48 dywizjon artylerii lekkiej (48 dal) był pododdziałem artylerii lekkiej Wojska Polskiego w II Rzeczypospolitej.
Dywizjon nie funkcjonował w pokojowej strukturze armii. Został utworzony w trybie alarmowym w ramach grupy niebieskiej przez 31 pułk artylerii lekkiej, opierając się na jego I dywizjonie. Osiągnął gotowość do marszu 26 sierpnia 1939 roku, pobierając niezbędne wyposażenie oraz uzbrojenie.
48 dal w kampanii wrześniowej
29 sierpnia 1939 roku dywizjon został załadowany na dwa składy kolejowe na stacji Toruń-Przedmieście, a 30 sierpnia dotarł do stacji Morzeszczyn, położonej na zachód od Gniewa.
Działania bojowe
Od tego momentu 48 dal wszedł w skład Oddziału Wydzielonego „Wisła”, którym dowodził ppłk Józef Popek. Oprócz dywizjonu, w skład OW „Wisła” wchodziły bataliony: II/65 pułku piechoty, 2 strzelców oraz 82 piechoty typ spec. W nocy z 31 sierpnia na 1 września 1939 roku dywizjon zajął stanowiska ogniowe między Gogolewem a Wisłą, kierując ogień na prawy brzeg rzeki. Przekazano również dotację amunicji artyleryjskiej dla plutonu artylerii piechoty 2 bs.
Udział w bitwie nad Osą
Po wykonaniu zadań przez OW, dywizjon został skierowany do dyspozycji dowódcy artylerii 16 Dywizji Piechoty, pozostawiając na stanowiskach 3 baterię jako wsparcie dla 82 bp. W Grudziądzu dywizjon przeszedł na prawy brzeg Wisły.
Dywizjon dotarł do Pokrzywna razem z batalionem II/65 pułku piechoty 2 września przed południem. W godzinach popołudniowych wsparł atak batalionu II/65 pp w zdobyciu miejscowości Nicwałd, którą zdobyto około godziny 20. 3 września, dywizjon wspierał ogniem obronę piechoty broniącej Nicwałd przed atakami niemieckiej 21 DP. 48 dal był atakowany przez niemieckie lotnictwo, jednak nie poniósł strat. Dalsza obrona Radzynia Chełmińskiego zakończyła się niepowodzeniem, po czym dywizjon dołączył do oddziału wydzielonego płk. Cieślaka w Lisewie i Płużnicy. W trakcie odwrotu tabory dywizjonu były bombardowane, co spowodowało ich odłączenie i marsz w kierunku Toruń, a następnie do Włocławka. 4 września do dywizjonu dołączyła 3 bateria, która 2 września zajmowała stanowiska ogniowe bez kontaktu z wrogiem, a po przeprawieniu się piechoty przez Wisłę na środkach podręcznych, dotarła osamotniona do Świecia, gdzie przeprawiła się przez most.
Walki odwrotowe na Kujawach
5 września dywizjon dołączył do 27 Dywizji Piechoty na południowym brzegu Wisły. 6 września 48 dal zajął stanowiska w Zazdrości na południowy zachód od Toruń, a jedna bateria została przydzielona do obrony mostów w tym mieście. W nocy dywizjon przeszedł do lasów w rejonie Aleksandrowa Kujawskiego, gdzie zajął stanowiska ogniowe nad rzeką Tążyną, gdzie podczas ataku lotniczego zestrzelił niemiecki samolot ogniem z lekkiego karabinu maszynowego. 8 września po południu dywizjon ostrzelał niemieckie patrole rozpoznawcze podchodzące z kierunku Gniewkowa, wspierając obronę 22 pułku piechoty. Nocą z 8 na 9 września dywizjon przeszedł do lasów na północny zachód od Włocławka. 9 września dywizjon zajmował stanowiska ogniowe w lesie na południe od stacji kolejowej Brzezie; wydzielona 2 bateria miała za zadanie zwalczanie nieprzyjacielskich środków ogniowych na prawym brzegu Wisły oraz osłonę szosy Toruń-Włocławek. 10 września o świcie 48 dal wspierał wypad wzmocnionego I/24 pułku piechoty w rejonie drogi Wieniec-Osięciny. W Osięcinach stoczono kilkugodzinną walkę z niemieckim 309 pp, a po jej zakończeniu oddział wypadowy wycofał się, a za nim ruszyły niemieckie jednostki w pościg. Samodzielnie cofający się 48 dal został zaatakowany od tyłu przez niemiecki oddział pościgowy, co doprowadziło do rozbicia 1 baterii. Wieczorem reszta 48 dal dołączyła do jednostek 27 Dywizji Piechoty na północny zachód od Brześcia Kujawskiego. Ze stanowisk za rzeką Zgłowiączką wsparł pułki 27 DP w dniach 11 i 12 września, staczając kilka pojedynków artyleryjskich z artylerią niemiecką. Wieczorem 12 września dywizjon wycofał się na nową linię obrony do lasów nadleśnictwa Kowal. 13 września 48 dal nie miał kontaktu z wrogiem. Od wieczora 13 września wszedł w skład OW ppłk. Grudzińskiego i ruszył z nim w kierunku Gostynina.
Udział w bitwie nad Bzurą
14 września dywizjon wspierał atak 23 pułku piechoty na niemieckich żołnierzy przeprawiających się przez Wisłę wspólnie z baterią 4/27 pal. Tego samego dnia wieczorem 48 dal wspierał natarcie 24 pp na Radziwie, jednak bez sukcesu. 15 września dywizjon wspierał obronę piechoty 27 DP przed atakiem niemieckiej 3.DP. Nocą z 15 na 16 września dywizjon przeszedł marsz do Piasków Troszczyńskich na skraju lasu Gąbin, gdzie zajął stanowiska ogniowe, skąd prowadził niewielki ostrzał oddziałów niemieckiej 3.DP. Nocą z 16 na 17 września, na rozkaz dowódcy Grupy Operacyjnej gen. bryg. Michała Karaszewicza-Tokarzewskiego, dywizjon przeszedł na nowe stanowiska w rejonie lasu Uderz koło Iłowa. Na mocy kolejnego rozkazu, dywizjon miał wrócić na poprzednie stanowiska, co uczyniła bateria 2/48 dal, natomiast dowództwo dywizjonu i 3 bateria udały się do Iłowa. O świcie 17 września także 2 bateria pomaszerowała do Iłowa. W ciągu dziennego marszu była atakowana przez niemieckie lotnictwo. Nocą z 17 na 18 września 2/48 dal dołączyła do pułku zbiorczego Pomorskiej Brygady Kawalerii w rejonie Bud Iłowskich. Wspólna próba przebicia się do Puszczy Kampinoskiej zakończyła się niepowodzeniem dla baterii. 18 września bateria 2/48 dal, wraz z resztkami innych oddziałów, broniła się w lasach między Iłowem a Młodzieszynem. Odrzucono wszystkie ataki wroga, jednak bateria poniosła straty sięgające 80% stanu ludzi i koni wskutek ataków niemieckiego lotnictwa oraz ostrzału artylerii. Po wystrzeleniu reszty amunicji, w nocy z 18 na 19 września pozostała część baterii przeprawiła się przez Bzurę w pobliżu Witkowic, a w trakcie marszu przez Puszczę Kampinoską, resztki baterii wraz z rannym kpt. Mikulskim zostały wzięte do niewoli. 17 września 3 bateria i dowództwo 48 dal uczestniczyli w walkach w pobliżu Iłowa, zmagając się ze zmotoryzowanymi podjazdami niemieckimi, a reszta dywizjonu była ostrzeliwana przez niemiecką artylerię i bombardowana przez lotnictwo. W wyniku tych walk poległ dowódca dywizjonu mjr W. Gay wraz z wieloma żołnierzami. 18 września pozostałe działa 3 baterii prowadziły walkę obronną, a żołnierze bez armat walczyli jak piechota. 19 września resztki 3 baterii oraz dywizjon wspólnie z pozostałością 11 dywizjonu artylerii konnej przeprawiły się przez Bzurę w rejonie Witkowic. Większość żołnierzy 3 baterii oraz resztki dowództwa 48 dal dostały się do niewoli w Puszczy Kampinoskiej.
Obsada personalna dywizjonu
Obsada personalna dywizjonu:
dowódca dywizjonu – mjr Wacław Gay
adiutant dywizjonu – por Jan Maroń
oficer zwiadowczy – ppor. Zdzisław Dobromirski
oficer obserwacyjny – ppor. rez. Stanisław Junak
oficer łącznikowy – ppor. rez. Józef Wierciński
oficer łączności – por. Bolesław Olijewski
oficer płatnik – por. rez. Leszek Kozielski
oficer żywnościowy – ppor. rez. Łucjan Kapturczak
lekarz dywizjonu – ppor. lek. rez. Stanisław Kusy
lekarz weterynarii dywizjonu – ppor. lek. wet. Kazimierz Pyszkowski
dowódca kolumny amunicyjnej – ppor. rez. Wacław Sigurski
dowódca 1 baterii – por. Stefan Fordymacki
oficer ogniowy – ppor. Stanisław Ciastko
oficer zwiadowczy – ppor. Roman Pietruszewski
dowódca I plutonu – ppor. rez. Henryk Jezierski
dowódca II plutonu – chor. Franciszek Broda
dowódca 2 baterii – kpt. Kazimierz Mikulski
oficer ogniowy – ppor. Gabriel Świrydenko
oficer zwiadowczy – ppor. Jan Stec
dowódca I plutonu – ppor. rez. Bronisław Frąckowiak
dowódca II plutonu – ppor. rez. Bernard Lemka
dowódca 3 baterii – kpt. Julian Ziombak
oficer ogniowy – ppor. Józef Kaczmarek
oficer zwiadowczy – ppor. Jan Żydowicz
dowódca I plutonu – ppor. rez. Zbigniew Gozdra
dowódca II plutonu – chor. Antoni Bartoszek
Przypisy
Bibliografia
Karol Lucjan Galster: Księga Pamiątkowa Artylerii Polskiej 1914-1939. Londyn: 1975.
Henryk Jezierski: Relacja. [w:] B.I.28i [on-line]. Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie, 1945-12-01. [dostęp 2022-10-01].
Łucjan Kapturczak: Sprawozdanie z kampanii w 1939 roku. [w:] B.I.28i [on-line]. Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie, 1945-10-27. [dostęp 2022-10-01].
Kazimierz Mikulski: Sprawozdanie z udziału Kampanii polskiej w roku 1939. [w:] B.I.28i [on-line]. Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie. [dostęp 2022-10-01].
Piotr Zarzycki: 31 Pułk Artylerii Lekkiej. Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej, zeszyt 63. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 1996. ISBN 83-87103-15-2.