ppor. rez. Henryk Kwiatkowski
dowódca 1 baterii – kpt. art. Arseni Mielniczuk
dowódca I plutonu – ppor. rez. lekarz Jerzy Żelichowski
dowódca II plutonu – ppor. rez. art. Andrzej Błeszczyński
dowódca 2 baterii – kpt. rez. Marian Westfalewicz
oficer ogniowy – ppor. Antoni Witold Lipiński
dowódca plutonu – ppor. rez. mgr Józef Roszkowski (poległ 14 IX)
dowódca 3 baterii – kpt. Tadeusz Janiszewski
oficer ogniowy – por. Piotr Lebiedzki
bateria/grupa artylerii (6 dział bez zaprzęgów) – mjr Tadeusz Dynowski
dowódca plutonu haubic 100 mm – ogn. Trofim Tarasiewicz
dowódca plutonu haubic 155 mm – por. Bronisław Adamski
oficerowie dywizjonu o nieustalonych przydziałach – por. rez. Wiesław Baldwin-Ramult, ppor. rez. Sławiński, ppor. rez. Stanisław Czechowicz, ppor. rez. Zygmunt Nowakowski, ppor. rez. Józef Dybowski, ppor. rez. Antoni Markowski.
Przypisy
Bibliografia
Andrzej Wesołowski (red.): SGO „Polesie” w dokumentach i wspomnieniach cz.2 Służby, Obrona Brześcia, Dywizja „Kobryń” (dowództwo). Warszawa: Centralne Archiwum Wojskowe im. mjr. Bolesława Waligóry, Wydawnictwo Tetragon, 2014. ISBN 978-83-63374-27-3.
Stanisław Maksimiec: Front Północny. Organizacja i walki we wrześniu 1939 roku. Oświęcim: Wydawnictwo Napoleon V, 2021. ISBN 978-83-8178-582-2.
Ludwik Głowacki: Działania wojenne na Lubelszczyźnie w roku 1939. Lublin: Wydawnictwo Lubelskie, 1976.
Jan Wróblewski: Samodzielna Grupa Operacyjna „Polesie” 1939. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1989. ISBN 83-11-07659-6.
Stanisław Jaskulski: 30 Poleski Pułk Artylerii Lekkiej. Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. Zeszyt 105. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Ajaks, 1997. ISBN 83-87103-41-1.
Przemysław Dymek: 20 Pułk Artylerii Lekkiej. Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. Zeszyt 133. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Ajaks, 2021. ISBN 978-83-66508-16-3.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny „W” i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5.